Basco guipuzcuán

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Guipuzcuán Gipuzkera
Variedaz d'o basco
O dialecto guipuzcuán
Localización cheografica
Estau	{{{estau}}}
País	{{{país}}}
Rechión	{{{rechión}}}
Parlau en	Guipuzcua Localidaz de Navarra
Lugars principals
Estatus
Atras denominacions	{{{atras denominacions}}}
Charradors
Oficial en	País Basco y Navarra (Euskara batua)
Reconoixiu en	{{{reconoixiu}}}
Regulau por	Euskaltzaindia
Vitalidat	Alta
Escritors principals
Rasgos dialectals
{{{familia1}}}
ISO 639-1	{{{iso1}}}
ISO 639-2	{{{iso2}}}
ISO 639-3	{{{iso3}}}
SIL	{{{sil}}}

O guipuzcuán u basco central (en idioma basco, gipuzkera u erdialdeko euskara) ye un euskalki u dialecto d'o basco charrato en gran parte de Guipuzcua (as excepcions son totas as localidaz d'a val de l'Alto Deba, Soraluze y Eibar a l'ueste de Guipuzcua, on se charra o dialecto bizcaíno; y o nord-este de Guipuzcua: Oiartzun, Lezo, Irún y Fontarrabia, on se charra o dialecto alto navarro).

Cal mencionar que o dialecto guipuzcuán y as parlas de transición suyas con o dialecto alto-navarro tamién se charran en a val de Burunda y Sacana, a l'ueste de Navarra, zonas en a que o basco ye intermeyo entre os dos dialectos.

Extesion d'o dialecto guipuzcuán

   Erdialdeko euskara

En iste mapa feito por Koldo Zuazo s'ha seguito a clasificacion d'o sieglo XXI.

O dialecto guipuzcuán no se charra en tota Guipuzcua (encara que si en a mes gran part), en l'ueste, seguindo a ribera d'o río Deva, dende a localidat de Leinz-Gatzaga dica Elgoibar, os habitants euskalduns d'ixas localidaz charran o dialecto bizcaíno; manimenos, a lo nord-este de Guipuzcua, os euskalduns de Oiartzun, Lezo, Fontarrabia y Irún charran o dialecto alto-navarro (linguisticament y historica han tenito gran relacion con o norte de Navarra).

Con tot y con ixo esta muga d'a comarca de Bidasoaldea entre o dialecto alto navarro y o dialecto guipuzcuán ye desapareixendo u diluindo-se china-chana, a favor d'o guipuzcuán (sobre tot en Irún). Encara as localidaz de Fontarrabia y sobre tot Oiartzun siguen mantenindo o dialecto alto navarro con rasmia.

Bels observadors notan a coincidencia d'a extensión cheografica d'o dialecto guipuzcuán con o territorio d'os antigos vardulos.

Subdialectos

O dialecto guipuzcuán actual poseye principalment cuatro subdialectos. S'ha de tener en cuenta que en bellas zonas a diferenciacion u división d'as mugas d'estos subdialectos son diluitas, y o basco charrato en ciertas localidaz podria clasificar-se dentro de dos subdialectos (seguntes o parlant u parlant d'o basco d'ixa localidat). Os cuatro subdialectos son os siguients:

• Guipuzcuán de Beterri: charrato en a zona meya y norte d'o curso d'o río Oria, zona u comarca conoixita como Beterri. Esta zona s'extiende dende a localidat de Ikaztegieta y acaba en Donostia, abarca as comarcas de Tolosaldea y Donostialdea.
• Guipuzcuán de Goierri: charrato en o sud-este de Guipuzcua, en a zona alta d'o curso d'o río Oria, ye dicir, en a comarca de Goierri. Esta zona encomienza en a localidat de Legazpi y acaba en Legorreta; encara que, seguntes bels bascologos u filologos, dentro d'este subdialecto tamien entrarían localidaz de Tolosalde, como Alegia y Bedaio. O basco charrato en Urretxu y Zumarraga se divide entre o guipuzcuán de Goierri y o guipuzcuán d'Urola.
• Guipuzcuán d'Urola: Se charra principalment en as localidaz que se troban en o curso d'o río Urola, zona centro y norte de Guipuzcua. A suya extensión interior encomienza en Urretxu y Zumarraga y acaba en a costa, en Zumaia, por o contrario, a suya extensión costera encomienza en Deba y acaba en Zarauz.
• Guipuzcuán de Navarra: Abarca as vals de Araiz, Sacana y Burunda, a l'ueste de Navarra.

Particularidaz

Mapa en o que s'indican os tres dialectos charratos en Guipuzcua:

   Localidaz on se charra o Dialecto bizcaíno u occidental (con tot y con ixo, en atros mapas o euskara d' Elgoibar, Mendaro, Deba y Mutriku se clasifica en o dialecto guipuzcuán, porque ye una parla de transición entre os dos dialectos).

   Localidaz on se charra o dialecto guipuzcuán u central.

   Localidaz on se charra o dialecto alto navarro.

Caracteristicas foneticas y morfolochicas:

• Alternancia de vocals:
  • a/e: atros euskalkis u dialectos adhiben a vocal «a» a lo verbo auxiliar izan ("ser" u "haber"); manimenos en o dialecto guipuzcuán se li anyade a vocal «e». Pa fer una comparanza: gara > gera, zara > zera, zarete > zerate.
  • e/i. Por eixemplo: ageri > agiri, edeki > idigi/idegi/idoki.
• Hiato marcato, entrecalando una consonant, en os subdialectos guipuzcuans d'o norte: buruba, ogidda/ogidxa/ogija/ogixa. En os subdialectos guipuzcuans d'o sud, burue y ogie.
• Union de vocals: zaharra > zarra, lehen> len
• Palatalizacion. En o "euskara batua" as palatalizacions son opcionals, manimenos en o dialecto guipuzcuán son regulars: aditu > a(d)ittu, egina > e(g)iña, ilargi > illargi.
• j, en o dialecto guipuzcuán dita consonant se pronuncia como en castellano (gizajo, se pronuncia como se leye, como por eixemplo en a palabra castellana de jugar); manimenos, en "euskara batua" y os atros dialectos a j se pronuncia como en catalán, inglés u francés), por ejemplo: la palabra jadanik, se pronuncia en francés janvier ("chinero").
• No se pronuncia la h, ye muda.
• No se fa distinción entre o nominativo plural (la -ak d'o "euskara batua") y o ergativo plural (en "euskara batua" -ek), por ixo en o dialecto guipuzcuán as dos terminacions se pronuncian d'a mateixa traza: -ak, a diferenciación se fa por l'acento u entonación final d'a palabra.
• Totas as frases imperativas se gosan remarcar: etorri den gizona nire aita da.

Importancia

O dialecto guipuzcuán u Gipuzkera ye un d'os principals dialectos historicos d'o basco y dende o sieglo XVIII ha estau un dialecto con tradición literaria. Tien gran afinidat con o dialecto alto-navarro y con o dialecto labortán, encara que tamién poseye cierta influencia d'o dialecto bizcaíno.

Actualment, a l'igual que o resto d'os dialectos bascos, y en cheneral tot o basco charrato por os guipuzcuans se ye fusionando con o euskara batua, por a gran presencia d'o batua en os medios de comunicación, administración y literatura. Con tot y con ixo o dialecto guipuzcuán poseye una gran fortaleza, y de fuera d'os nuevos parlants d'o basco u euskaldunberris ye o dialecto que charran por un regular u toz os días os euskalduns d'a suya zona. Os neoparlants de Guipuzcua, que han aprendito en "euskara batua" tamién suelen recibir a influencia d'o dialecto guipuzcuán por a suya fortaleza en a sociedat que tienen arredol d'éls. O "euskera batua" ye o basco present en textos formals, cultos, literarios, administrativos u como parla estándard d'os medios de comunicación, encara que tamién bi ha radios y televisions locals y comarcals on se charra o dialecto guizpucuán y os suyos subdialectos.

Vinclos externos

• Zarauzko hizkera ("Parla de Zarautz").
• Koldo Zuazo, "Euskalkien jatorriaz eta bilakaeraz", ("Sobre l'orichen y desembolique d'os euskalkis"), Berria 2007-XII-9.

Referencias

• Datos: Q954141