Turquemans (Orient Meyo)
- Este articlo tracta sobre os turquemans d'Orient Meyo. Ta atros usos d'o etnonimo turquemans adrece-se ta l'articlo Turquemans
Os turquemans son pueblos nomadas turquicos d'a branca oguz que invadioron Asia Central dende l'este enta o sudueste y dimpués trescurzoron as montanyas d'Irán plegando t'Anatolia, Siria y Irak. Os turquemans d'Asia Central esdevinioron turcmenios, os turquemans d'Anatolia Oriental y Azerbaichán contribuyoron a la formación d'os turcos anatolians y azerins. Encara bi ha comunidatz en Irán, Irak y Siria calificatas de turquemanas, y turquemans en Anatolia en proceso d'asimilación a os turcos (yorucos, carapapakhes).
Historia[editar | modificar o codigo]
A migración entra l'ueste d'os turquemans lebó a la fundación en 1055 d'o soldanato Selchucida d'Irán. Quan os turquemans s'adrezoron t'Anatolia l'Imperio Bizantín reaccionó pero o selchucida Alp Arslán los esclafó en Menzikert en 1071. Os vencedors yeran de dos tipos, turquemans que buscaban pasturas y gazis u guerrers d'a fe que lebaban tiempo vivindo de saqueyar a muga con os cristians. Tanto os uns como os atros s'ixemenoron por Anatolia sin ser controlatos por selchucidas u bizantins. Se facioron os duenyos d'as zonas poco poblatas d'Anatolia central; bellas poblacions cristianas fuyoron, atrás se convirtioron a lo Islam y prenioron a luenga turquica.
A invasión mongola d'Orient Meyo en o sieglo XIII empentó nuevas poblacions turquemanas t'Anatolia. A fins d'o sieglo XIII o turquemán Osmán heredó un territorio en a muga con os bizantins, con posibilidatz de fer incursions de saqueyo y atrayó bells partidarios turquemans canalizando lur belicosidat y ansia de botín. Os descendients d'Osmán creyoron l'Imperio Otomán, que manimenos trobará a oposición d'os principatos creyatos por os turquemans en Anatolia y que quereban mantener a suya independencia. En a versión aragonesa d'o "Libro de Marco Polo" denominan l'actual Turquía u Asia la Chica como Turqueman (Turquemania en traduccions a atros idiomas) y dicen que ye habitata por turquemans, armenios y griegos:
Bayazet I habió se sozmeter a los prencipatos d'Anatolia coaligatos en contra d'ell. Os turquemans, distribuitos tamién fuera de l'aria d'acción d'os otomans, dende Anatolia Oriental dica Irán, por lur traza nomada de vida, quasi no lis afectaban as campanyas destructivas de Tamerlán. D'esta traza os turquemans d'Anatolia demandoron aduya a Tamerlán, que invadió o sudeste d'Anatolia, encara que dimpués se'n fue ta la India. O prestichio de Bayacet dimpués d'a victoria en Nicopolis trayó ta l'Imperio Otomán nuevas poblacions turquemanas. D'esta traza Bayacet decidió sozmeter tota Anatolia: Caramán en 1397 y os principatos d'o norte en 1398. Tamerlán tornó y los principes turquemans desposeitos s'unioron a lo suyo exercito. Una batalla se produció en Ankara o 27 de chulio en 1402, os turquemans que a lo principio luitaban en o bando otomán se pasoron a lo bando de Tamerlán y d'os opositors turquemans. Os otomans fuoron derrotatos, Tamerlán restauró os principatos turquemans y Caramán fue ixamplata, adchudicando-li un papel preponderant. En tiempos de Mehmed I y Murat II Caramán esdevinió un estato tampón entre os otomans y mamelucos y una amenaza permanent ta l'Imperio Otomán.
En o sieglo XIV amaneixió en as riberas d'o laco Van a entidat política turquemana Cara Coyunlu, o suyo cabo Kara Yusuf s'oposó a Tamerlán y se refuchió en o territorio mameluco chunto con os yalairís. Dimpués d'a muerte de Tamerlán, os Cara Coyunlu s'apoderoron d'Acerbaichán, Irak y Anatolia oriental en 1410, dende on conquirioron l'ueste y centro d'Irán.
En 1467 os Cara Coyunlu fuoron sustuitos por os Ac Coyunlu orichinatos en Diyarbaquir en o sieglo XIV y plegatos dende Anatolia Oriental. Amés d'o territorio d'os Cara Coyunlu podioron ocupar una parte de Persia oriental. Quan os otomans baixo o soldanato de Mehmet II ocuporon Caraman facioron grans mortaleras de turquemans. Os Ac Coyunlu d'Azerbaichán aplegoron a los principes turquemans desposeitos, pero fuoron derrotatos por Mehmet II o conqueridor en 1473. Os turquemans d'Anatolia no tenioron atro remeyo que sozmeter-sen, encara que en o sud d'Anatolia continó a oposición turquemana contra os otomans. Os Ac Coyunlu encomenzoron a perder fuerza quan o sucesor d'Uzun Hasan decidió d'eliminar as supervivencias de dreito mongol en beneficio d'a lechislación islamica, o que provocó a rebelión de tribus nomadas turquemanas y mongolas.
En o sieglo XV Yoneid, gran mayestre d'a orden relichiosa d'os safavidas consiguió atrayer a muitos turquemans, que pronto fuoron conoixitos como Quizil Bax (sombreros royos). Con a suya aduya o nieto d'ell Ismail s'apoderó de Tabriz en 1501, rematando con os Ac Coyunlu y fundó a dinastía safavida, que reinó en Persia dica o sieglo XVIII.
A principios d'o sieglo XVI os turquemans d'Anatolia oriental yeran en contra d'os otomans. Asinas como se feba més grant o movimiento Quizil Bax os turquemans d'Anatolia lis oposaban més resistencia. O movimiento Kicil Bax heba plegato ta o sud d'Anatolia, en concreto l'antigo principato de Karamán. A lo problema político que suposaba sozmeter a las tribus turquemanas nomadas li se sumó o conflicto relichioso que representaba o xiismo d'os turquemans contra o sunnismo d'os otomans. En 1511-1512 esclaroton grants revueltas turquemanas en Anatolia, plegando t'Anatolia central, revueltas que pronto tenioron refirme de l'Imperio Persa Safavida.
O soldán otomán Selim I exerció una brutal represión y ninvió l'exercito ta l'este, penetrando en Anatolia Oriental y mandando executar a os partidarios d'os Quicil Bax. Dimpués d'a derrota d'o Xah safavida Ismail en Caldirán en 1514 os otomans ocuporon Tabriz, (que dimpués habioron d'abandonar) y yeran ya os duenyos indiscutibles d'Anatolia Oriental. Muitos turquemans d'Anatolia emigroron ta l'Imperio Persa Safavida y rematoron fendo-se xiitas. Os turquemans esdevinioron a población mayoritaria en Acerbaichán, lur luenga turquica evolucionará ta l'actual azerín y se produció a etnochenesi final d'o pueblo azerín. Bells turquemans se sedentarizoron.
Pa reforzar a muga meridional con os mamelucos, que aduyaban a os turquemans d'Anatolia oriental, en 1515 os otomans prenioron Diyarbakir y Mardín, y posoron baixo a suya sobiranía a os beis kurdos. En 1519 se produció una nueva revuelta turquemana en Anatolia, o suyo caudiello yera un predicador safavida dito Yelal, encara que vencita, as rebelions turquemanas d'os dos sieglos vinients serán conoixitas como yelalís. En 1526-1527 esclatoron revueltas yelalís. En 1533 Solimán lo Magnifico encomenzó una campanya contra os safavidas en a que ocupó Acerbaichán, dimpués ocupó Bagdad, anexionata en 1534, Basora, en 1547, y amés os otomans ocuporon més terreno en Anatolia Oriental u Armenia (Erzurun, Van). Dimpués d'atrás dos expedicions infructuosas contra Acerbaichán os otomans y safavidas firmoron a paz d'Amasía en 1555 en a que se fació o primer esbozo de mugas entre os dos imperios.
Encara en 1603-1604 esclatoron revueltas yelalís quan se produciban retacules debant d'os safavidas. Por o tractau de Sehab se reafirmó a sobiranía en Mesopotamia y os safavidas ocuporon Ereván.