Turcomans (Orient Meyo)

De Biquipedia
(Reendrezau dende Turquemans (Orient Meyo))
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo tracta sobre os turcomans d'Orient Meyo. Ta atros usos d'o etnonimo turcomans adrece-se ta l'articlo Turcomans

Os turcomans son pueblos nomadas turquicos d'a branca oguz que invadioron Asia Central dende l'este enta o sudueste y dimpués trescurzoron as montanyas d'Irán plegando t'Anatolia, Siria y Irak. Os turcomans d'Asia Central se convertioron en turcmenios, os turcomans d'Anatolia Oriental y Azerbaichán contribuyoron a la formación d'os turcos anatolicos y azerins. Encara bi ha comunidaz en Irán, Irak y Siria calificatas de turcomanas, y turcomans en Anatolia en proceso d'asimilación a os turcos (yorucos, carapapakhes).

Historia[editar | modificar o codigo]

A migración entra l'ueste d'os turcomans lebó a la fundación en 1055 d'o soldanato selchuquí d'Irán. Cuan os turcomans s'adrezoron t'Anatolia l'Imperio Bizantín reaccionó pero o selchuquí Alp Arslán los esclafó en Menzikert en 1071. Os vencedors yeran de dos tipos, turcomans que buscaban pasturas y gazis u guerrers d'a fe que lebaban tiempo vivindo de saqueyar a muga con os cristianos. Tanto os uns como os atros s'ixemenoron por Anatolia sin ser controlatos por selchuquís u bizantins. Se facioron os duenyos d'as zonas poco poblatas d'Anatolia central; bellas poblacions cristianas fuyoron, atrás se convirtioron a lo Islam y prenioron a luenga turquica.

A invasión mongola d'Orient Meyo en o sieglo XIII empentó nuevas poblacions turcomanas ta Anatolia. A fins d'o sieglo XIII o turcomán Osmán heredó un territorio en a muga con os bizantins, con posibilidaz de fer incursions de saqueyo y atrayó bels partidarios turcomans canalizando las suyas belicosidat y ansia de botín. Os descendients d'Osmán creyoron l'Imperio Otomán, que manimenos trobará a oposición d'os principatos creyatos por os turcomans en Anatolia y que quereban mantener a suya independencia. En a versión aragonesa d'o "Libro de Marco Polo" denominan l'actual Turquía u Asia la Chica como Turqueman (Turquemania en traduccions a atros idiomas) y dicen que ye habitata por turcomans, armenios y griegos:

EN turqueman abitan de tres generaciones de gentes es assaber turquema(n)s qui adoran mahomet et aquestos stan volentier por las montannas et en los lugares do ya buenos herbages por que biuen de bestiar et han muchos buenos Rocines et mulas et mulos las otras gentes desta senyoria son 'Erm[i]nyos et griegos qui son dius lur senyoria En aquestas encontradas se facen delos millores tapites del mundo et assi mismo side face(n) muchos drapos de oro et de seda.

Bayazet I habió se sozmeter a los prencipatos d'Anatolia coaligatos en contra d'él. Os turcomans, distribuitos tamién fuera de l'aria d'acción d'os otomans, dende Anatolia Oriental dica Irán, por a suya traza nomada de vida, cuasi no lis afectaban as campanyas destructivas de Tamerlán. D'esta traza os turcomans d'Anatolia demandoron aduya a Tamerlán, que invadió o sudeste d'Anatolia, encara que dimpués se'n fue ta la India. O prestichio de Bayacet dimpués d'a victoria en Nicopolis trayó ta l'Imperio Otomán nuevas poblacions turcomanas. D'esta traza Bayacet decidió sozmeter tota Anatolia: Caramán en 1397 y os principatos d'o norte en 1398. Tamerlán tornó y los principes turcomans desposeitos s'unioron a lo suyo exercito. Una batalla se produció en Ankara o 27 de chulio en 1402, os turcomans que a lo principio luitaban en o bando otomán se pasoron a lo bando de Tamerlán y d'os opositors turcomans. Os otomans fuoron derrotatos, Tamerlán restauró os principatos turcomans y Caramán fue ixamplata, adchudicando-li un papel preponderant. En tiempos de Mehmed I y Murat II Caramán se convertió en un estato tampón entre os otomans y mamelucos y una amenaza permanent ta l'Imperio Otomán.

En o sieglo XIV amaneixió en as riberas d'o laco Van a entidat política turcomana Cara Coyunlu, o suyo cabo Kara Yusuf s'oposó a Tamerlán y se refuchió en o territorio mameluco chunto con os yalairís. Dimpués d'a muerte de Tamerlán, os Cara Coyunlu s'apoderoron d'Acerbaichán, Irak y Anatolia oriental en 1410, dende on conquirioron l'ueste y centro d'Irán.

En 1467 os Cara Coyunlu fuoron sustuitos por os Ac Coyunlu orichinatos en Diyarbaquir en o sieglo XIV y plegatos dende Anatolia Oriental. Amés d'o territorio d'os Cara Coyunlu podioron ocupar una parte de Persia oriental. Cuan os otomans baixo o soldanato de Mehmet II ocuporon Caraman facioron grans mortaleras de turcomans. Os Ac Coyunlu d'Azerbaichán aplegoron a los principes turcomans desposeitos, pero fuoron derrotatos por Mehmet II o conqueridor en 1473. Os turcomans d'Anatolia no tenioron atro remeyo que sozmeter-sen, encara que en o sud d'Anatolia continó a oposición turcomana contra os otomans. Os Ac Coyunlu encomenzoron a perder fuerza cuan o sucesor d'Uzun Hasan decidió d'eliminar as supervivencias de dreito mongol en beneficio d'a lechislación islamica, o que provocó a rebelión de tribus nomadas turcomanas y mongolas.

En o sieglo XV Yoneid, gran mayestre d'a orden relichiosa d'os safavidas consiguió atrayer a muitos turcomans, que pronto fuoron conoixitos como Quizil Bax (sombreros royos). Con a suya aduya o nieto d'él Ismail s'apoderó de Tabriz en 1501, rematando con os Ac Coyunlu y fundó a dinastía safavida, que reinó en Persia dica o sieglo XVIII.

A principios d'o sieglo XVI os turcomans d'Anatolia oriental yeran en contra d'os otomans. Asinas como se feba mes grant o movimiento Quizil Bax os turcomans d'Anatolia lis oposaban mes resistencia. O movimiento Kicil Bax heba plegato ta o sud d'Anatolia, en concreto l'antigo principato de Karamán. A lo problema político que suposaba sozmeter a las tribus turcomanas nomadas li se sumó o conflicto relichioso que representaba o chiismo d'os turcomans contra o sunnismo d'os otomans. En 1511-1512 esclaroton grans revueltas turcomanas en Anatolia, plegando t'Anatolia central, revueltas que pronto tenioron refirme de l'Imperio Persa Safavida.

O soldán otomán Selim I exerció una brutal represión y ninvió l'exercito ta l'este, penetrando en Anatolia Oriental y mandando executar a os partidarios d'os Quicil Bax. Dimpués d'a derrota d'o Xah safavida Ismail en Caldirán en 1514 os otomans ocuporon Tabriz, (que dimpués habioron d'abandonar) y yeran ya os duenyos indiscutibles d'Anatolia Oriental. Muitos turcomans d'Anatolia emigroron ta l'Imperio Persa Safavida y rematoron fendo-se chiitas. Os turcomans se convertioron en a población mayoritaria en Azerbaichán, a suya luenga turquica evolucionará ta l'actual azerín y se produció a etnochenesi final d'o pueblo azerín. Bels turcomans se sedentarizoron.

Pa reforzar a muga meridional con os mamelucos, que aduyaban a os turcomans d'Anatolia oriental, en 1515 os otomans prenioron Diyarbakir y Mardín, y posoron baixo a suya sobiranía a os beis kurdos. En 1519 se produció una nueva revuelta turcomana en Anatolia, o suyo caudiello yera un predicador safavida dito Yelal, encara que vencita, as rebelions turcomanas d'os dos sieglos vinients serán conoixitas como yelalís. En 1526-1527 esclatoron revueltas yelalís. En 1533 Solimán lo Magnifico encomenzó una campanya contra os safavidas en a que ocupó Acerbaichán, dimpués ocupó Bagdad, anexionata en 1534, Basora, en 1547, y amés os otomans ocuporon mes terreno en Anatolia Oriental u Armenia (Erzurun, Van). Dimpués d'atrás dos expedicions infructuosas contra Acerbaichán os otomans y safavidas firmoron a paz d'Amasía en 1555 en a que se fació o primer esbozo de mugas entre os dos imperios.

Encara en 1603-1604 esclatoron revueltas yelalís cuan se produciban retacules debant d'os safavidas. Por o tractau de Sehab se reafirmó a sobiranía en Mesopotamia y os safavidas ocuporon Ereván.