Toz Santos

De Biquipedia
(Reendrezau dende Totz Santos)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Toz os Santos, pintato por Fra Angelico.

O Día de Toz Santos ye una solemnidat cristiana establita en honor a Toz os Santos, conoixitos y desconoixitos, seguntes o papa Urbán IV, pa compensar que os fiels no celebrasen bella fiesta de cualsiquiera d'os santos.

En os países de tradición catolica, se celebra l' 1 de noviembre; mientres que en a Ilesia Ortodoxa se celebra o primer domingo dimpués de Pentecosta; encara que tamién la celebran as Ilesias Anglicana y Luterana. Se i venera a toz os santos que no tienen una fiesta propia en o calendario liturchico. Por tradición ye un día festivo no laborable.

Historia[editar | modificar o codigo]

a Ilesia Primitiva acostumbraba celebrar o cabo d'anyo d'a muerte d'un mártir en o puesto d'o marturio suyo. A sobén as collas de martirs moriban o mesmo día, o cual condució a una celebración comuna. Cuan Dioclecián persiguió as sectas cristianas por o serio periglo que suposaban a l'orden social de l'imperio o numero de martirs plegó a estar tan grant que no podeban deseparar un día pa asignar-le-ne a cadagún. Pero a ilesia, sentindo que cada mártir heba de ser venerato, sinyaló un día común pa toz. La primera muestra d'ixo se remonta a Antioquia en o Domingo enantes de Pentecosta.

Tamién se menciona ixo d'un día en común en un sermón de Sant Efrén o Sirio en 373. En un principio nomás que os mártirs y Sant Chuan Baptista yeran honratos por un día especial. Fueron asignando atros santos gradualment, y creixió en numero cuan establioron un proceso gradual de canonización. Encara a principios de 411 i heba en o Calendario Caldeu una “Commemoratio Confessorum” pa o viernes d'os cristianos orientals. En a ilesia catolica o papa Bonifacio IV, entre 609 y 610, consagro o Panteyón en Roma a la Santísma Virchen y a toz os mártirs, dándoli un cabo d'anyo.

Gregorio III (731-741) consagro una capiella en a Basilica de Sant Per a toz os Santos y acotració o calendario con un cabo d'anyo pa os santos l'1 de noviembre. A basilica d'os Apóstols que ya existiba en Roma, agora a suya dedicación sería remembrata anyalment l'1 de Mayo. Gregorio IV estendilló a celebración d'o 1 de Noviembre a tota a Ilesia, a meyatos d'o sieglo IX. A vichilia pareixe que la metioron enantes que a mesma fiesta. Y a ueitena la adhibió Sixto IV en o sieglo XV.

Manimenos esta vichilia resultó coincidir con a celebración pagana de Samain o 31 de octubre, agora dito Halloween (nombre que provien d'a frase "All hallow's Eve" o "Viespra de Toz Santos" entre os anglosaxons), que marcaba o cabo d'anyo celta. En esta calendata se celebraba entre os antigos, l'apertura dimensional entre o mundo d'os vivos y o mundo d'os muertos y os dioses. E que no tien relación con a fiesta cristiana de Toz Santos.

Celebracions tradicionals de Toz Santos en Aragón[editar | modificar o codigo]

A nueit d'os difuntos yera cuan apareixeban as almetas. Bi ha tradicions de fer servir crapazas vueitas iluminadas muito anteriors a la suya cheneralización por influencia d'a celebración irlandesa de Halloween, cheneralizada dende Estaus Unius por a globalización. Estas tradicions s'han puesto documentar en o Semontano de Moncayo,[1] en a compleganza d'o río Martín (Cuencas Meneras y Andorra-Sierra d'Arcos), en o Semontano de Balbastro y en o Viello Sobrarbe.

Chema Gutiérrez Lera ilustra en a suya serie televisiva Aragón Misterioso que en os semontanos pirenenco y de Moncayo bi ha una tradición autoctona pareixita a l'anglosaxona de Halloween, que consiste en procesions de chent que leva crapazas vueitas con una vela dentro que simboliza l'alma d'un difunto. Seguntes Chema Gutiérrez ye una antiquisma tradición que responde a la creyencia popular que cada muerto ha de tener encendita ixa nueit a suya vela pa continar descansando eternament. As representancions provienen de Trasmoz y Radiquero. Talment esto tienga relación con que o cranio se diga con sentito figurato en aragonés crapacín. Tamién comenta que en Moyuela evitaban que as almas dondiadoras pasasen por o lugar tocando tota a nueit a campana d'a Ilesia.

En Tarazona feban a Procesion de las Calabazas cuan se feba de nueit y toz os vecins levaban crapazas iluminadas devez que rezaban o rosario y se dirichiban ta o fosal con un farols que representaban o sol, a luna y as estrelas.[1]

En Ambel os ninos preneban crapazas pa tallar-ie foratos que pareixesen bocas, uellos, naso y meter-ie dimpués adintro velas. Preferiban as crapazas tocineras. Con estas crapazas con velas aguardaban a una procesión cerca d'o fosal como querendo asustar-los. Cuan a procesión tornaba a la ilesia os ninos levaban correban a deixar as crabazas en a puerta.[1]

Chabier Tomás Arias diz que en o Viello Sobrarbe recibe a denominación de Tosantos y ye constumbre de confeccionar calaveras con crapazas vueitas en as que posaban una vela pa asustar.[2] Os adultos feban sonar as campanas d'a ilesia de nueiz.

Mazadas[editar | modificar o codigo]

  • Ta Todos Santos, la nieu pes campos.
  • Pa’ T’os Santos nieve por os altos; pa’ San Andrés nieve por os pies.[3]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 (es) Luís Miguel Bajén García, Mario Gros Herrero: La tradición oral en el Moncayo aragonés. Diputación de Zaragoza, 2003. pp 148-153
  2. (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
  3. (es) José Enrique Gargallo Gil:Los refranes meteorológicos en aragonés, en el marco de la paremiología románica, Alazet n°20, 2008, ISSN 0214-7602, p.11-31

Bibliografía[editar | modificar o codigo]