Latón

De Biquipedia
(Reendrezau dende Latón (tocín))
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo tracta sobre o latón, cría d'o tocín. Ta atros usos de «latón», se veiga Latón (desambigación).
Latons tetando.

O latón (d'o latín <*LACTONE, derivau de <LACTEM, «leit»[1]) ye a cría de curta edat de o tocín domestico[2][3][4], y por extensión d'o significau, cualsiquier cochín[1][5]. En a comarca de Ribagorza, zona caracteristicament palatalizadera, a parola se pronuncia /ʎa'ton/ («llatón»[2]).

Os latons se crían masivament en granchas en l'actualidat, sobre tot ta la producción de carne, pus se matan cuan son fraixencos. Os tocins que s'adedica a reproducción reciben o nombre de «latons de vida»[6], anque a parola frecuentment se fa servir en femenino, referida a las mais (latonas de vida), mientres que os que se cría ta fer-ne matacía se dicen «latons de matar»[6].

En aragonés actual, l'uso de a parola latón ha sufierto una cheneralización a toda la especie que puede causar ambiguedat. Ye frecuent que se diga latons a os tocins de todas as edaz, sacando-ne a os masclos adultos que se guarda ta reproducir, os verros u verracos. As fembras adultas se dicen latonas mas a sobén que no tocinas u cochinas.

Refrans[editar | modificar o codigo]

  • «A'l latón de buena boca, a millor ración le toca.»

Ista frase se refiere a que ta conseguir bellas cosas, a sobén cal reclamar-las explicitament, y no solo que con treballar y con cumplir as normas socials se consigue o que se quiere, pus una actitut discreta puede fer que a fayena d'uno pase mas desapercibida que la d'atros que charran mas (anque pueden no treballar tanto), y no s'obtenga a recopensa chusta. En atras luengas vecinas existe formulas pareixidas ta referir-se a iste fenomeno, conoixiu de o saber popular: P. ex. en castellano dicen «quien no llora no mama».

  • «No te'n ridas ni de o crío mocaroso, ni de o latón piejoso

Con ista expresión se fa referencia a'l futuro que representan la uno y l'atro en o sistema tradicional. Tanto un crío mocarol como un latón que teneba pigollos arribarán a tornar-se grans y productivos: un crío alporta mano d'obra a la casa cuan se torna un mozo, y o latón, anque de chicorrón podeba pareixer que s'anieblaba, puede rematar dando una buena matacía.

  • «Ta Sant Antón de chinero, a mitat o granero, a mitat o pallero, pero o latón entero

Se gosa referir a la importancia de cabidar as reservas que se teneba ta l'hibierno, porque tradicionalment, en a montanya aragonesa, os recursos se teneban contaus y un exceso de consumo en a primera mitat de l'hibierno (Sant Antón ye o 17 de chinero, en o ecuador de a estación), podeba fer que os de a casa se viyesen o buco royo, dimpuesas, ta no pasar fambre y menisters.

En a valle de Chistau, Fernando Blas y Fernando Romanos han documentau ista misma frase como:

«Ta Sant Antón de chiner, a metat el graner, a metat el paller, la muller que sía muller, y el latón enter.»[6]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 (es) MOTT, Brian L.. Diccionario etimológico chistabino-castellano castellano-chistabino. Institución «Fernando el Católico». Zaragoza, 2000. ISBN 84-7820-553-5
  2. 2,0 2,1 (an) VIDALLER TRICAS, Rafel, Libro de As Matas y Os Animals; Dizionario aragonés d'espezies animals y bechetals; Ed. Val d'Onsera. Zaragoza 2004. ISBN 978-84-8986-235-7
  3. (an)(es) MARTÍNEZ RUIZ, Antonio, Vocabulario básico bilingüe Aragonés-Castellano y Castellano-Aragonés (3ª Ed.); Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca, 2008. ISBN 978-84-95997-31-9
  4. (es) PARDO ASSO, José, Nuevo diccionario etimológico aragonés (voces, frases y modismos usados en el habla de Aragón) (Ed. facsímil); Institución «Fernando el Católico» + Diputación Provincial de Zaragoza + Gara d'Edizions. Zaragoza, 2002. ISBN 84-8094-101-4
  5. (es) LOZANO SIERRA, Chabier, Aspectos Lingüísticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca); Gara d'Edizions. Zaragoza, 2010. ISBN 978-84-8094-062-7
  6. 6,0 6,1 6,2 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-8094-061-0

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Latón de La Fueva