Aristótil

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo u sección ha menester d'un wikificato con un formato adecuato a lo manual d'estilo de Biquipedia.
Por favor, edita-lo ta cumplir con ellas. No borres iste aviso dica que no l'haigas feito. Colabora wikificando!

Aristótil

Información personal
Calendata de naixencia	384 aC
Puesto de naixencia	Estachira
Calendata de muerte	322 aC
Puesto de muerte	Calcis Eubea
Ocupación	Filosofo

Aristótil, d'o griego clasico: Ἀριστοτέλης, Aristotélēs (griego moderno: Αριστοτέλης, Aristotélis), (Estachira, Macedonya 384 aC - †Calcis Eubea, Grecia 322 aC) estió un d'os mes grans filosofos de l'antigüidat y talment d'a historia d'a filosofía occidental. Fillo de Nicomaco, medico d'o rei de Macedonya. Fue preceptor d'Aleixandre lo Gran. Funda en Atenas o Liceu, aon se filosofa fendo una gambada arredol d'un patio (peripateticos). Muere en o 322 a.C. en a isla d'Eubea.

Escribe sobre biolochía, fisica, etica, politica, lochica, metafisica etc... y fue creador d'a taxonomía. Ha una obra enciclopedica. Tarda mes en conoixer-se que Platón, pero cuan arriba a estar conoixito en Europa en a Edat Meya Tardana (entre os sieglos XI y XIV), Aristotil sera dito "o Filosofo" per chodigos, arabes y cristianos (como, per eixemplo, Tomás d'Aquino, en cuya filosofía influyirá a-saber-lo).

Ta Aristotil o que existe realment no son as Ideas (como ta Platón), sino a substancia individual, ye dicir, a cosa concreta y material que percibimos con os nuestros sentitos, somesa a cambeos y transformacions, a cheneración y corrupción, a movimiento. A filosofía aristotelica preba de dar una explanicación coherent d'a realidat empirica y d'o movimiento constant que bi observamos. A critica d'a Teoría d'as Ideas' d'o suyo mayestro Platón consiste precisament en rebuchar a existencia d'as Ideas perque, estando immutables, no explanican o movimiento d'a realidat sensible).

Aristotil clasifica as ciencias d'a siguient traza:

Ciencia instrumental (que ha de servir d'instrumento u aduya ta totas as atras): Lochica.
Ciencias teoreticas (ordenatas per o grau d'abstracción): Metafisica u Filosofía Primera u Teolochía, que s'ocupa d'o ser en cheneral, id est, d'os aspectos comuns a tot ser, y d'o ser supremo u Dios; Matematicas', que s'ocupa d'a cantidat; Fisica, que s'ocupa d'os sers naturals, que en podemos percibir con os sentitos.
Ciencias practicas (ordenatas seguntes a suya importancia, y que s'ocupan d'estudiar a praxi, as accions humanas enfilatas enta conseguir a vitut u excelencia de l'hombre mesmo): Politica, ciencia d'a buena organización y gubierno d'a ciudat; Etica, ciencia d'o comportamiento individual que, a traviés d'a virtut, mena enta la felicidat.

A lochica

A lochica aristotelica s'ocupa d'estudiar o silochismo demonstrativo (razonamiento deductivo en o que a partir de bellas afirmacions verdaderas que clamamos premisas se sigue u demuestra la verdat d'atra afirmación como conclusión), a definición (que consiste en a determinación esencial d'o que una cosa ye) y las categorías (que son os conceptos mes chenerals que emplegamos ta tractar de definir o que una cosa ye).

A metafisica

Ha dos sentitos: como ontolochía s'ocupa d'estudiar los aspectos comuns ta tot ent, ye dicir, ta tot o que existe u ye; y como teolochía s'ocupa de l'ent supremo u Dios.

Como ontolochía, Aristotil formula los siguients conceptos:

Substancia, esencia y accidents.
A teoría hilemorfica.
Ser-en-potencia y ser-en-acto (explanicación d'o movimiento d'os sers).

Como teolochía, Aristotil construye, entre atros, o concepto (muito emplegato posteriorment, como per eixemplo, per Tomás d'Aquino) de Primer Motor Immobil:

Si tot movimiento d'os sers tien o suyo punto de partita en o ser-en-potencia (u siga, en a capacidat que han os sers d'arribar a estar unatra cosa diferent d'a que son en un inte dato), allora bi ha que admitir que un primer ser-en-acto (no en potencia, pus en iste caso no n'haberba habito de capacidat d'actuar) fue la causa que empentó a lo principio lo movimiento d'os sers. Antimás, ixe Primer Motor ha d'estar Immobil; car, d'o contrario, necesitarba atro ser-en-acto anterior a él que lo hese meso en movimiento y iste, a la suya vegata, atro, y asinas indefinitament, sinse que cosa no fuese plegata bella vez a estar en acto.

A fisica

A fisica s'ocupa d'estudiar as causas d'o movimiento u cambeo d'os sers naturals (isto ye, d'os sers no producitos per l'hombre). Cuatre son as causas d'o movimiento:

A causa material u o substrato material d'o que cualcosa ye feita.
A causa formal u esencia que determina a bella cosa u substancia ta estar o que ye.
A causa eficient u achent inicial exterior que empenta lo movimiento u cambeos d'una substancia.
A causa final u finalidat (τέλος) que acaza lo movimiento u cambeos en a substancia. A finalidat d'o movimiento en os sers naturals ye perén l'actualización d'as suyas potencialidaz.

Dos son as clases de movimiento u cambeo en os sers:

- Os cambeos substancials; que pueden estar de cheneración u naiximiento d'una substancia; u de corrupción u muerte d'una substancia.
- Os cambeos accidentals; que pueden estar de cualidat, cuantidat u puesto, y son cambeos que no afectan a lo que una substancia ye.

Os sers vivos

O que caracteriza y distingue a los sers vivos d'os inertes ye que la materia bi ye animata per una forma especifica, que ye o que se diz alma.

Seguntes as clases d'alma bi ha tres clases de sers vivos:

Os vechetals, que son animatos per una alma vechetativa, que lis permite de creixer, nutrir-se y reproducir-se.
Os animals, que son animatos per una alma sensitiva, que lis permite, antimás, de desplazar-se-ne y sentir.
L'hombre, que poseye una alma racional, que li permite de replecar os conceptos abstractos y lo razonar intelichent.

A teoría d'o conoiximiento

Ta Aristotil, a diferencia de Platón, o conoiximiento tien que estar explanicato a partir d'os sentitos (as sensacions u experiencia sensible). Gracias a las sensacions nos formamos una imachen particular d'os obchectos. y a partir d'ixa imachen o nuestro entendimiento ye capable d'abstrayer o principio esencial (a forma) d'os obchectos, o cual nos permite de replecar-los como perteneixients a una mena determinata. Como dirán mes tardi bels filosofos escolasticos, entre éls Tomás d'Aquino, u los filosofos de l'empirismo anglés: Nihil est in intellectu cuod prius non fuerit in sensu, ye dicir, tot o saper que en bi ha en o nuestro entendimiento ye pasato en primer puesto per os sentitos, u dito d'atra traza, ye fruito d'a experiencia.

A Etica

A etica aristotelica ye eudemonista, id est, una etica d'a felicidat (εὐδαιμονία significa "buen animo" u "buen esprito"). Pus a felicidat ye lo fin (τέλος) de totas as nuestras accions; se deseya per ella mesma y no ta conseguir atras cosas; va unita a la posesión de bels biens materials (como una casa, libros, amigos, etc...); consiste en o exercicio y perfeccionamiento d'o mes propiament humán, ye dicir, d'o entendimiento u razón (λόγος), per o que no ye alcanzable per l'hombre que vive solo, sino unicament per o que vive en a polis, isto ye, per o ciudadán. En a ciudat (a mes perfecta traza d'asociación humana, seguntes Aristotil) l'hombre, a traviés d'o dialogo con iguals, desembolica a suya racionalidat, o suyo λόγος, y per tanto la suya esencia humana.

A virtut cal ta alcanzar a felicidat. A virtut, magueras, no se deriva d'o saper (como en Socrates u Platón), sino d'a practica habitual d'accions virtuosas.

A virtut mes important ye la prudencia, que consiste en l'habito de triar con entendimiento qué acción ye lo chusto meyo (ni exceso ni defecto) adecuato ta uno ta la suya felicidat u bien vivir.

A Teoría Politica

L'hombre no puet alcanzar a virtut, y por tanto la felicidat, a la marguin d'a polis. Per ixo, a Etica se subordina ta la Politica; car, encara que entramas tractan sobre cuál ye lo bien de l'hombre; sindembargo, diz Aristotil, "lo bien ye ciertament deseyable cuan intresa a un solo individuo, pero se reviste d'un caracter mes polito y mes divín cuan intresa a un pueblo y a un Estato entero".

A prudencia ye aquella virtut que nos permite de saper cuál ye lo nuestro bien individual, ye dicir, qué acción ye lo chusto meyo adecuato ta un; pero si l'aplicamos ta conseguir lo fin d'a polis (u comunidat civil), allora podemos clamar-la Politica.

Lo feito de vivir en sociedat ye bella cosa esencial ta la naturaleza humana. L'hombre -diz Aristotil- ye per naturaleza (per φύσις; no per alcuerdo u νόμος) un ζῷον πολιτικόν, id est, un "animal politico", un ser que vive en πόλις. y la causa u fundamento d'a natural sociabilidat humana reside en que ye l'unico animal que poseye palabra/luengache (λόγος), y no només voz (φωνή) como los atros animals. A voz, a traviés de sonitos, permite d'expresar a dolor, a medrana, o goyo, etcetra, ye dicir, sentimientos privatos y subchectivos; mientres que gracias a la palabra los hombres razonan y pueden surtir d'a suya individualidat, plegando a establir-ne d'alcuerdos, mediant o dialogo, sobre lo que ye chusto u inchusto, bueno u malo etcetra, y diz Aristotil: "ye la comunidat d'istas cosas lo que constituye la casa y la ciudat".

L'hombre només que puet desembolicar plenament a suya naturaleza humana (racional), o suyo ser-hombre, a suya humanidat, chunito en sociedat con atros hombres. L'insociable per naturaleza -diz Aristotil- ye una bestia (menos que hombre) u un dios (mes que hombre).Ista esencial sociabilidat humana ha feito que estase surtindo una serie de comunidaz: primero la casa u familia; mes tardi l'aldeya u lugar; e, per fin, a comunidat mes perfecta de totas, a ciudat u comunidat civil.

La familia u casa (οἰκία) ye la comunidat primera constituita per a unión d'hombre, muller, esclavos y los fillos de toz éls. L'hombre y la muller se chunen ta la cheneración, isto ye, ta deixar-ne de semellants dimpuesas d'éls; y lo sinyor y l'esclavo ta la cooperación y la seguridat d'entramos; pus l'esclavo ye naixito ta estar mandato perque no ye capable de preveyer as cosas con a suya ment. A casa ye, doncas, la comunidat primera, la unidat economica basica, surtita ta satisfer las necesidaz cutianas d'a vida.

Mes tardi, la unión de varias casas, orichinariament d'o mesmo linache familiar, orichinó la formación de l'aldeya (κώμη) u lugar, constituyita ta satisfer-ne de necesidaz no cutianas.

Y, en zagueras, varias aldeyas fuoron agrupando-se dica constituyir la ciudat (πόλις) u comunidat civil que diz Aristotil: "ha l'extremo de tota suficiencia, y que surtió per menisters d'a vida, pero existe agora ta vivir bien". Ye dicir, en a ciudat l'hombre no només veye satisfeitas a suyas necesidaz materials cutianas, sino que sobre tot se troba en un ambito politico-moral capable de permitir-li de vivir bien u, lo que ye lo mesmo, estar feliz d'alcuerdo con a suya naturaleza racional.

La ciudat ye posterior historicament a las atras formas de comunidat (la casa y l'aldeya), pero per naturaleza ye anterior a entramas, pus la naturaleza d'una cosa ye lo que tal cosa plega a estar una vegata que ha rematato lo suyo desembolique; y la casa y l'aldeya només que alcanzan a suya plena realización cuan plegan a constituyir una ciudat. En a casa y en l'aldeya ye ya present a ciudat como forma potencial u τέλος ta lo que tienden. Casa y aldeya son modos deficients y incompletos de comunidat, que només que plegan en a suya rematata realidat en a πόλις.

En a πόλις, amés de satisfer as suyas necesidaz materials primarias, o fin que li ye dato a l'hombre consiste en vivir bien u felicidat. Pus només que en a ciudat l'hombre ye arribato a realizar un espacio de dialogo (necesario ta l'establimiento d'as leis) en o que exercita aquello que li constituye como tal, ye dicir, a suya intelichencia u λόγος, permitindo-li levar una vida conforme a la virtut propiament humana.

A πόλις, doncas, ye una comunidat d'hombres libres orientata enta la finalidat de vivir bien u felicidat.

En o respective a la Chusticia, Aristotil la concibe como lo conchunto de normas churidicas u leis que los hombres libres establen per alcuerdo. A πόλις existe per naturaleza, pero las leis d'a ciudat son fruito de l'alcuerdo (νόμος) entre los ciudadans, los cuals, gracias a que poseyen λόγος y no solo φωνή, pueden a traviés d'o dialogo alcordar lo que ye chusto y inchusto, bueno y malo, y tot ixo.. A Chusticia, doncas, cal socialment, estando la virtut politica fundamental, gracias a la cual se'n bi introduz d'harmonía y orden entre los ciudadans, doncas, como diz lo texto, "aladiato d'a lei y d'a chusticia (l'hombre) ye lo pior d'os animals", pero no ye lo fin zaguero d'a polis.

O vivir bien u felicidat (autentico fin d'a πόλις) només ye ta ciudadans libres, no ta esclavos ni ta mullers, pus a istos la naturaleza ("que no fa cosa per demés" -diz Aristotil) los ha creatos como rebles vivients ta la felicidat de l'hombre libre. As mullers y los esclavos son naixitos ta obedeixer, estando incapaces de levar una vida plenament racional y conforme a la virtut.

Mesmo, a diferencia de Platón, Aristotil no admite que se supriman en a polis a familia ni la propiedat privata. A familia perque, como en sapemos, ye la comunidat primera en a que l'hombre satisfá as suyas necesidaz cutianas u immediatas d'a vida. y la propiedat privata perque tot aquello que no ye de dengún u ye de toz s'espiguarda mes que lo que perteneix ta uno solo.

Un gubierno solo ye lechitimo si sirve ta lo bien común u bien vivir d'os ciudadans; o que fa inacceptable una forma de gubierno ye que las leis no sigan aplicatas enta lo bien común, sino enta lo bien privato u particular. Asinas, a monarquía ye lo gubierno d'un solo en beneficio de toz mientres que la tiranía ye lo gubierno d'un en beneficio propio; l'aristocracia ye lo gubierno d'os millors en proveito de toz; mientres que la oligarquía ye lo gubierno de pocos en beneficio propio; e, a la fin, a democracia ye lo gubierno d'a mayoría en proveito de toz, mientres que la demagochia ye lo gubierno d'a masa en perchudicio de toz.

Aristotil s'aboca per una traza de gubierno que siga lo chusto meyo conseguito en combinar as tres formas acceptables; considera que d'ixa traza la πόλις en consigue d'una mayor estabilidat.

Aristotil en fuents aragonesas

En o "Libro d'el Trasoro" lo mencionan como Aristotil:

Por que dize Aristotil que prudencia es virtut de entendimjento y de la conoixençia de nos, y ha la fuerça y el regiment de coraçon; mas las otras tres morales son pora dreçar las cobdiçias y las otras de fuerça, y de aquesto no puet omne fer sin el consello de prudencia.

Tamién en o "Libro d'as Marabillas d'o Mundo":

Assimesmo los de Macedonya, donde fue rey el grand Alexandre, son sus subditos. y de alli fue natural el philosopho Aristotil, de vna tierra que se llama Estrangeneres, cerca dela cibdad de Traxer, donde esta el cuerpo de este philosopho en vna tumba, sobre vn altar; donde fazen gran fiesta a su cuerpo, assi como...

Y tamién en as glosas aragonesas d'a obra De regimine principium de Chil de Roma.

Vinclos externos

Se veigan as imáchens de Commons sobre Aristótil.

Datos: Q868
Multimedia: Aristotle / Q868