Mai
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
- Iste articlo tracta sobre as mais en sentiu biolochico y sociolochico. Ta atros usos de «mai» se veiga Mai (desambigación).
_c._1900.jpg)
A mai (en baixorribagorzano mare[1][2][3][4]) ye a fembra prochenitora, biolochicament u social, d'una criatura. O prochenitor masculino se clama pai.
En os sers humanos, como en os atros mamiferos, a mai d'una criatura la chesta en a suya matriz dende l'inte d'a concepción dica que o feto ye prou desarrollato ta naixer. En ixe momento, a mai libra la criatura. En que o bebé ye naixito, os peitos d'a mai producen leit pa alimentar a la criatura.
En os organismos asexuatos, «mai» fa a veces referencia a lo prochenitor. En o caso d'os organismos unicelulars que se reproducen per fisión, a celula mai ye a que s'estalla ta producir celulas fillas.
Mama y, mas que denguna atra, mamá son as parolas afectivas pa clamar a la mai en aragonés. En os parlaches de Sobrarbe lo menos, a forma mamá no lieva nunca articlo: «Di-le-ne a mamá», «si no t'apuras mamá no querrá esperar-te».
Etimolochía
A parola procede de l'acusativo latín matre(m), o grupo -tr- tornando-se -ir- probablement per influencia d'o gascón. O vocable latín mater se veye emplegato a ormino en cultismos como alma mater, y lo suyo orichen entronca con o d'as altras luengas indoeuropeas, o que fa que a parola se pareixca en muitas d'as luengas d'Europa.
De vez, o concepto ye expresato de trazas prou amanatas en muitas d'as luengas d'a Tierra; no nomás en as d'orichen indoeuropeu (an a radiz ye *ma), tamién en altras que no bi guardan relación, como puede estar a chinesa (ma, en pinyin). Isto probablement se deba a la relativa facilidat d'a pronunciación d'a silaba /ma/ pa os ninons, en os que o sistema fonador encara no ye totalment desarrollato.
Importancia d'a figura d'a mai
A figura d'a mai ye estata fuent d'inspiración ta muitas obras destacatas d'o mundo de l'arte. Asinas queda reflectato:
- en obras literarias, como Мать ("A Mai") de Maksim Gorkiy u Mutter Courage und ihre Kinder ("Mai Corache y os suyos fillos") de Bertolt Brecht .
- en esculturas, como la de Mai y fillo de Rodin.
En muitos países d'o mundo se celebra anyalment o Día d'a Mai.
En muitas ramas d'o cristianismo, a Virchen María ye considerata y clamata la "Mai de Dios".
Referencias
- ↑ ARNAL PURROY, Mª Luisa, Diccionario del habla de la Baja Ribagorza Occidental -Huesca-; Institución «Fernando el Católico» + Gara d'Edizions. Zaragoza, 2003. ISBN 84-8094-052-2
- ↑ TOMÁS, Xavier y USÓN, Chusé Raúl (Eds.). Dámaso Carrera (1849-1909). Obra en aragonés ribagorçano. Xordica Editorial. Zaragoza, 2012. ISBN 978-84-96457-61-4.
- ↑ CHAZAL, Elena, TOMÁS, Xavier y USÓN, Chusé Raúl (Eds.). Bernabé Romeo (1841-1916). Obra en argonés ribagorzano. Xordica Editorial. Zaragoza, 2016. ISBN 978-84-16461-12-7.
- ↑ TOMÁS, Xavier y USÓN, Chusé Raúl (Eds.). Cleto Torrodellas (1868-1939). Obra en aragonés ribagorçano. Xordica editorial. Zaragoza, 2011. ISBN 978-84-96457-58-4.