Fierro

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Fierro
ManganesoFierroCobol
-

Fe

Ru
Información cheneral
Nombre, simbolo, numero Fierro, Fe, 26
Serie quimicaMetals de transición
Grupo, periodo, bloque 84, d
Colormetalica
Peso atomico 55.845(2) g·mol−1
Configuración electronica [Ar] 3d6 4s2
Electrons por capa 2, 8, 14, 2
Propiedaz fisicas
Fasesolido
Densidat (a t.a.)7.874 g·cm−3
Densidat en liquido en o p.f.6.98 g·cm−3
Punto de fusión1811 K
(1538 °C, 2800 °F)
Punto d'ebullición3134 K
(2862 °C, 5182 °F)
Entalpía de fusión13.81 kJ·mol−1
Entalpía de vaporización340 kJ·mol−1
Calor especifica(25 °C) 25.10 J·mol−1·K−1
Presión de vapor
P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k
at T/K 1728 1890 2091 2346 2679 3132
Propiedaz atomicas
Estructura cristalinaCubica centrata en as caras
a=286.65 pm;
Cubica centrata en as caras
entre 1185–1667 K
Estatos d'oxidación6, 5 [1], 4, 3, 2, 1 [2]
(Oxido anfoterico)
Electronegatividat1.83 (escala de Pauling)
Enerchías d'ionización
(mas)
1ª: 762.5 kJ·mol−1
2ª: 1561.9 kJ·mol−1
3ª: 2957 kJ·mol−1
Radio atomico140 pm
Radio atomico (calc.)156 pm
Radio covalent125 pm
Atra información
Ordenación magneticaFerromagnetico
1043 K
Resistividat electrica(20 °C) 96.1 nΩ·m
Conductividat termal(300 K) 80.4 W·m−1·K−1
Dilatación(25 °C) 11.8 µm·m−1·K−1
Velocidat d'o sonito(t.a.) (electrolitico)
5120 m·s−1
Modulo d'elasticidat211 GPa
Mod. elast. transversal82 GPa
Modulo de compresión170 GPa
Coeficient de Poisson0.29
Dureza Mohs4.0
Dureza Vickers608 MPa
Dureza Brinell490 MPa
Numero CAS7439-89-6
Isotopos mas estables
iso AN Vida MD ED (MeV) PD
54Fe 5.8% >3.1×1022a 2ε captura ? 54Cr
55Fe sint. 2.73 a ε captura 0.231 55Mn
56Fe 91.72% 56Fe ye estable con 30 neutrons
57Fe 2.2% 57Fe ye estable con 31 neutrons
58Fe 0.28% 58Fe ye estable con 32 neutrons
59Fe sint. 44.503 d β- 1.565 59Co
60Fe sint. 1.5×106 y β- 3.978 60Co

O fierro[1] (en aragonés ribagorzano ferri)(d'o latín < FERRUM)[2] ye un elemento quimico de numero atomico 26 situato en o grupo 8 d'a tabla periodica. Se simboliza como Fe.

Historicament ha estato muito important ta la humanidat, y un periodo d'a prehistoria recibe o suyo nombre, a Edat de Fierro que estió o perido cuan os hombres prencipioron o suyo proceso y a suya utilizacion. O tractamiento y proceso ta obtener-ne atros tipos de fierro u aliacions ye denominato siderurchia (d'o griego σίδερος, síderos, "fierro").

Aplicacions[editar | modificar o codigo]

O fierro ye o metal mes utilizato, ye muito popular por a suya dureza y o suyo baixo precio. Ye muit utilizato en a contrucción d'automobils, barcos y estructuras d'edificios. O fierro obtenito a traviés d'o tractamiento d'hematites (oxidos de fierro), en os altos furnos, tiende a tornar a o estato oxido cuan se expone a l'aire u l'augua froman-se hi una substancia de color marrón-royenca que ye conoixita como robín u ronya.[3] Ta protechir o fierro d'o robín cheneralment se aplica pintura, cimento o grasa neutra, tamién puet protechir-se aplican tractamientos y atros metals como a galvanización, l'electrolisi o metalización, as armas ye usual protechirlas con vaselina.

Ditos y mazadas[editar | modificar o codigo]

  • «a o desgraciau, fierro y clau»[4]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (an) Silbia Garcés Lardiés,Francho Rodés Orquín:Un borguil de parolas.Bocabulario dialeutal escolar, Gubierno d'Aragón, 2006, ISBN 84-689-7358-0, p.30
  2. (es) José Laguna Campos: Estudio léxico de un inventario oscense de 1565, Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, ISSN-e 2603-7688, Vol. 46-47, 1991, p. 25-58
  3. Francho Nagore Laín: El aragonés de la comarca del Alto Gállego (Alto Galligo), que fa part d'o libro Comarca del Alto Gállego, Colección Territorio, 3. Gobierno de Aragón, 2003. pp181-198
  4. (an) Fernando Sánchez Pitarch, Guillermo Tomás Faci: Replega de tradizión oral agüerana, Luenga & Fablas 10, Consello d'a Fabla Aragonesa, 2006, ISSN 1137-8328, pp. 33-61.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]