Kirguizes

De Biquipedia
(Reendrezau dende Quirguises)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Este articlo tracta sobre os actuals kirguizes de Kirguizistán y arias mugants d'os países d'a redolata. Pa atros emplegos d'o etnonimo kirguizes veiga kirguizes (desambigación).
Kirguizes
кыргыздар
Población total
4 millons
Rechions con comunidaz importants
Kirguizistán 3.616.000
Uzbekistán 225.000
China 144.000
Tachiquistán 81.000
Pakistán 60,000
Afganistán 30.000
Aragón 24[1]
Idiomas
Kirguiz
Relichión
Islam

Os kirguizes (en kirguiz кыргыздар, chinés 柯尔克孜族) son un pueblo que habita en Kirguizistán, Uzbekistán, Tachiquistán, Cazaquistán, y tamién en China, sobretot en Xinjiang. Charran una luenga turquica d'a branca quipchac. Son musulmans sunnitas d'a escuela Hanafí dende os sieglos XVI-XVII, pero mantenendo muitas creyencias preislamicas. O suyo modo de vida tradicional ye a transhumancia.

Reparto cheografico[editar | modificar o codigo]

En 1989 os kirguizes yeran uns 2.500.000 millons en as republicas de l'antiga URSS y se calculaba que en China yeran 114.000 individuos. En Tachiquistán os kirguizes habitan Kuhistoni Badakhshon (l'anterior Rechión Autonoma de Gorno-Badakhshan d'o periodo sovietico). Os pocos kirquizes d'Afganistán viven actualment en Turquía.

Os ditos gïrgïs de Manchuria que viven son poblacions deportatas ta Heilongchiang dende o Dzhungaria por os Qing que son mes relacionatas con os actuals khacasos siberianos y os medievals kirguizes d'o Yenisei que con os actuals kirguizes d'Asia Central.

Organización social[editar | modificar o codigo]

Tradicionalment yeran un pueblo nomada que organizato arredol de tres divisions mayors, que yeran formatas por "alas" (dreita y ezquierda) y "brancas". Encara se'n conserva memoria d'esto.

Luenga[editar | modificar o codigo]

En l'antiga URSS as autoridaz sovieticas introducioron l'alfabeto cirilico en 1940 y neolochismos rusos o trasmesos por o ruso, agora bi ha tendencia a fer servir l'alfabeto latín. En China se fa servir l'alfabeto latín dende a decada de 1950, encara que en bellas zonas fan servir l'alfabeto sogdián-uigur, y han introduciu neolochismos chineses. Poseyen una rica literatura oral. O suyo Manas ye una d'as mes extensas representacions de literatura epica d'o mundo.

Historia[editar | modificar o codigo]

A primera conoixencia d'os "kirguizes" ye d'o sieglo VIII cuan viviban en a rechión d'os ríos Yenisei y Irtish, (Siberia). Os kirguizes d'o Yenisei formoron un reino important en Asia Central en a Edat Meya destruito por atros pueblos nomadas turquicos; os khitan los forachitoron de Mongolia enantes de prener o control d'o norte de China y fundar a dinastía Liao.

En 1683-1685 o Tien Xan fue arrasato por os oirato-dzhungaros baixo o mandato de Galdan, y rematoron con o Khanato Chagatai; muitos kirguizes emigroron t'a zona de Yarkan, Caixgar y Khotán. En 1702 os oirato-dzhungaros trasladoron la mayor parte d'os kirguizes d'o Yenisei a la zona que quedó deshabitata.

Os kirguizes plegoron a lo suyo territorio actual en o sieglo XVIII. Os rusos lis deciban Kara Kirguizes pa diferenciar-los d'os cazacos, a qui diciban "Kirguizes" només u "Kirguizes-Cazacos". En a segunda metat d'o sieglo XIX os rusos conquirioron o territorio kirguíz y bi habió muitos conflictos. En 1916 os kirguizes participoron en a revuelta d'os musulmans d'Asia Central cuentra o rechimen zarista. Muitos habioron de refuchiar-sen en China perdendo as tierras, se calcula que un tercio d'a población kirguiz morió. En 1924 se fundó a Oblast o Rechión Autonoma Kara-Kirguiz, que en 1926 se convertió en a Republica Socialista Sovietica Autonoma de Kirguiz y en 1926 Republica Socialista Sovietica de Kirguizistán. Como en atras parz de l'antiga URSS o Estalinismo suposó grans mortaleras por fambre (calificatas como chenocidio planificato por muitos observadors), por a campanya gubernamental de sedentarización forzata. En 1991 se proclamó a independencia de Kirguizistán fendo part d'a CEI.

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Nacidos en el extranjero, residentes en Aragón en 2021. Instituto Aragonés de Estadística

Bibliografía[editar | modificar o codigo]