Fallas de Sant Chuan

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Baixata de fallas de Senet. *Ye o fuego baixato d'a montanya, cient fallas esperan, pa rendir-sen a la foguera*.

As Fallas de Sant Chuan ye una celebración o día de Sant Chuan Baptista (23 de chunio) en a que se portan torchas y se fa una foguera. Son tradicionals en o Pireneu, y os lugars d'o Pireneu aragonés a on encara se celebran son Chistén, Sant Chuan de Plan, Saúnc, Senet.

Sindembargo o termin ye mes conoixito aplicato a las fallas valencianas en marzo.

Etimolochía

Lo termin Falla ye a evolución d'o latín FACULA (antorcha) seguntes a fonetica aragonesa, catalana y mozarabe:

CUNICULUS > coniclo > conillo.
OVICULA > ovecla > ovella.
FACULA > facla > falla.

Fallas de Sant Chuan en Aragón

Chistén

En as fallas de Sant Chuan (huei mes conoixitas como Sant Juan) de Chistén fan una foguera u fallaral en un puesto clamato planeta de la falla. Dan una propina a lo primero que baixa a Sant Chuan con una tieda.

En as falletas de Sant Chuan de Plan d'o 23 de chunio prenden a falleta por alto por Sant Mamés, on bi ha una ermita y unas bordas y pretan a correr os chóvens con tiedas ta baixo t'o lugar, fendo una cursa que remata cuan s'apilan as tiedas y atras cosas de fusta en a plaza u una era y i fan una foguera.

Senet

En as fallas de Senet, en a verbena d'o día 23 de chunio, baixan fallas dende a montanya.

Saúnc

En Saúnc creman antorchas a nueit d'o 23 de chunio. D'antes yeran os chóvens solters d'o lugar qui puyaban por o camín d'a montanya dica l'arena, un poco mes abaixo d'o Fort de calsina, y lo zaguer casato encendeba a foguera que heban preparato tot lo día. En ixa foguera iban cremando-se les falles que baixaban correndo dica a plaza on yeran os materials pa encender a gran foguera d'o lugar. Repetiban asinas de seguro sin saber-lo, lo viello mito de Prometeu robando o fuego a los dioses de l'Olimpo y entregando-lo a los sers humans.

Por tot o camín que bien de Sant Per Martir, por a costera d'a montanya se podeba veyer ixa sorprendent procesión de grans antorchas que os mozos baixaban contra mes a escape millor pa plegar os primers enta la plaza.

Dimpués, una vegata consumitas, replegaban os restos de les falles los clavaban en meyo d'os hortals pa protecher-los d'o polegón.

Huei son os ninos y ninas y personas chóvens, a vegatas bella persona gran, qui tornan a encender y mover les falles cada anyata y lis dan vueltas y vueltas sobre as suyas capezas, lo que requiere muita habilidat y valor, dica que apagan os suyos zaguers calivos.

Ye impresionant veyer ixas grans bolas de fuego en a nueit chirando y chirando sobre as capezas d'os mozos, y d'as mozas que ya participan, soltando a saber-lo de chicoz trozos d'albar encenditos que van plenando o cielo y o suelo, como una alfombra de flamas, con a suya machia. A mes, o sonito d'o fuego chirando en l'aire completa un espectaclo misterioso y inolvidable que mos retrotraye a la nueit d'os tiempos.

Datos: Q25619761