Chusticia d'Aragón

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Chusticia d'Aragón


Palacio d'Armijo, actual seu d'o Chusticia.
Información
Churisdicción	Aragón
Seu	C/ Don Juan de Aragón, 7 Zaragoza, Aragón 41°39′14″N 00°52′32″U
Chusticia	Concepción Gimeno Javier Hernández García
Localización
Chusticia d'Aragón Chusticia d'Aragón en Aragón
Sitio web
eljusticiadearagon.com

Iste articlo fa parti d'a serie
Politica d'Aragón

Poder lechislativo
As Corz d'Aragón

Poder executivo
President
Deputación Cheneral d'Aragón

Poder chudicial
Tribunal Superior de Chusticia d'Aragón
Audiencia Provincial d'Aragón

Atros articlos
Boletín Oficial d'Aragón
O Chusticia d'Aragón
Eleccions autonomicas
Estatuto d'Autonomía d'Aragón

O Chusticia d'Aragón ye una d'as institucions de gubierno d'Aragón dende a Edat Meya dica os Decretos de Nueva Planta. En o Estatuto d'Autonomía de 1982 se recuperó ista figura emblematica de l'autogubierno aragonés, con funcions propias d'o defensor d'o pueblo. Dende l'anyo 1995 a suya seu ye en o Palacio d'Armijo.

Oríchens

Os oríchens d'ista institución se mezclan con a leyenda que sobre ella se formó dende a baixa Edat Meya, que quereba remontar-la a os presuntos reis de Sobrarbe y a batalla de l'Aínsa. Ixa falordia teneba un interés politico platero: miraba de refirmar os poders d'o Chusticia d'Aragón debant d'una monarquía que quereba controlar todas as institucions.

A realidat ye que dica la fin d'o sieglo XIII no apareix definida: chusticia yera sinonimo de chuez, y cal esperar a las Corz d'Exeya de 1266 pa veyer que uno d'istos chusticias adquirió poders como "chuez meyo", entre a monarquía y as elites regnicolas. A institución ganó peso en o Privilechio Cheneral que surte d'as Corz d'Aragón de 1283, y sobretot gracias a las redotas d'a Unión Aragonesa en 1301 y en a batalla d'Epila, que obligoron a la monarquía y os aragoneses a trobar un equilibrio sin conflictos. Dende o sieglo XIV o Chusticia no ye nomás que un chuez poderoso, sino una institución consolidada, clamada a sobén "Chusticiazgo".

Funcions y funcionamiento

En primeras, o rei teneba a capacidat de nombrar a lo Chusticia d'Aragón, pero de camino se convertió en vitalicio y hereditario, conque a monarquía perdió a capacidat de controlar-lo de tot, pero tamién creyó largas dinastías de Cerdans y Lanuzas en o cargo, acusadas a sobén d'abusos y corrupción.

A seu d'o Chusticia d'Aragón estioron as Casas del Reyno en a ciudat de Zaragoza dende metat d'o sieglo XV.

O Chusticia yera, sobretot, o principal tribunal d'Aragón, y por ixo yera l'interprete, en zaguera instancia, d'os Fueros y Observancias.^[1] A Cort d'o Chusticia s'encargaba de cuatro procesos chudicials: aprensión, inventario, firma de dreito y manifestación, que permitiban -lo menos en teoría- de garantizar o funcionamiento correcto d'a chusticia aragonesa. Tamién teneba funcions de representación d'o reino debant d'as Corz d'Aragón.

Tamién yera o chuez d'o Contrafuero: teneba a capacidat de decidir si bella acción heba violau os Fueros d'Aragón, y podeba usar a fuerza pa aturar-la.

Decadencia y desaparición

Ya en os sieglos XIV y XV i habió conflictos cutianos entre o rei y o Chusticia, pero cal esperar o sieglo XVI pa veyer un poder decidido d'a monarquía por controlar ista institución. En noviembre de 1591 o Chusticia d'Aragón dictaminó que la invasión d'Aragón por Felipe I yera Contrafuero, conque miró d'aplegar un exercito contra o rei, que resultó un fracaso completo, as tropas castellanas ocuporon Zaragoza y o Chusticia, Chuan V de Lanuza, fue executau o 20 d'aviento de 1591, talment a fita mas emblematica d'a historia y leyenda d'a institución.

En as Corz de Tarazona, en 1592, a monarquía modificó a institución pa controlar-la millor, y se mantenió sin guaires modificacions ni importancia dica os Decretos de Nueva Planta de 1707. O zaguer Chusticia d'Aragón estió Antonio Gabín.

O Chusticia d'Aragón en l'actualidat

En 1982 reapareixió a fegura d'o Chusticia d'Aragón, replegada en o estatuto d'autonomía d'Aragón y emparata por a constitución de 1978. O Chusticia ye a tercera autoridat d'a Comunidat Autonoma, dimpués d'o President d'a Deputación Cheneral d'Aragón y o president d'as Corz.

A seu actual d'o Chusticia d'Aragón se troba en o zaragozano Palacio de Armillo.

Funcions

O Chusticia d'Aragón tien tres funcions fundamentals:

Protecher y defender os dreitos individuals y colectivos d'os ciudadans frent a las actuacions irregulars d'as Administracions Publicas.
Defender o Estatuto d'Autonomía d'Aragón.
Tutelar l'Ordenamiento Churidico Aragonés.