Bavaro sudtirolés

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Sudtirolés
Südtiroulerisch
Variedaz d'o bavaro

Aria de distribución d'o sudtirolés
Localización cheografica
Estau {{{estau}}}
País {{{país}}}
Rechión {{{rechión}}}
Parlau en Tirol d'o Sud (Italia)
Lugars principals Bozen, Meran, Brixen, Bruneck
Estatus
Atras denominacions Südtirolerisch, Sîdtiroul(er)isch
Charradors 335.000
Oficial en
Reconoixiu en {{{reconoixiu}}}
Regulau por
Vitalidat Alta
Literatura
Escritors principals
Rasgos dialectals Bavaro meridional
Clasificación lingüistica
Indoeuropea
Codigos
ISO 639-1
ISO 639-2 gem
ISO 639-3 bar
SIL

O sudtirolés (en Südtirolerisch o Südtirolisch, en bavaro sudtirolés Südtiroulerisch u Sîdtiroul(er)isch) ye a variedat d'o bavaro meridional parlada en a provincia autonoma italiana de Tirol d'o Sud.

Caracteristicas[editar | modificar o codigo]


   Mayoría de parlants d'alemán

   Mayoría de parlants d'italiano

   Mayoría de parlants de ladín

Un 69,15% d'os habitadors d'a provincia autonoma de Bozen tien como luenga materna l'alemán. En a vida privada y publica predomina l'uso d'o dialecto bavaro sudtirolés, mientres que l'alemán stándard en a suya variedat austriaca remane como l'idioma amostrau en a escuela, usau en a comunicación escrita y en os ambitos oficials. Asinas existe una situación de diglosia.

Dende o punto d'anvista lingüistico o dialecto sudtirolés ye homochenio con o nortirolés y se puet clasificar como bavaro meridional.[1] En iste sentiu sería muito mas correcto parlar d'un unico dialecto tirolés, que se charra a os dos cantos d'o paso d'o Brennero.

A parla sudtirolesa tien manimenos bels rasgos que la fan diferent, particularment debiu a la influyencia de l'italiano. En o curso d'o tiempo ha preso palabras de l'italiano que no se troban en l'alemán stándard ni en l'austriaco.

Bilingüismo[editar | modificar o codigo]

O dialecto sudtirolés ye muit diferent de l'alemán stándard. Asinas o tirolés "Wås isch'n des?" (en aragonés "Qué ye isto?") corresponde a l'alemán "Was ist denn das?", estando una posible respuesta "I woas nett" (en aragonés "No lo sé"), en alemán "Ich weiss es nicht". D'atra man existen tamién notables variedaz lingüisticas entre as diversas microrrechions d'a provincia, asinas por eixemplo o dialecto d'a val Pusteria se diferencia sensiblement d'o dialecto d'a val Venosta. Isto ye porque as isoglosas d'as parlas tirolesas siguen a endrecera norte-sud, fendo mas parellano o dialecto d'a val Pusteria a o dialecto d'a val de l'Inn y o dialecto d'a val Venosta a las parlas d'o districto de Landeck, en Austria.[2] As parlas linguisticament mas conservadoras se troban en as vals laterals, como por eixemplo a valle Aurina, a val d'Ultimo u a val Sarentina, mientres que en o centro, mas urbanizau, a tendencia a la normalización baixo a base de l'alemán stándard ye muito mas cerenya.[3]

Manimenos os diferents dialectos tiroleses, como a mayor parti d'os dialectos austro-bavaros, son mutuament intelichibles y os suyos parlants pueden comunicar-sen entre sí parlando cadagún o suyo propio dialecto.

L'uso mayoritario d'o dialecto vernaclo sí que fa que a población de luenga italiana, que nomás ha estudeau en a escuela l'alemán stándard como segunda luenga, trobe muitas dificultaz ta comunicar-se con o suyos compatriotas de luenga chermana, que en as relacions socials fan servir muito mas o tirolés que l'alemán stándard (que se percibe como una luenga prou "culta" y distant ta o suyo uso en a vida cutiana). En o caso d'os chermanofonos no se produce o fenomeno inverso, ya que os tiroleses italianofonos, provenients d'atras rechions, emplegan mas que mas l'italiano stándard en a vida cutiana, y amás l'italiano s'amuestra como segunda luenga en as escuelas de luenga chermana. Manimenos, mesmo entre as cheneracions italianoparlants mas chóvens o conoiximiento d'o dialecto sudtirolés ye prou difuso.

Literatura[editar | modificar o codigo]

Bi ha cuantos autors sudtiroleses en luenga alemana, entre éls por eixemplo Norbert Conrad Kaser y Joseph Zoderer, han feito servir o dialecto sudtirolés en cuentas de l'alemán stándard en beluna d'as suyas obras. Se tracta cheneralment de textos de poesia lirica.[4]

Palabras d'orichen italiano[editar | modificar o codigo]

Sudtirolés [5] Alemán stándard Italiano Aragonés
magari vielleicht magari talment
secco echt? vero? sí?(ye verdat?)
Fraktion (como alemán austriaco) Ortsteil frazione comunale barrio
Kondominium Mehrfamilienhaus, Appartments condominio apartamento
Identitätskarte (como alemán austriaco) Personalausweis carta d'identità DNI
Aranciata Orangeade aranciata Naranchada
Spremuta Frischgepresster Fruchtsaft spremuta exprimida
Amaro Schnaps amaro auguardient
Kono Eiswaffel cono cucurucho
Tschelato Eis gelato chelau
Corriera Omnibus corriera Omnibus
Melanzane(/i) Aubergine (Alemanya, Suiza) / Melanzani (Austria) melanzana alberchena
Zukkini Gartenkürbis, Zucchini zucchina crabacín
Peperoni (alemán suizo) Paprika, Pfefferoni peperone pimiento
Kozze Miesmuscheln cozza musclo
Gamberetti Garnele gamberetto gamba
Pasta Nudeln pasta pasta
Panino Brötchen, Semmel (Austria) panino panet
Sugo Tomatensauce, Sugo (Austria) sugo tomate
Koperto (en un restaurant) Tischgedeck coperto mantel
Targa Nummernschild, Autokennzeichen, Nummerntafel (Austria) targa matricla
Furgone Lieferwagen, Lastwagen furgone furgoneta
Kammion LKW camion cambión
Motorino Mofa, Moped motorino / scooter moto
Kollaudo Abnahme collaudo preba
Revision (alemán suizo) TÜV, Pickerl (Austria) revisione ITV (revisión de l'auto)
Miscela Benzingemisch miscela mezcla de benzina
Multa Geldstrafe, Strafe, Strafbescheid, Strafmandat (Austria) multa multa
Verbale Protokoll verbale protocolo
Patent Führerschein patente carnet d'adugar
Fogliorosa provisorische Fahrerlaubnis, rotes Nummerntaferl (Austria) foglio rosa carnet provisional
Skwillo/Squillo Telefonanruf squillo soniu d'o telefon
Linie Telefonleitung linea telefonica linia telefonica
Messatscho Kurzmitteilung, SMS messaggio mensache
Lunapark Vergnügungspark, Lunapark (Austria, Suiza) luna park parque d'atraccions
Hydrauliker Installateur, Klempner (Alemanya) idraulico fontanero
Skontrino Kassenzettel/Quittung, Kassabeleg (Austria) scontrino ticket, cuenta
Skonto Rabatt sconto descuento, rebaixa
Bustapaga Lohntüte, Gehaltssackerl (Austria) busta paga sobre con a paga
Stammrolle Fixe Stelle posto di ruolo escalafón
Kaparra Anzahlung caparra primer plazo
Tessera Ausweis tessera documento

L'uso de palabras italianas, u adaptadas de l'italiano, s'ha estableixiu en a luenga cutiana, mas que mas en as zonas urbanas, a on a presencia de sudtiroleses de luenga italiana ye prou gran. Mesmo en o luengache administrativo se fan servir a sobén termins italianos en cuentas d'os correspondients alemans.

Cal destacar que, en a luenga parlada diariament (que ye a mas viva), ye habitual (y prou estendillau) fer servir esprisions y faltadas italianas ta enfatizar una frase, lo que no se troba como ye de dar en l'alemán stándard ni en atros dialectos bavaros. Dos exemplos son l'uso d'a palabra "drkazzt/inkazziert" (en italiano "incazzato") y l'uso d'a palabra "fregiert", evidentement derivada de l'italiano "fregato". Tamién ye d'atra man frecuent intercalar "dai" (en aragonés "de") en as frases en dialecto sudtirolés.

En o lenguache chovenil sudtirolés se fan servir tamién palabras italianas ta prevocar u ta redir-se-ne d'a manca de conoixencia de l'italiano, como por eixemplo decir a os amigos "ragazzi" (en aragonés mesaches), cuan en tirolés s'usaría "Buabn", que significa chustament mesaches u "Mandr" que significaría sinyors.

Entre os anyos 2002 y 2005 a editorial alemana Egmont Ehapa Verlag ha pubblicau tres volumens en dialecto sudtirolés d'as aventuras d'Asterix (Mundart - Asterix af Sidtiroulerisch), con os títols Asterix ba d'r Naia (n. 48 en setiembre de 2002 - títol en aragonés Asterix lechionario), Asterix isch kesslun (n. 53 en setiembre de 2003 - títol en aragonés Asterix y o caldero) y Olls Lai Lolli (n. 60 en agosto de 2005 - títol en aragonés Asterix y a biraga). Un atro cómic (Asterix os laurels d'o César) ha estau traduciu en 2014 con o títol Willsch wettn?[6].

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. Zambelli 2004, pp. 8-9
  2. Egon Kühebacher, Zur Dialektgeographie des Ahrntales, in "Der Schlern", 52, 1978, pp. 428-448.
  3. Franz Lanthaler; Annemarie Saxalber, Die deutsche Standardsprache in Südtirol, in Rudolf Muhr; Richard Schrodt; Peter Wiesinger (a cura di), Österreichisches Deutsch. Linguistische, sozialpsychologische und sprachpolitische Aspekte einer nationalen Variante des Deutschen, Vienna, Hölder-Pichler-Tempsky, 1995, pp. 287–304.
  4. Sigurd Paul Scheichl, Probleme einer tirolischen Literaturgeschichte der jüngsten Zeit, in «Der Schlern», 57, 1983, pp. 517-532.
  5. Termins italianos u adaptaus de l'italiano
  6. (de) Willsch wettn?

Bibliografia[editar | modificar o codigo]

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]