Wikipedia:Ortografía consensuada/Archivo

De Biquipedia

Ista pachina fue pensata ta amostrar a colaboradors de Biquipedia una colección de normas ortograficas que heban estato consensuatas en ista pachina de debate, ta concretar o emplego que se feba d'as normas ortograficas d'o I Congreso de l'Aragonés. Ya se sinyaló alavez que a vichencia d'ixas normas yera provisional, en espera que l'Academia de l'aragonés en promulgase una ortografía, y que yeran un consello en pro d'a homocheneidat d'os articlos y no pas una obligación ta os usuarios.

Dimpués d'a publicación por parte de l'Academia de l'Aragonés d'a suya propuesta ortografica, y l'adopción unanime por parte d'ista comunidat, belunas d'as normas consensuatas que se leyen contino ya no tienen sentito. En tot caso, aquí quedan por si pueden fer honra en a interpretación u resolución de dandalos con a nueva ortografía.

Ta solucionar dandalos, puetz endrezar-te ta qualsiquier d'es correctors ortograficos de Biquipedia, que trobarás astí: Wikipedia:Colla de correctors

Convencions consensuatas[modificar o codigo]

Soztituzión cheneralizata d'a conchunzión copulatiba "Y" per "E"[modificar o codigo]

Yeba un tema de luén debatito que ra conchunzión aragonesa moderna abiés d'estar "Y", cuan s'eba feto patent que á trabiés d'a istoria á prou documentos apareix como á "E" e enacara como á "ET". De Biquipedia mos emos dezidito per aconsellar l'uso d'a forma "E", més chenuina e etimolochicament aragonesa, per mal que cheneralment se prenunzie "I". A exzeizión se troba en o dialeuto belsetán, á on encara güei se puet trobar a forma "E" con prou bichenzia. Es argumentos datos á fabor d'esta forma son es unos que eban ya dato altras organizazions, como o Consello d'a Fabla Aragonesa e ro suyo Consello Asesor:

Argumentazions e usos[modificar o codigo]

Argumentos esgrimitos per diferents organizazions, e compartitos per Biquipedia:
A forma e ye a preferenzia normatiba de a conchunzión copulatiba en aragonés literario en os rechistros formals; manimenos, puede almitir-se o emplego d’y en testos que reflexen rechistros orals e coloquials u emplegos dialeutals.
e el chustifica dezindo:
D’alcuerdo con a decumentazión istorica, de testos meyebals, de testos de os sieglos XVII-XX e autuals, se deduze que a forma chenuina ye en aragonés e. Antimás l’uso sistematico d’e en l’aragonés de a bal de Bielsa contrimuestra que ye agora encara popular. Manimenos, a forma cheneralizata d’emplego popular autual ye y [i], escrito con y griega d’alcuerdo con os puntos 1.3.2. e 2.15.2 de as Normas graficas [encara que a traza d’escritura ye á ormino i latina en escritos populars e ista ye una custión que caldrá considerar más adebán], por o que en testos que reflexen emplegos orals, rechistros dialeutals e coloquials puede emplegar-se a forma y (d’alcuerdo con as Normas graficas). Pero se consella emplegar a forma e en os rechistros formals (academicos, almenistratibos, de caráuter clasico, ez.).
Como bibliografía, fa menzión d'un articlo: Ch. TOMÁS e Ch.R. USÓN: “Uso e perbibenzia d’a conchunzión copulatiba e en aragonés”, Luenga & Fablas, 4 (2000) pp. 107-121. (Á ixe articlo se beye que l'uso d'a E no ye estato unicamén belsetán, e que se gosaba á emplegar en tot u buena parti d'o territorio)
  • La Sociedat Lingüistica Aragonesa, que esfiende como prou bien sapez una altra ortografía més romanicamén etimolochica, tamién pareix decantar-se per la E. Isto ye el que diz:
La conjunción copulativa histórica en aragonés y benasqués es e < ET. Sindembargo su uso actual se reduce al habla de Bielsa, por lo que se leerá normalmente i, de manera similar, por ejemplo, a lo que sucede en el galaico-portugués.

Argumentos aportatos per o compañero Estrolicador

A conclusión cheneral ye que, tal como se fa en o galaico-portugués, cal escribir "e" anque dimpués se prenunzie "/i/". Azeptato per a comunidat á partir de chunio d'o 2007.

Soztituzión cheneralizata d'a conchunzión dischuntiba "O" per "U"[modificar o codigo]

Debant de posibles dandalos con l'emplego d'una conchunzión dischuntiba més parellana á ra fonetica "ó", per manca d'altras proposizions parellanas arredol d'ista custión, de Biquipedia se recomienda l'emplego d'a forma "u" que feban serbir o Consello d'a Fabla Aragonesa e altras organizazions. A forma "ó" no s'aconsella pues, e se considera que puet estar una forma de castellanizazión con poca penetranza en a fabla aragonesa. Azeptato per a comunidat á partir de chunio d'o 2007.

Emplego de "-T" dezaga de parolas rematatas en "-á", "-é" u "-ú"[modificar o codigo]

Mutas parolas de l'aragonés rematan en bocals tonicas en as formas ", ", "", pero ye només perque s'han perditas as Ts finals d'a desinenzia en prenunziar. En Biquipedia consideramos, como también han feto bels autors, que ixa T abría de ser present, como en ye en oczitán, franzés u catalán, luengas as dos primeras en as cualas se da una forma semilar d'elisión. Son ixemplos d'ista mena de parolas es deminutibos masculins: bediello > bedellet /bedellé/, as cualidaz: irritabilidat, bezindat, lonchitut... e nomes de cosas como Ziudat. A carauteristica cheneral de totas eras ye que fan es plurals en -z: lonchitut > lonchituz, ziudat > ziudaz, bedellet > bedellez.

Argumentazions e usos[modificar o codigo]

Formas:
  • A forma d'es deminutibos masculins rematando en "-et" per cuentas d'"é" bién de més luén. Deribatos e relatibos fan fuerza en a fabor d'ixa forma: bedellet > bedelleta. Os plurals se farán enta debant como á "-z"; bedellez. Esto ye cheneral ta toz es dialeutos, con l'unica exzeizión d'o benasqués, que en os plurals prenunziará "-ts" per cuentas de -z, como ye abitual en a suya fonetica, anque ixa z será igualment escrita en fabor d'a unidat d'a luenga, encara que toz conoixemos as particularidaz d'a fabla patuesa.
  • A forma rematada en "" e "" no son recomendatas. Se recomiena emplegar as formas rematadas en t. Ziudat, bezindat, lonchitut... fendo-se-ne os plurals como en o caso anterior, rematatos en -z. Exzeizión escrita, también, ta ro benasqués, anque no prenunziata. Paraz cuenta: Calatayú ye un toponimo con una etimolochía diferent, e no obeixe ista norma.

l'Orichen etimolochico ye una terminazión "-ettu" d'o latín en o caso d'os deminutibos masculins, e -t (-ate, -ete) en as altras formas. Asinas, se chustifica etimolochicament a norma.

Azeptato per a comunidat á partir de chunio de 2007.

Emplego de "NT" en as terminazions "ÁN" "ÉN" e plurals[modificar o codigo]

Parolas que en aragonés s'han feto rematar en "-án" u "-én" dend'as normas de Uesca d'o 1987, s'ha dito de fer rematanzas més aucordes con a etimolochía suya escribindo-las con T (no prenunziata) á ro final. Seriban á baixo d'ista norma totas as formas cherundoides d'adchetibos (caminant, abitant, etz), e os alberbios de manera (naturalment, etz.). Sustantibos como "chent" quedan sozchetos á ista norma.

Argumentazions e usos[modificar o codigo]

Formas:
  • As formas cherundiformes tienen á sobén deribatos como as formas femeninas de bels charrars: caminanta, dominanta, que amuestran a presenzia d'ixa T. También a prenunzia d'una forma nte (anque no s'escribirá ixa e) en bel dialecto. Os plurals cal que se faigan con -nts en totz os dialectos e variedatz de l'aragonés, anque como en os singulars no se prenuncie.
  • Os alberbios de manera rematan en -nt ta fer coherenzia con os dialectos an que encara se diz ixa e final. Naturalment, que en ansotán, fobano u semontanés s'ha trobato á sabelas vegadas como á naturalmente. A e no s'escribirá si no ye que se seiga fendo una ixemplificazión explicita d'a variedat dialectal.

Aceptato per a comunidat á partir de chunio de 2007.

Partizipios en "-ato"[modificar o codigo]

Os partizipios febles de l'aragonés teneban d'antes más y hue encara se'n siente, una forma siempre feta en -ato, (1ª conchugación), -ito (e -uto) (2ª y 3ª conchugación) que només ha plegato enta es nuestros días en parlas locals como o belsetán,o tensino l'aragonés de Tella, Vallivió y Vallinyiscle u casos isolatos en altras zonas de Sobrarbe, como a Ribera de l'Ara y Sobrepuerto. A mayoría de dialectos evolucionan dende a oclusiva xorda intervocalica enta as formas sonoras, que con o paso d'os tiempos ha plegato á fer-se, d'"-ado", ta "-au", que corresponde con a forma femenina "-ada". En Biquipedia s'aconsella l'emplego d'a rematanza -ato, -ata ta os partizipios, més que no as formas -au -ada, que s'irán correxindo progresibament. Azeptato per a comunidat á partir de chulio de 2007. No ye aconsellable emplegar -au en masculino y -ata en femenino en un mismo texto.