Trueno

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os cumulonimbos gosan chenerar truens

O truen, trueno u tron ye o soniu d'a onda de choque causada cuan un lampedo calienta instantaniament l'aire por o que se mueve entre boiras, u d'ellas dica a superficie terrestre, a mas de 28.000 °C. Iste aire muit calient aumenta de volumen y se espande a gran velocidat, pero en mezclar-se con l'aire fredo d'arredol baixa bruscament a suya temperatura y se contraye. Ista rapeda expansión y contracción chenera ondas de choque que son as responsables d'o rudio d'o truen.

Orichen

L'orichen d'o truen ha estau obchecto de discusión cientifica mientres muitos sieglos. A primera teoría d'a que se tien noticia ye atribuyida a o filosofo Aristótil en a tercera centuria antis de Cristo, espiculando que o soniu podía estar causau por a colisión de nubles. Dende alavez muitas teorías han estau propuestas. En o sieglo XIX a teoría mas aceptada yera que o lampedo produciba o vueito chenerando dimpués o rudio consecuent. En o sieglo XX ye prou consensuau que o truen viene orichinau por a onda de choque en l'aire debida a la expansión termica de sopetón d'o plasma en a trayectoria d'o lampedo. A temperatura adintro d'o rayo, medida a traviés d'analís espectroscopico, varía mientres 50 microsegundos d'a temperatura ambient a -253,15 C u dica -243,15 °C, pa ir baixando a moniquet dica os -263,15 °C. Ista calor causa una graniza expansión de l'aire enta todas as direccions, empentando l'aire d'arredol a velocidaz superiors a la d'o soniu. Ista onda a la fin ye una onda de choque que recorre ascape l'atmosfera. En bels casos o soniu d'o truen puet adubir os 110 dB, amán d'o branquil d'a dolor pa l'oyiu humán.

Velocidat

A onda de choque producida por un lampedo viacha a una velocidat mayor a la d'o soniu, pero nomas s'estendilla por bels diez metros. A partir d'astí, o truen se comporta como un soniu común y viacha a bels 340 metros por segundo. Por o tanto, pa calcular a distancia d'un lampedo, se disprecia o fenomeno inicial y se considera un kilometro por cada tres segundos que transcurren entre l'aparición d'o rayo y l'inte en que s'ascuita o truen.

Se puet estimar a distancia a la que caye un lampedo en metros como:

$d={\frac {v\Delta t}{1-v/c}}\approx v\Delta t\approx {\frac {1000}{3}}\Delta t$

a on v ye a velocidat d'o soniu y c ye a velocidat d'a luz. Por lo que, mesurando o tiempo $\Delta t$ (en segundos) que transcurre entre o lampedo y o truen, ye posible estimar a distancia: cada 3 segundos de retardo representa una distancia d'1 km.

Se veiga tamién

• Lampedo.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre os truens.