Ligallo de ra Val de Broto

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

O Ligallo de ra Val de Broto yera una institución d'ista val que resolveba dos vegadas a l'anyo os conflictos que surtiban por a propiedat de cualques cabezas de bestiar cuan se trafegaban.

Uellas de raza churra

A Val de Broto plegó a tener unas vintiueito mil cabezas de bestiar ovino. Iste gran numero de uellas yera dificil de controlar en desplazar-se a la vegada por a val, tamién cuan i heba una tronada u o bandolerismo y os enfrontinamientos con atras vals por o control d'as mugas que produciban o trafiego de uellas y a consiguient confusión ta saber de qué casa yeran. Ta mirar d'apanyar iste problema s'organizó o Ligallo. O Ligallo surtiría antes mesmo que a Casa de ra Val veyese a luz a primers d'o sieglo XIV, pero no será dica l'11 de noviembre de 1524 cuan Ximeno d'Abarca, Chusticia de ra Val de Broto, perteneixient a la familia Abarca, sinyors d'o desapareixiu Casal de Santa Euchenia, entre Linars y Viu, decidió d'establir por escrito as reglas de ro Ligallo y privar asinas futuras discrepancias. Fació Chuntas Chenerals en a ilesia de Sant Climent de Broto, ya que en aquellas envueltas no s'heba construiu encara l'actual Casa de ra Val (1540-1542) y estableixen dos Ligallos anyals: "...en cada anyo s'heban de fer dos legallos de tot bestiar varriago u mustiengo que se trobase en dita val, l'un o sabado antes de Santa Quiteria y l'atro día o sabado antes de Sant Francisco".

A esleción d'istas calendatas no estió casual, ya que o primer Ligallo lo feban coincidir con a plegada d'as uellas de Tierra Baixa y o segundo, dimpués d'a Feria de Broto, cuan as uellas tornaban a marchar unatra vegada de ra val. Ta la realización de ro Ligallo, o Concello de Broto heba de: "...dar y asignar cuatro corrals, un ta cada barrio". Por ixos cuatro corrals heban de pasar todas as uellas que no se sabeba de quí yeran porque no levaban una marca clara. Cada barrio heba de ninviar una persona de confianza, u ligallero, o cual heba de prener posición en os casos dubdosos. L'asistencia ta ro Ligallo yera obligatoria ta os ganaders con o bestiar dubdoso y no acudir suposaba amás de la pinyora correspondient a mala fama d'ixa casa por no acudir a que se sabese l'orichen de beluns d'os suyos animals". Si se sorprendeba a un pastor mirando d'enganyar a ro Ligallo, os verguers, armatos baixo o mando d'o Chusticia, los pillaban y los levaban ta ros corrals con o bestiar. Si os "ligallers" no se meteban d'alcuerdo sobre a propiedat d'una uella trigaban a un mayoral de confianza que baixo churamento les aduyaba a prener a decisión.

O treballo d'o Ligallero no yera facil, i heba muita tensión entre os ganaders que peliaban a propiedat d'as uellas, por ixo se les asignaba un chornal de dos diners por cada uella recuperada por os suyos lechitimos duenyos, tenendo en cuenta que una uella costaba uns cuatro diners, yera un buen chornal. Manimenos os suyos esfuerzos siempre escayeixeba que i heba uellas que no se les podeba tornar a ro duenyo por o que pasaba a estar propiedat d'a Casa de ra Val. Ista s'encargaba d'a suya venda y con os ingresos obtenius se procedeba a o pago d'o Ligallo y a resta se destinaba ta l'asistencia a pobres, ilesia u a o pago de posibles deudos. Entre l'hibierno, en estar as uellas en Tierra Baixa y estar o numero de vacas muit baixo, o Ligallo no heba d'actuar ya que debant de bel problema que surtise gosaba actuar o Chusticia.

O Ligallo va deixando d'actuar con a millora d'os sistemas de ras marcas y con l'aparición d'atras institucions churidicas allenas a la val en detrimento d'o poder d'o Chusticia.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]

  • Flores Pintado, Miguel. O Ligallo de ra Val de Broto.
  • Marín Peña, Manuel. A Casa de Ganaders de Zaragoza. Notas ta ra historia d'a ganadería aragonesa. Zaragoza
  • Documentos de ra Casa de ra Val referius a ro Ligallo de Broto.
  • Documentos de ro Fichero Historico Provincial de Uesca.