Hongría

De Biquipedia
(Reendrezau dende Ongaria)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Hongría
Magyarország
Bandera d'Hongría Escudo d'Hongría
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: Garra 1
Himno nacional: Himnusz (Isten áldd meg a magyart)
Situación d'Hongría
Situación d'Hongría
Capital
 • Población
Budapest
1.729.040
Mayor ciudat
Idiomas oficials Hongaro
Forma de gubierno Republica
Tamás Sulyok
Viktor Orbán
Independencia
- Declarata
- Reconoixita
d'Austria-Hongría
31 d'octubre de 1918
31 d'octubre de 1918
Superficie
 • Total
 • % augua
Posición 108º
93.030 km²
0,74%
Población
 • Total (2023)
 • Densidat
Posición 95º
9.599.744
103 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2007)
 • PIB per capita
Posición 51º
US$ 191.324 millons
US$ 19.026
Moneda Forint (HUF)
Chentilicio Hongaro/a[1] u machiar[1]
Zona horaria
 • en Verano
UTC+1
UTC+2
Dominio d'Internet .hu
Codigo telefonico +36
Prefixo radiofonico HAA-HAZ, HGA-HGZ
Codigo ISO 348 / HUN / HU
Miembro de: UE, OTAN, ONU, OCDE, OSCE
1 Lema historico: Regnum Mariae Patrona Hungariae

Hongría (Magyarország /ˈmɒɟɒɾoɾsaːg/ en hongaro) u a d'antis mas Republica d'Hongría[2] (Magyar Köztársaság /ˈmɒɟɒɾ ˈkøztaːɾʃɒʃaːg/ en hongaro) ye un país y estau d'Europa Central que fa parte d'a Unión Europea (UE) dende l'1 de mayo de 2004.

Muga con Austria, Eslovaquia, Ucraína, Rumanía, Serbia, Croacia y Eslovenia. Ye clamata localment Tierra d'os Magyar u Magyarország. Chunto con Polonia, Eslovaquia y Chequia, forma o grupo Visegrad de nacions. A suya capital se troba en a ciudat de Budapest, a suya luenga oficial ye l'hongaro y a suya moneda nacional ye o forint.

A suya población ye de 9.930.915 habitants en una superficie de 93.030 km², con una densidat de población de 107 hab/km². Politicament, o país ye una Republica parlamentaria, estando o suyo actual President János Áder y o suyo actual Primer ministro Viktor Orbán.

Dende o punto de gollata historico, o país ye depositario d'una luenga historia, que se basa dende a plegata en o suyo actual territorio d'os nomadas hongaros, que formoron o suyo primer estau en zaguerías d'o sieglo IX convertindo-se en o Reino d'Hongría en l'anyo 1000 un reino cristiano. Dende ixas envueltas dica meyaus d'o sieglo XVI o reino d'Hongría estió una d'as potencias dominants en Europa Central, encara que dende alavez pasó a mans d'os Habsburgo. Deseparau d'xa dinastía, se convertió en una republica (mesmo que con a perduga d'una part important d'o suyo territorio) con o Tractau de Trianon en rematar a Primera Guerra Mundial. País aliau d'o Tercer Reich mientres a Segunda Guerra Mundial, fació parte en a posguerra d'o Pacto de Varsovia dica a disolución d'a Unión Sovietica.

Actualment o país fa parte d'a Unión Europea, d'a OTAN, d'a ONU, d'a OCDE y d'a OSCE, con una ampla presencia internacional.

Cheografía[editar | modificar o codigo]

Val d'o río Zagyva
Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Hongríaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía fisica[editar | modificar o codigo]

Hongría se puet dividir en tres zonas prencipals: o norte montanyoso (con tozals y montanyas baixas amán d'a muga eslovena, a mas alta d'as cuals ye o Kékes, con 1.014 m), a gran plana a l'este d'o Danubio (l'Alföld) y a parti occidental, tamién plana con bel tozal, a on destaca o laco Balaton y as montanyas Bakony.

Conta con tres grans ríos, o Danubio y os suyos afluyents Tisza y Dráva, amás amás de lacos de diversa consideración, como o debantdito Balaton y o Fertő u Neusiedler, en a muga con Austria.

A suya superficie ye de 93.030 km².

Clima[editar | modificar o codigo]

Hongría tien un clima estacional templau, con veranos por un regular calidos con livels baixos d'humedat cheneral, pero frecuents plevidas y hibiernos fredos y nevaus. A temperatura meya anyal ye de 9,7 °C. As temperaturas extremas son 41,9 °C o 20 de chulio de 2007 en Kiskunhalas en o verano y -35 °C o 16 de febrero de 1940 en Miskolc-Gőrőmbőlytapolca en l'hibierno. A temperatura alta promeyo en o verano ye de 23 a 28 °C y a temperatura baixa promeyo en l'hibierno ye de -3 a -7 °C . A precipitación meya anyal ye d'arredol de 600 mm.

Historia[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Hongríaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os hongaros descienden de pueblos eslaus y talment d'atros orichen como vlacos y pueblos chermanicos sozmesos por una minoría dirichent formada por un pueblo nomada d'as estepas d'Europa oriental de qui prenen o etnonimo d'hongaros u machiars. A denominación de machiar lis vien por a tribu prencipal d'a federación de 10 tribus dita on-gur (as "diez tribus" u as "diez sayetas").

O bisnieto d'o Khan Arpad, Geza, se convirtió a lo catolicismo en 975 y lo suyo fillo Esteban fue declarau rei d'Hongría por o Papa de Roma. A formación d'o Reino d'Hongría como un estau hongaro fuerte con o modelo d'as monarquías cristianas d'Europa occidental aturó a penetración de pueblos nomadas euroasiaticos, que yeran esbarraus enta l'Imperio Romano d'Orient u bizantín dica o sieglo XIII, ye o caso d'os pacinacos y os cumans.

Os succesors d'Esteban encomenzoron una espansión territorial plegando dica os Carpatos y anexionando-sen Eslovaquia y Transilvania. Croacia s'unió a lo reino d'Hongría en 1102 pero mantenendo a suya autonomía. En 1241 a invasión mongol redució la suya población d'Hongría a cuasi a metat, pero os mongols no se quedoron. Si que quedoron poblacions de cumans y alanos que se refuchioron d'os mongols.

A dinastía d'Arpad s'estinguió en 1301. Bi habió una dinastía orichinaria d'a baixa nobleza vlaca hongarizada, os Hunyadi, (Iancu de Hunedoara y Matías Corvín) con a que Hongría tenió o suyo mayor espendor. Atras dinastías que reinoron en Hongría estioron os Anchú, os Luxemburgo y os Jagellon. En 1596 Solimán o Magnifico derrotó a l'exercito hongaro en Mohacs. A parte central d'o reino d'Hongría y Croacia quedoron ocupadas por os otomans, Eslovaquia y a parte occidental d'Hongría y Croacia quedoron baixo a poder d'os Habsburgo, Transilvania formó un principau autonomo. O territorio ocupau por os otomans yera dividiu en cuatre paxaliks y Transilvania yera un estau titere de l'Imperio Otomán.[3]

En o sieglo XVII os Habsburgo consiguioron fer reblar a l'Imperio Otomán y conquerir a mayor parte de l'antigo reino d'Hongría, incluita Transilvania. Os otomans lis cedioron os territorios en a paz de Carlowitz (1699). Hungría esvebinió part d'o estens o Imperio Austriaco d'os Habsburgo, y recibió a plegada de repobladors alemans que serán conoixius como suabios d'o Danuvio. En 1828 os hongaros no yeran que o 38 % d'os habitants d'una Hongría tres vegadas mes gran que l'actual.[3] A zaguers d'o sieglo XIX l'Imperio Austriaco se reorganizó formando l'Imperio Austrohongaro, formau por o reino d'a Gran Hongría y o reino d'Austria que compartiban rei.

En o sieglo XIX os nacionalistas hongaros s'enemistoron con os nacionalistas d'atros pueblos que habitaban l'antigo reino d'Hongría, como ye o caso d'os croatas, serbios, eslovacos y rumanos. Bi habió represions contra as culturas d'ixos pueblos pa asimilar-los a la fuerza. En 1910 os hongaros yeran ya a mayoría d'a población d'Hongría, mes extensa que l'actual.[3] Manimenos a primera Guerra Mundial estió un desastre pa Hongría, que estió en o bando perdedor. Dimpués de perder-ie, os rumanos atacoron Hongría y en ocuporon dica a capital. Hongría fue forzada a reconoixer por o tractau de Trianon a perduga de totas as suyas rechions perifericas, quedando muitos hongaros en territorios de países mugants, en bel caso mayoritario u en d'atros chicotas minorías. Se producioron movimientos de población. En o territorio rumano os funcionarios hongaros fuoron despedius y muitos emigroron ta Hongría.

En a segunda Guerra Mundial Hongría s'alinió con l'Eixe y fue recompensada con l'anexión de zonas mugants de Yugoslavia y d'o norte de Transilvania y on encomenzoron a fer limpiezas etnicas con a población rumana. Dimpués d'a guerra as mugas tornoron a estar as mesmas que enantes (de fueras d'a muga con Checoslovaquia) y as tropas sovieticas imposoron un rechimen comunista que duró dica zaguers d'o sieglo XX.

Gubierno y politica[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'Hongríaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Organización territorial[editar | modificar o codigo]

Hongría ye una republica. O suyo nombre oficial ye Magyar Köztársaság, u Republica Hungara. O país ye dividiu en megye u condaus, ciudaz autonomas y a capital.

Organización territorial d'Hongría.

Diez ciudaz mas importants[editar | modificar o codigo]

As diez ciudaz mas importants son:

Puesto Nombre Población en 2022
1 Budapest 1,706,851
2 Debrecen 199,725
3 Szeged 157,372
4 Miskolc 147,480
5 Pécs 138,420
6 Győr 132,111
7 Nyíregyháza 115,521
8 Kecskemét 108,817
9 Székesfehérvár 94,893
10 Szombathely 77,970

Economía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Hongríaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Banco Nacional d'Hongría

Hongría celebró as primeras eleccions multipartidistas en 1990, dimpués de cuatre decadas de comunismo, transformando con exito a suya economía planificata en una economía de mercato. Tanto a propiedat como a inversión forana se troban prou estendilladas entre as interpresas hongaras. Hongría ha de reducir o gasto publico y fer una mayor reforma d'a suya economía ta mirar de cumplir a suya calenda de dentrata en a zona euro en l'anyo 2020.[4]

O billet de florín hongaro de mas valura

Hongría ha continato con o suyo creiximiento exonomico como un d'os nuevos países miembros d'a Unión Europea (dende 2004). O sector privato suposa alto u baixo un 80% d'o PIB. Hongría tien alto u baixo un tercio de toda a inversión forana dreita en Europa Central, con una inversión forana dreita total acumulata de mas de US$185 billons dende 1989. Bi ha grans libertaz comercials, monetarias, d'inversión, comercio y treballo. As tasas sobre a renda son prou altas, pero o impuesto de sociedaz ye baixo. As tasas d'inflación son baixas, habendo-ne puyato en os zaguer anyos, pero trobando-se-ne actualment en situación estable. O capital forano tien virtualment as mesmas proteccions y privilechios que o capital nacional. O estato de dreito ye fuerte, bi ha un poder chudicial profesional que proteche os dreitos d'a propiedat, y o ran de corrupción ye baixo.

A economía d'Hongría ye una economía de grandaria meyana ubierta estructuralment, politica, y institucional en Europa Central y fa parti d'o mercato común d'a UE. Como a mayoría d'economías d'a Europa de l'Este, experimentó una liberalización d'o mercato en primerías d'a decada de 1990 como parti d'a transición dende o sistema comunista. Hue, Hongría ye un miembro de pleno dreito d'a OCDE y d'a Organización Mundial d'o Comercio. A OECD estió a primera organización internacional que acceptó a Hongría como miembro de pleno dreito en 1996, dimpués de seis anyos de mutua cooperación.

Cheografía humana y sociedat[editar | modificar o codigo]

Demografía[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'Hongríaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En Hongría i viven poco mas de diez millons d'habitants (10.006.835, estimación d'o 2005), con un creiximiento anyal negativo (-0,29% en 2003). A mayoría d'os hongaros perteneixen son hongaros etnicos u machiars (89,9%) que parlan hongaro, encara que tamién bi ha una población important de chitans y d'atras minorías europeas, como rumanos, alemans, serbios u eslovacos. A capital ye Budapest.

O indice d'alfabetización ye muit alto (99,4% en 2003). Os hungaros han desenvolicato una literatura de buena cualidat a ran mundial, con autors reconoixius como Imre Kertész, Sándor Petőfi u Sándor Márai.

A capital d'o país ye Budapest, y as ciudaz prencipals son Debrecen, Miskolc, Szeged, Pécs y Győr.

Cultura[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura d'Hongríaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Gastronomía[editar | modificar o codigo]

O Csirkepaprikás ye una birolla tipica feita de pollo y pimentón.

A cocina hongara ye sobretot continental d'Europa Central, con cualques elementos d'Europa de l'Este, como l'emplego de l'ababol y a popularidat d'o kéfir y lo quark. Lo pimentón s'asocia a ormino con Hongría y se fa servir de forma destacada en cuantos platos. A birolla tipica hongara ye rica en lactios, quesos y carnes, semellant a la de las cocinas vecinas checa y eslovaca. Lo pollo, o tocín y a vetiella son comuns, mientres que as carnes de pavo, anade, cordero, peix y caza se consumen sobretot en ocasions especials. Hongría tamién ye conoixida per os suyos salamis y salchichas relativament economicos que produz sobretot a partir de carne de tocín, pero tamién d'aus de corral, vetiella y atros.

Lo pan ye talment a parti mas important y basica d'a dieta hongara. Se consume en totas as birollas, acompanyando os platos prencipals. Antis d'a caita d'o comunismo en 1990, o pan blanco yera un birolla basica. Numerosos atros tipos de productos enfornaus, como tortetas y pastels, tanto salaus como dulces, a ormino farcius de forma creativa, han reinau en os zaguers anyos.

Os platos prencipals pueden "requerir" una guarnición (köret) u no. Ye inusual violar ista convención. A guarnición ye mas comunament trunfa en cuantos estilos, pero lo roz u as verduras a lo vapor tamién son populars. Belunas birollas tienen un acompanyamiento habitual (p. eix., Csirkepaprikás que cuasi a tota hora se mincha con fideus (nokedli), mientres que atros pueden prener cualsequier acompanyamiento (p. eix., Rántott sajt 'queso frito'). Beluns platos tamién tienen apanyos u pan en o costau considerau cuasi obligatorio, per eixemplo, a crema agra y o pan con töltött káposzta 'col de grumo farcida'.

Recientement, os chefs hongaros s'han tornau mas creativos, per lo que os platos hongaros preparaus pa turistas pueden pareixer inusuals pa os hongaros que son familiarizaus con preparacions mas tradicionals.

Lo gulaix, a ormino imachinau como lo plato hongaro per excelencia, no se mincha con muita frecuencia. Atros famosos guisos de carne hongaros incluyen paprikás, un guiso mas espeso con carne cueta a fuego lento en un unto espeso y cremoso con gusto a pimentón, y pörkölt, un guiso con carne esgosada (por un regular vetiella u tocín), bruno y pimentón dulce en polvo, toz dos acompanyaus de nokedli u galuska (chicotas mondonguillas). En cualques platos d’antis mas, as fruitas como cerollas y alberches se cuecen con carne u en untos picants. Cuantos tipos de fideus, mondonguillas, trunfas y roz se sirven comunament como guarnición. As salchichas ixutas hongaras (kolbász) y lo salami d'hibierno tamién se consumen amplament.

Atras caracteristicas d'a cocina hongara son as sopas, guisos, postres y pastels y pasteras farcidas (palacsinta), con furas rivalidaz entre variacions rechionals en un mesmo plato (como a sopa de peix calient hongara clamada sopa de pescataire u halászlé, cocinada de traza diferent en as marguinas d'os dos ríos prencipals de Hongría: o Danubio y lo Tisza), palacsinta (tortitas flambeadas en unto de chicolate negro farcidas de nueces molidas) y Dobos Cake (coca en capas, farcida de crema de chicolate y cubierta con una fina capa de carambelo cruixient).

Dos elementos d'a cocina hongara que impresionan a los extranchers son os cuantos guisos de verduras clamaus fozelék, asinas como as sopas de fruitas fredas, como a sopa freda de ciresas acetas (en hongaro: hideg meggyleves).

A cocina hongara fa servir una gran variedat de quesos, pero os mas comuns son o túró (una mena de quark esmicazable), os quesos crema, o queso d'uella picant (juhtúró), os quesos hongaros mas comuns como o Karaván, o queso Panonia, o Pálpusztai, Emmentaler, Edam y Trappista.

I hai muitos productos de tocín zafumaus. Muitos platos obtienen lo suyo caracter d'o gusto zafumau d'un u mas d'istos ingredients. Una variedat de salchichas zafumadas hongaras, pernil zafumau y redetiu de tocín zafumada tamién se consumen sin preparación adicional. Estes s'acompanyan con pan y verduras frescas, a ormino se les diz 'plato fredo' y se consumen sobretot pa lo desayuno u la cena, pero a vegadas s'ofreixen como dentrant en os restaurants.

A ormino se fan servir verduras en escabeche (fermentadas). Lo mas común ye lo savanyú káposzta (col agra u chucrut) y pimientos agros, pepinillos, pero tamién ye frecuent una mestura de pella, tomates verdes, melón d'augua y atras verduras. Estes se consumen tradicionalment d'hibierno y, a ormino, yeran a prencipal fuent de vitamina C mientres os fredos meses d'hibierno. Beluns platos abundants de temporada como töltött káposzta, húsos káposzta y korhelyleves se basan en lo savanyú káposzta. Os restaurants hongaros clasicos a ormino ofreixen cualques variacions como guarnición, un complemento refrescant pa platos pesaus.

Esportes[editar | modificar o codigo]

Os esportes mes practicatos son o fútbol, o atletismo (sobretot en as prebas de lanzamiento de martiello y disco), o waterpolo, o natación y l'esgrima.

En o fútbol o suyo equipo nacional estió subcampión d'o mundo en os anyos 1938 y 1954, campión en os chuegos olimpicos de Helsinki 1952, Tokio 1964 y Mexico 1968 amás de medalla d'archent en Múnich 1972 y bronce en Roma 1960. O millor chugador estió Ferenc Puskás, que chugó muitos anyos en o Real Madrid.

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito