Mirandés
| Mirandés Lhéngua mirandesa | |
|---|---|
Localización d'o Mirandés | |
| Localización cheografica | |
| Estau | {{{estau}}} |
| País | {{{país}}} |
| Rechión | {{{rechión}}} |
| Parlau en | |
| Lugars principals | |
| Estatus | |
| Atras denominacions | |
| Charradors | 17.000 |
| Oficial en | {{{oficial}}} |
| Reconoixiu en | {{{reconoixiu}}} |
| Regulau por | Anstituto de la Lhéngua Mirandesa |
| Vitalidat | |
| Escritors principals | |
| Rasgos dialectals | |
| Clasificación lingüistica | |
| Indoeuropea | |
| Codigos | |
| ISO 639-1 | {{{iso1}}} |
| ISO 639-2 | mwl |
| ISO 639-3 | mwl |
| SIL | mwl |
O mirandés ye una luenga que fa parte de l'astur-leyonés charrada en l'extremo nord-este de Portugal, en a muga con Espanya, en una rechión que tien arredol de 450 km2, formada por cuasi tot o concello de Miranda de l Douro, fueras de dos aldeyas, y por bels lugars d'o concello de Bumioso: Angueira, Bilasseco, y a un livel mas baixo en Caçareilhos, en o districto de Bragança, en a rechion de Trás-os-Montes. Ista rechión ye alto u baixo amugada por a Rivera de Bozas a l'ueste y por o río Duero a l'este.[1] Ye cooficial chunto con o portugués.
Amás, i hai tamién bels lugars chicorrons en l'extremo norte d'o concello de Bragança, a on encara i n'hai ha de restas asturleyonesas en a luenga fablada por as suyas poblacions. Ixos lugars son Riodonor, Guadramil, Petisqueira y Deilon.[1]
Encara que o mirandés s'estendille por un aria cheografica chicota, ista luenga tenió a saber-lo d'influyencia en as fablas locals d'as rechions vecinas (a resta d'o concello de Bumioso y partis d'os concellos de Mogadouro, Bragança, Macedo de Cabalheiros y Torre de Muncuorbo).[1]
S'estima que en l'actualidat charran o mirandés bellas 12.000 personas, divididas entre a Tierra de Miranda y a emigración enta las grans ciudaz d'o litoral portugués y o estranchero.[1]
Historia
[editar | modificar o codigo]O mirandés naixió en o sieglo VI, muito antis de que se formase a nación portuguesa, en a epoca cuan escomencipioron a apareixer un conchunto de variedaz romances con muitas caracteristicas comuns, pero que diferiban d'atros romances que tamien naixeban —o galaicoportugués, o castellano, l'aragonés y o catalán entre atros—. Istas variedaz aparixioron en una rechión a on se forchoron os viellos reinos d'Asturias y de Leyón y que huei denominan os lingüistas dominio lingüistico astur-leyonés. Pero istas variedaz nunca no desarrolloron en una escritura que podese unificar-las, encara que existan documentos escritos en leyonés dataus dimpuesas d'o sieglo VI. L'asumpción d'as luengas "cerenyas" (isto ye, refirmadas por un gubierno d'un estau), como o portugués y o castellano, fació que istas atras remanisen cada vegada mas amugadas a os chicoz nuclios rurals.[1]
L'actual rechión que ye dita Tierra de Miranda pertenexió a o viello Reino de Leyón y estió dependient d'a diocesi d'Astorga, ciudat que huei perteneixe a la provincia espanyola de Leyón. Muitos misioners leyoneses marchoron por a rechión, levando a influyencia d'a diocesi y d'a suya luenga dica astí. Asinas, puet veyer-se que a relación de Miranda de l Douro con Leyón ya tien muitos sieglos y contina viva dica huei lo día.[1]
A gran influyencia d'o castellano, d'una man, y d'o portugués, de l'atra, y a distancia cheografica entre variaz zonas d'o dominio prevocó que istas variedaz lingüisticas escomencipiasen a desarrollar caracteristicas distintas, que levó a una manca de consciencia de pertinencia a un espacio lingüistico común. Debiu a l'isolamiento d'a Tierra de Miranda en relación a Portugal, y tamién por no perteneixer a Espanya, a luenga mirandesa podió alzar-se dica huei lo día, como a luenga d'o campo y d'o treballo.[1]
O mirandés siempre ye estada una luenga oral, transmitida d'os pais ta os fillos a la suya traza. Mientres o sieglo XIX a luenga prencipió a escribir-se, cuan Bernardo Fernandes Monteiro tradució los Cuatre Evanchelios ta o mirandés. En zaguerías d'ixe sieglo, Leite de Vasconcelos prencipió a estudiar ista luenga y a escribir-la con una ortografía establida por él mesmo. Atra contribución a saber-lo d'important pa o desarrollo d'a luenga escrita estió dada por o mosen António Maria Mourinho, ya en a segunda metat d'o sieglo XX. Con tot y con ixo, a variant escrita d'ista luenga nomás que prencipió a desarrollar-se en os anyos 90 d'o sieglo XX, con a edición d'a Convención Ortografica d'a Luenga Mirandesa (en mirandés Cumbençon Ourtográfica de la Lhéngua Mirandesa.).[1]
Ista luenga ha reculau debant d'o portugués, sobre tot a partir d'os anyos 50 d'o sieglo XX. L'aparición d'os grans medios de comunicación, como a radio y a televisión, amás d'a escolarización d'as poblacions rurals fació que os mirandeses escomencipiasen a considerar que fablaban mal a luenga portuguesa, que yera a luenga transmitida por a radio y a televisión y amostrada en a escuela. Asinas, muitas personas escomencipioron a haber-ne de vergüenya de charrar mirandés y muitos pais deixoron d'amostrar a suya luenga a los suyos fillos. En sentir a os mas viellos charrando en mirandés, muitos chóvens pensaban que éls yeran charrando mal portugués y prebaban de correchir-los, o que nantaba a vergüenya d'os viellos en o tocant a la suya luenga.[1]
Atra razón muit important ta o retacule d'o mirandés en bellas zonas d'o suyo dominio lingüistico estió a construcción d'as entibas portuguesas en a parti internacional d'o río Duero. Istas grans obras publicas trayoron ta a Meseta Mirandesa millars de treballadors dende varias rechions portuguesas. En sentir a os mirandeses d'os lugars charrar en mirandés, istas personas foranas se'n arreguiban y deciban que as personas locals no sapeban charrar bien, que yeran ignorants, que yeran uns palhantres u personas que no sapen ni charrar portugués ni castellano. Isto fació que os mirandeses tenesen cada vegada mas de vergüenya de charrar a suya luenga, prencipiando a identificar-la como una luenga de personas ignorants.[1]
Filiación lingüistica
[editar | modificar o codigo]Huei, se considera que o mirandés ye una variedat d'o grupo occidental d'o dominio lingüistico astur-leyonés. Sindembargo, as diferencias mas importants entre o mirandés y l'asturiano, en l'actualidat, se deben a las influyencias d'as suyas luengas de contacto: o portugués y o castellano, respectivament. Amás d'as inevitables diferencias de pronunciación, fruito d'as suyas evolucions naturals adintro d'os suyos diferents contextos historicos y socials, as principals diverchencias entre as dos luengas son en o livel ortografico; que tamién s'esplanica por a influyencia d'as luengas de contacto; ya que tanto o mirandés como l'asturiano se tractan de luengas minoritarias en os suyos países, Portugal y Espanya, respectivament, as suyas actuals ortografías son platerament influyitas por as luengas portuguesa y castellana.[1]
Luenga u dialecto
[editar | modificar o codigo]Una d'as primeras cuestions que cualsiquier persona que s'amana enta o mirandés ha de fer-se ye cuala ye a relación que existe entre o mirandés y l'asturiano y si o mirandés y l'asturiano son a mesma luenga. En a lingüistica moderna, i hai un granizo intrés por ista mena de cuestions, ya que una luenga y un dialecto tienen consideracions a saber-lo diversas. O gran mayestro d'a filolochía portuguesa, Leite de Vasconcelos, ya dició que o mirandés no yera un dialecto d'o portugués —sino que, mas concretament, él se i refirió como codialecto. Y estió iste gran mayestro qui incluyó lo mirandés adintro d'o dialecto leyonés, como en ixe tiempo se deciban, seguntes Menéndez Pidal, a las fablas que s'estendillaban dende Asturias enta a Extremadura espanyola y que comprendeban as fablas d'a Tierra de Miranda.[1]
Dica aquí as cosas pareixen prou plateras, pero os problemas apareixen cuan en tiempos recients s'escomencipia a cuestionar cuala ye a relación entre as diferents fablas d'o denominau dialecto leyonés. Platerament, dende fa bellas vente anyadas, ya no se gosa charrar d'o leyonés, sino de l'astur-leyonés. Iste astur-leyonés nunca no tenió a consideración de luenga, ni sisquiera en a Edat Meya, cuan se redactaban documentos en asturiano. Cal adhibir-ie un elemento muit important, que l'asturiano ye una luenga reconoixida en o contexto espanyol, oficiosament reconoixida por o gubierno autonomico asturiano y que poseye un estandard propio dende 1980. O mirandés tamién posede un estandard, a Convención Ortografica (en mirandés Cumbençon Ourtográfica), que ya n'i ha teniu de cuantas revisions y tamién o mirandés ye agora una luenga reconoixida por un estau, o Estau Portugués.[1]
Bels expertos en o mirandés, como a doctora M. Barros Ferreira, afirman que l'asturiano y o mirandés constituyen huei dos luengas, encara que no i hai garra dubda de que d'antis mas n'estioron una.[1]
A relación d'o mirandés con as fablas astur-leyonesas
[editar | modificar o codigo]En toz os estudios sobre o mirandés como luenga, as contimparanzas son siempre con l'asturiano estandard. A razón ye platera, pus ye a unica luenga d'o dominio en o costau espanyol, pero i hai as fablas astur-leyonesas occidentals que, dende o punto de vista lingüistico, se troban prou mas amán d'o mirandés que de l'asturiano estandard. De feito, asturiano y mirandés se consideran dos fablas muit aleixatas entre ellas mesmas.[1]
O cuatrón d'aquí debaixo fa veyer, dende o punto de vista lingüistico, os rasgos caracteristicos en cuatre variants astur-leyonesas: mirandés, sanabrés, asturiano occidental y asturiano central. Fueras d'o caso d'o senabrés, as atras fablas han forma d'estandard u subestandard:[1]
A conclusión a on plegamos ye que lo mirandés representa, desde lo punto de vista d'a evolución d'ista luenga, o punto mas arcaico, entre que l'asturiano occidental representa un momento mas evolucionato.[1]
Variants
[editar | modificar o codigo]A luenga mirandesa tien tres variedaz; o mirandés central u normal, o mirandés septentrional u rayano y o mirandés meridional u sendinés. Cuasi toz os fablants de mirandés son bilingües u trilingües, pus gosan fablar mirandés, portugués y castellano.
Os textos replegaus amuestran a influyencia de rasgos foneticos, sintacticos y lexicos de diversas luengas.
S'ha creyato un estandard basato en as parlas locals y, por tanto, diferent de l'asturiano central.
Fonetica
[editar | modificar o codigo]Se diferencia de l'asturiano central y de parte de l'astur-leyonés occidental en que os grupos –LY-, -C’L-, -T’L-, y –G-L evolucionan ta -ll- en cuenta de ta -y-: muller, fillo.
Lexico moderno
[editar | modificar o codigo]A dependencia d'a Tierra de Miranda de Portugal y la d'Asturias d'Espanya durando tantos sieglos no ye una cuestión sin d'importancia. Encara que no constituye un motivo ta dividir a luenga —pus bi ha exemplos de luengas charratas en dos estaus que no se son divididas—, no se puet negar que as mugas estatals gosan dividir as luengas: asinas, l'astur-leyonés, que nunca no tenió fuerza literaria, evolucionó de traza bien diferent en Asturias que en Miranda, baixo a influyencia d'as dos luengas estatals que se yeran formando en os suyos estaus respectivos.[1]
Iste mesmo estallo fue lo que permitió que lo gallego y o portugués s'aleixasen cada vegada mas: manimenos, resulta curioso comprebar que as diferencias existents entre o gallego y o portugués son muito mas chicotas que as existents entre o mirandés y l'asturiano central. A influyencia d'as luengas estatals mientres o zaguer sieglo en a vida cutiana ye estada tan gran que a mayoría d'as diferencias lexicas entre o castellano y o portugués reapareixen entre o mirandés y l'asturiano. Toz os neolochismos se facioron dende a correspondient luenga estatal; lo que favoreixió atra vegada que o mirandés y l'asturiano continasen por o camín d'aluentamiento encetau fa sieglos y que cada vegada ye mas gran. A la finitiva, se tracta d'una relación entre una luenga teito -o castellano y o portugués- y luenga cubierta -l'asturiano y o mirandés, respectivament-.[1]
A tabla d'aquí debaixo fa veyer bels exemplos d'oposición entre portugués y espanyol que se reflexan en o mirandés y l'asturiano:[1]
| Portugués | Mirandés | Asturiano | Espanyol | Aragonés |
|---|---|---|---|---|
| Autocarro | Autocarro | Autobús | Autobús | Autobús |
| Barragem | Barraige | Embalse | Embalse | Entibo |
| Bilhataria | Bilhataria | Taquilla | Taquilla | Taquilla |
| Câmara municipal | Cámara municipal | A(y)untamiento | Ayuntamiento | Casa d'o lugar |
| Carro | Carro | Coche | Coche | Auto |
| Cidade | Cidade | Ciudá | Ciudad | Ciudat |
| Comboio | Comboio | Tren | Tren | Tren |
| Computador | Computador | Ordenador | Ordenador | Ordinador |
| Copo | Copo | Vasu | Vaso | Vaso |
| Escova | Escoba | Cepillu | Cepillo | Cepillo |
| Estrada | Estrada | Carretera | Carretera | Carretera |
| Faca | Faca | Cuchiellu | Cuchillo | Cuitiello |
| Garfo | Garfo | Tenedor | Tenedor | Forqueta |
| Garrafa | Garrafa | Botella | Botella | Botella |
| Nota | Nota | Billete | Billete | Billet |
| Povoação | Poboaçon | Pueblu, llugar | Pueblo | Lugar |
| Romance | Romance | Novela | Novela | Novela |
| Rua | Rue | Cai, caye | Calle | Carrera |
A lista d'alto podría estar graniza, pero ye prou ta amostrar que a distancia lexica entre o castellano y o portugués se reproduce cuasi igualment entre o mirandés y l'asturiano.[1]
Estandards
[editar | modificar o codigo]Como ya se'n ha dito en iste articlo, o mirandés tien o suyo propio estandard consistent en a Convención Ortografica Mirandesa (en mirandés Cumbençon Ortográfica Mirandesa). Iste estandard lingüistico permite que se pueda escribir a luenga, y resulta esclatero que iste nomás ye una adaptación d'o estandard ortografico portugués.[1]
Pero en a mesma situación se troba l'asturiano y mesmo o gallego en a suya ortografía oficial. O feito de que poseyan tanto o mirandés como l'asturiano o suyo propio estandard enforteixe a idea de que se tracta de luengas diferents.[1]
Oficialización
[editar | modificar o codigo]En setiembre de 1998, o deputau mirandés Júlio Meirinhos, antigo alcalde de Miranda de l Douro, presentó en l'Asemblea d'a Republica Portuguesa una proposición de lei ta o reconoiximiento d'os dreitos lingüisticos d'a comunidat mirandesa. Ista proposición fue aprebata por toz os 230 deputatos d'o parlamento portugués, de toz os partius politicos astí representaus, dende os de dreita dica os d'ezquierda. Ista unanimidat amuestra bien que a luenga mirandesa no constituye pas, ni nunca no ha constituyiu, una menaza ta a integridat territorial de Portugal.[1]
Referencias
[editar | modificar o codigo]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 (mwl) Quarteu, R. & Frías Conde, X. (2002). L mirandés: Ua lhéngua minoritaira an Pertual. IANUA 2. ISSN 1616-413X.
Bibliografía
[editar | modificar o codigo]- (es) Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Editorial Gredos. (1981).
Vinclos externos
[editar | modificar o codigo]
Se veigan as imáchens de Commons sobre o mirandés.- (pt) Convención ortografica d'a Luenga Mirandesa
- (mwl) Associaçon de Lhéngua i Cultura Mirandesa
- (mwl) La bida mirandesa
| Variants occidentals de l'astur-leyonés | ||
|---|---|---|
| Asturiano occidental | Leyonés centro-occidental | Bercián | Paḷḷuezu | Riberano | Sanabrés | Sayagués | Mirandés | ||
| Variants y denominacions de l'astur-leyonés en diferents demarcacions administrativas. | ||
|---|---|---|
| Asturiano | Leyonés | Mirandés | Montanyes u cantabro | ||
| Luengas romances | ||
|---|---|---|
| Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Emilián-romanyol | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano | ||
