Maldau

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Os mastos, como fuerza de treballo esencial pa la casa, yeran os animals tipicos que recibiban maldaus.

Un maldau u mal dau[1] ye como se conoix en buena cosa de l'Alto Aragón a o maleficio lanzau («dau») por una bruixa u bruixón. L'acción de lanzar un maleficio se diz «dar mal».[1]

Como tot lo que envolica a la bruixería, s'ha atribuiu a os maldaus desgracias a-embute que cuasi siempre guardarían relacions causa-efecto que no se puede demostrar. L'acusación de bruixería ha estau historicament una mazada habitual en os lugars pa desprestichiar socialment a personas (u casas) determinadas.

En a sociedat tradicional d'o Pirineu aragonés, an que ha perviviu creyencias misticas dica tiempos relativament recients, as sospitas de bruixería manimenos han puesto acompanyar a personas toda la suya vida sin que a la practica les haiga afectau guaire. Muitas mullers consideradas bruixas teneban tamién a condición de matronas y/u curanderas en o suyo lugar,[2] o que por l'atra man feba tamién que a chent querese estar-se a bien con ellas.

Existe maneras diferents de cómo una bruixa u bruixón podeba dar mal a una atra casa u persona.

Maldaus a las personas[editar | modificar o codigo]

En l'Alto Aragón as bruixas no teneban por qué estar necesariament mullers d'edat abanzada u fieras. De feito, abunda mas a imachen de mullers con poders transmitius de cheneración en cheneración, tanto viellas como chóvens.
  • A encortadura[1] u encortamiento: Ye o presumpto maldau que impediba que una parella de recient-casaus podese consumar l'acto sexual. Anque a sobén no s'explica cómo, bella vez o que s'ha descrito ye que os dos novios no podeban estar chuntos en a cama porque uno cayeba inexplicablement t'a tierra cada vez que l'atro se meteba. Severino Pallaruelo cita bel eixemplo en o suyo libro «Viaje por los Pirineos misteriosos de Aragón», como o d'una zagala que se fizo amiga d'una muller con fama de bruixa y cuan se casó no la convidó t'a voda, de forma que a bruixa fizo que os novios no podesen chitar-se chuntos.
  • Maldaus contra os ninons: Eixemplos de ninos que naixeban malautos u que no medraban u no teneban nunca fambre, dica que se miraba bien en a cuna an se los chitaba y se descubriba bel elemento extranyo, como pelos de muller (d'a presumpta bruixa), y alavez se curaban.
  • Abortos inexplicables en as mullers. Esto ye un eixemplo a-saber qué relacionau con a doble condición de bruixa y matrona que se les adchudicaba a muitas d'aquellas mullers rurals que teneban mas conoiximientos que as atras.

Maldaus a os animals[editar | modificar o codigo]

Mas antes, en un mundo que yera por principal agrario y ganadero, os maldaus a os animals podeban fer a-saber-lo mal a la economía d'una casa, de traza que dando mal a os abríos, que yeran os animals mas caros y precisos pa treballar, se podeba fer un mal que espanta a la casa que perteneceban. Asinas ye un caso tipico que as mulas, mastos y somers estasen victimas de maldaus, y s'ha documentau faloridas d'este tipo un ciento por tot lo Pirineu.

Muitos etnologos de l'Alto Aragón, como Enrique Satué u Severino Pallaruelo, han replegau por diferents puestos a historia d'a casa que se les moriba una mula cada anyo pa Nochebuena (S. Pallaruelo diz concretament que «en cada pueblo dan el nombre de una casa donde pasó»[1]). A historia siempre embreca o masto u a mula que duerme en a cuadra y un gato negro, que representa la bruixa, y diz que o mal dau remata l'anyo que l'amo d'a casa s'amaga a la guait en a cuadra en Nochebuena y cuan s'apercata d'o gato que va de camín t'an que ye a mula, l'arremete d'un brinco y le mete un tochazo. O gato fuye pero con una pata rota, y a mula/masto vive. A l'atro'l día, una viella amaneix con a garra crebada en a cama.[1][2]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 (es) PALLARUELO CAMPO, Severino, Viaje por los Pirineos misteriosos de Aragón. 1984. ISBN 84-398-0732-5
  2. 2,0 2,1 (es) SATUÉ OLIVÁN, Enrique. El Pirineo Contado. Ed. PRAMES. Zaragoza, 2014. ISBN 978-84-8321-403-9.

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]