Helenismo (lingüistica)

De Biquipedia
(Reendrezau dende Helenismos)
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Os helenismos son palabras provinients de l'idioma griego, que s'han introduciu en atras luengas en diferents epocas y contextos, pero que sobretot s'introducioron en tiempos antigos dende o griego clasico. En aragonés muitos helenismos han plegau a traviés d'o latín.

Helenismos en latín[editar | modificar o codigo]

En latín os helenismos presentan tres estratos, un primer estrato que ilustra a influencia d'a cultura griega en a cultura romana en toz os aspectos y un segundo estrato relacionau con a cristianización, con conceptos cristianos propios d'as primeras comunidaz cristianas helenofonas, y un tercer estrato relacionau con periodos en gran part posteriors a lo Renaiximiento cuan o latín ya no yera una luenga viva pero encara se feba servir como vehiclo de comunicación d'obras cientificas y tecnicas.

Helenismos d'o primer estrato[editar | modificar o codigo]

En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son mes antigos que os helenismos de conceptos abstractos, y podioron haber entrau dende as colonias griegas d'Italia (Magna Grecia):

  • Plantas: origanum.
  • Animals: sepia.
  • Costumbres y casa: balneum, camera, aptheca.
  • Trastes: ampulla, (y o diminutivo amphora), sagma, chorda.
  • Navegación, comercio, midas: ancora, hemina, symphonia, cithara.

Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividaz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia:

  • Conceptos chenerals y actividaz d'o esprito: idea, phantasia, philosophia, musica, poesis, mathematica.
  • Tecnicismos literarios: tragoedia, comoedia, scaena, rhythmus, ode, rhetor.
  • Danza y deporte: chorus, palaestra, athleta.
  • Amostranza y educación: schola, paedagogus.

Bi ha helenismos que entroron en o latín en o Baixo Imperio:

  • Preposición cata, orichen d'a preposición romance "cada".
  • Sufixo verbal -zein, adaptau en latín tardano como –izare, -idiare, a primera mes culta, orichinó verbos como autorizar, realizar, a segunda mes popular, dió os verbos frecuentativos remataus en –eyar, (navateyar) y dimpués en -iar (recatiar).
  • L'adchectivo macarios a traviés d'o vocativo macarie dió l'antiga conchunción aragonesa maguer ("encara que").

En latín os primers helenismos, mes populars fuoron adaptaus a la oyida y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema mes pareixiu:

  • A u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
  • As aspiradas φ, θ y χ se convertioron en P, T y K: asinas tenemos minta, (d'a on vien "menta") tumum, (d'a on bien o castellano tomillo) y porpra.

A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda K se converte en g, en cuenta de c, a correspondient latina: y d'esta traza tenemos gobernare y gammarus.

Cuan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con mes fidelidat a prenunciación griega:

  • A u se trascribiba y y li dioron una prenunciación como a u francesa.
  • As aspiradas φ, θ y χ se representoron ph, th, ch, esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.

Pero en a boca d'o pueblo a y se prenunció como i, a ph como f, th y ch como t y c y d'esta traza_

  • κῦμα > cyma > cima > cima.
  • γύψος > gypsum > gipsum > cheso.
  • κόφινος > cophinus > cuevano.
  • ὀρφανός > orphanus > uerfano.

Os helenismos mes recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o griego moderno, por eixemplo o itacismo. A ή, que en griego clasico equivaleba a e, se zarró en i: y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "botiga" en cuenta de bodega que ye como se plegó en castellano a traviés d' apotheca, helenismo mes antigo derivau d'a mesma radiz.

As oclusivas xordas p t k se sonorizoron dimpués de nasal, kamph dió en latín campa y tamién camba/gamba, palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "gamba" y lo francés jambe.

A introducción d'helenismos continó dimpués d'a caita de l'Imperio Romano, en o periodo bizantín. O caso de l'aragonés tio, tia, tión en puet estar un eixemplo. Pa Sant Isidoro thius encara yera griego. En ixos tiempos thius, thia substituyoron a los latinos AVUNCULUS y atros.

Helenismos d'o segundo estrato[editar | modificar o codigo]

A cristianización de l'Imperio Romano encomenzó en a part oriental y estió mes intensa en o que dimpués sería l'Imperio Romano d'Orient y Imperio Bizantín. En l'Imperio Romano d'Orient a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o latín eclesiastico. As palabras griegas d'o latín eclesiastico s'han transmeso en forma de cultismos y semicultismos. Palabras d'este estrato que a traviés d'o latín eclesiastico arriboron en l'aragonés y son presents en textos medievals aragoneses u en as parlas altoaragonesas actuals son:

Helenismos cientificos y tecnicos[editar | modificar o codigo]

A ciencia y filosofía medievals, renaixentistas y modernas creyoron neolochismos dreitament con radices griegas u con helenismos presos por o latín: cefalopodo, traumatolochía.

Helenismos en aragonés[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Helenismos en aragonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os helenismos en aragonés pueden venir por a vía d'o latín, d'o griego bizantín (arribaus tamién en o catalán enantes u de vez), u de l'arabe, pero tamién a traviés d'o lexico cientifico y filosofico d'a ciencia moderna.

Helenismos en aragonés medieval[editar | modificar o codigo]

En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o latín medieval u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia mes antiga en Aragón que en Castiella, por estar a Corona d'Aragón mes ubierta a lo internacionalismo cultural d'a Baixa Edat Meya y por tener relacions con o sud de Francia, peninsula Italica y Sicilia.

Un helenismo culto primerenco ye Parrohecia, de 1176, pareixiu a la forma parroecia que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como parrochia. Atro caso primerenco ye ápoca, "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de Chustinián I y que se documenta en catalán en 1342 y en siciliano en 1433. En o cartulario de l'Abadía de Nuestra Sinyora de Rueda d'Ebro se puede leyer dilatorio y perentorio en 1370, criminal en 1385, litigio en 1390 y prorrogar, prorrogación en 1370, en toz casos muito antes que as calendatas que cuaterna Coromines en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo achunchir en 1370:

ajungiendo aquella siquiere uniendo al dito compromís

Atros helenismos primerencos d'a documentación churidica aragonesa son:

  • Anomalo (en os documentos de Sastago en 1366, present en o Diccionario de Autoridades en 1726)
  • Hemologar (1591 seguntes Frago pero ya en Oliet en 1332 se documenta emologaran) / omologar (Zaragoza, 1370) /omolugar (Zaragoza, 1370) /amologar (1437). Dica 1734 no se documenta homólogo en castellano.
  • Policía (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "gubierno" u "administración".
  • Quirografo (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o sieglo XVI.

En a Edat Meya i heba presencia de comerciants catalans y mercenarios catalans y aragoneses en zonas con influencia griega como Sicilia y Calabria, y dica en Grecia. Dende mitat d'o sieglo XIII os catalans fan mes comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a peninsula Iberica especias, productos medicinals, esclavos tartaros y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a Edat Meya viachaban palabras arabes como benjuí, fustete y griegas como esmeril y timiana, que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y mes tarde en castellano. A presencia d'a seu d'a Orden d'o Hespital en Rodas trayó t'Aragón o "panizo negro de Rodas", documentau en 1631 en unos fondos aragoneses d'a Orden.

Helenismos en a obra d'a escuela Herediana[editar | modificar o codigo]

En a Baixa Edat Meya o Mayestre Mayor de Rodas, seu d'a Orden d'o Hespital, yera l'aragonés Chuan Ferrández d'Heredia, con gran conoixencia d'o griego. Chuán Ferrández d'Heredia creyó una escuela de traductors d'obras clasicas en a que l'aragonés escrito yera plen d'helenismos. Ixos helenismos (muitos d'ellos antroponimos y toponimos referius a la Helada y Imperio Bizantín) por un regular proveniban d'o griego bizantín, y en manifestaban os cambios foneticos:

  • Yodización de ει , οι , η y υ en Amasia, Chirovacus, Artasira, Gortini.
  • Cambio de αι ta /e/: calogrea, chiéstora.
  • Consonantización d'o segundo elemento d'os diftongos: Efcaíta, Elefterio.
  • Labiodentalización de β : Teófovo, vita, Verria.
  • Sonorización d'oclusiva dimpués de nasal: Condostéphano, Ínghiro.
  • Aferesi vocalica y silabica: Caumeno, Saloniqui, Panofrigia.
  • Apocope: tapite, parapinaqui.
  • Cierre d'o en silaba tonica: Fucá, Vugá

Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a sonorización dimpués de nasal) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo au os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como af, (Mont Algaraf, Olocaf, ecetra..).

En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son palabras griegas mes antigas pasadas a traviés d'o latín: Diomedes, Nicomedia.

En Iberia/Iviría y Eraclea/Iraclia s'ha dito que alternan as solucions neogriega y latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a Filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a e en palabras esdrúxulas: Cesario, Nuclio, Aria. Iraclia puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de Eraclea esdruixula y con hiato.

A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como masarapo, mesarapo, presents tamién en griego moderno, albanés, bulgaro, serbocroata, rumano, italiano y dica occitán.

Helenismos en aragonés moderno[editar | modificar o codigo]

Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o sieglo XV y principios d'o sieglo XVI l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividaz productivas d'a vida cotidiana, palabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellano u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, ecetra...).

En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir cefalopodo u reintroducir anomalo. Ye posible veyer escritos os nombres d'as ciencias derivaus d'o griego LOGIA con aragonesizacions incorrectas con xeada, ignorando as fuents medievals on s'escribiba con g (astrología, astrologiano), pa representar a ch.

Helenismos en castellano[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Helenismos en castellanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os helenismos en castellano se troban en as mesmas cercustancias que en aragonés con una diferencia temporal por no tener a Corona de Castiella una relación tan dreita con a Mediterrania Oriental y por no haber teniu helenistas d'a mida de Chuan Ferrández d'Heredia.

En a Baixa Edat Meya y en a moderna o comercio y navegación trayoron en castellano xamet, xamed, galea, calma, chusma, (en chenovés ciüsma), chisme (de schisma, "cisma", "deseparación"), tapiz, siempre por vía indirecta a traviés de romances italianos u de l'arabe.

A diferencia de l'aragonés a dentrata d'helenismos cultos dende o Renaiximiento ha estau un proceso contino y regular.

Helenismos en castellano d'Aragón[editar | modificar o codigo]

O helenismo aragonés "hemologar", con disimilación de o ta e encara se documentaba en Íxar en o sieglo XX.

Helenismos en rumano[editar | modificar o codigo]

Ta más detalles, veyer l'articlo Helenismos en rumanoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En rumano se da a curiosa circustancia que bi ha helenismos antigos plegaus a traviés d'o latín, helenismos plegaus a traviés d'o eslau eclesiastico y helenismos plegaus en o periodL'otomán cuan os funcionarios griegos fanariotas administraban (u explotaban) Moldavia y Vlaquia.

O zaguer grupo representa palabras que no se troban en guaires luengas a parte d'o griego y en son por eixemplo: anapoda, ("a lo revés"), conopida ("coliflor"), fila ("fuella de papel"), filotimie ("amor propio"), molima ("contachio", "epidemia"), nostim ("chentil", "agradable"), a plictisi ("aburrir").

Vinclos externos[editar | modificar o codigo]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. (es) Ana Isabel Lapeña Paúl: Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399) ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [1]
  2. (an) Libro d'as Marabillas d'o Mundo.

Bibliografía[editar | modificar o codigo]


Lo lexico griego y los helenismos ampraus por atras luengas
en alemán | en anglés | en aragonés | en arpitán | en astur-leyonés | en castellano | en catalán | en eslau eclesiastico antigo | en francés | en galaicoportugués | en italiano | en latín | en neerlandés | en occitán | en rumanche | en rumano