Granyén

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Granyén
Municipio d'Aragón
Bandera Escudo d'armas
Envista de Granyén con a Ilesia parroquial en primer plano
Envista de Granyén con a Ilesia parroquial en primer plano.
Entidat
 • País
 • Provincia
 • Comarca
Municipio
 Aragón
 Uesca
Monegros
Partiu chudicial Uesca
Superficie 124 km²
Población
 • Total
 • Densidat

1731 hab. (2013)
13,96 hab/km²
Altaria
 • Meyana

332 m.
Distancia
 • 23 km

enta Uesca
Alcalde Carlos Samperiz Enguita
Codigo postal 22260
Parroquial
 • Diocesi
 • Arcipestrau
 • Parroquia

Uesca
Monegros
Sant Chaime Apóstol
Coordenadas
Granyén ubicada en Aragón
Granyén
Granyén
Granyén en Aragón
Web oficial

Granyén (en castellano y oficialment Grañén) ye un municipio aragonés d'a provincia de Uesca situato en a comarca d'os Monegros. A suya población ye de 1731 habitants en una superficie de 124 km² con una densidat de población de 13,96 hab/km². O termín municipal comprende tamién os lugars de Callén, Curbe, Fraella y Montesusín.

Torre d'a Ilesia parroquial de Granyén.

O suyo casco antigo se devanta sobre un suau tozal, a o piet d'a ilesia parroquial de Sant Chaime y a la uembra d'as restas de l'antigo castiello, y domina a o nuclio muderno, surtito, abaixo en a plana, y que s'estendilla enta la estación de ferrocarril, chunto a la carretera.[1]

Granyén tamién ye un important nyudo de comunicación por ferrocarril, ya que por allí pasa la vía de Madrit-Barcelona, por Leida, antimás d'as carreteras que comunican con Uesca, Tardienta, Sarinyena, Tramacet y Salillas, entre atras localidaz...[1]

S'estendilla o termín en l'ampla plana cheografica d'a Plana de Uesca, pero ya en tierras monegrinas transformatas en nuevos reganos por o canal d'o Flumen; o río homonimo redolía lo casco urbano, que ya feguraba como villa en 1785.[1]

Granyén alza zaguerament una población cuasi perén por dencima d'os 1500 habitants. En o pasato estió merinato de Uesca y dimpués sobrecollida, vereda y correchimiento. Formó o suyo propio concello en 1834, con os monts de Curbe, Pompién, Sodeto y Tubo. Entre 1970 y 1980, se li chunioron Callén y Fraella. Conta también como agregatos os vicos (nuevos lugars de colonización) de Montesusín y Curbe.[1]

Entre que o casco antigo alza la suya sabor, con edificios d'adoba y tapial, en a suya mayoría con as fronteras repellatas y encalsiatas; l'atro sector muderno, abaixo, se caracteriza por os suyos edificios de varias plantas de ladriello y por os suyos amplos vials, con grans espacios ubiertos y zonas achardinatas. Son dos nuclios urbanos bien diferenciatos y que forman, sin dembargo, un tot harmonico.[1]

Situación y clima[editar | modificar o codigo]

Granyén ye situato a 332 metros d'altaria sobre o livel d'a mar sobre a planura monegrina, a o norte d'a Val d'Ebro, amán d'o río Flumen. Ye a 23 km de distancia de Uesca, a capital d'a suya provincia. A suya temperatura anual ye de 14,2 ºC y a suya precipitación anual ye de 580 mm.

Mapa topografico de Granyén en castellano.

Toponimia[editar | modificar o codigo]

O toponimo Granyén presenta a terminación -én, variant con imala d'a terminación toponimica -án, que deriva d'o sufixo latín -ANUS indicador de pertenencia. Gerhard Rohlfs y Joan Carles Membrado Tena lo interpretan a partir de GRANIANUS, formau a partir de l'antroponimo romano GRANIUS.[2]

Historia[editar | modificar o codigo]

Edat Antiga y Meya[editar | modificar o codigo]

D'orichen romano, o toponimo Granyén remera a un terratenient dito Granius. Manimenos, a historia documentata d'a localidat no escomencipia dica 1104. Poco dimpués de que se producise a Reconquiesta d'a zona, Granyén estió designato puesto de realengo. Sancho Inyiguez, conoixito a vegadas como Sancio Eneconnes, o suyo primer sinyor, se nombra en os documentos d'a colección diplomatica de Pero I, estudiatos y publicatos por o profesor Antonio Ubieto.

Envista parcial d'o retablo y altar d'a Ilesia de Granyén chunto a la imachen d'o Apostol Sant Chaime o Mayor.

En 1198, o rei Pero II d'Aragón cedió a o bispe Ricardo de Uesca o dreito de patronato sobre a Ilesia de Granyén. En 1258, Chaime I entregó a Blasco de Maza os castiellos y villas de Granyén y Robres, que posteriorment estioron entregatos como sinyorías de baronía a Pero I d'Ayerbe, tamién primer barón d'Ayerbe y Arnueso. O puesto de Granyén pasó enta la Corona Reyal en 1372 por voluntat expresa de Pero IV d'Aragón.

Edat Moderna y Contemporania[editar | modificar o codigo]

En o sieglo XVI a villa pasó a mans d'os poderosos duques de Villafermosa. D'ista epoca se conoix que Granyén heba uitanta casas, estando un puesto pertocant a l'archidiaconato de Sarrablo. En 1560, una visita ta la Ilesia de Granyén indicó que o retrablo mayor yera muito bueno, que heba un coro y cuatre campanas en a torre.

A postema enristió lo lugar en o sieglo XVIII, remanindo-ne libre nomás que una familia. En 1785, Granyén consiguió a categoría de villa, encara que, en 1792, continaba estando d'o Duque de Villafermosa. Cronicas d'a epoca refieren que a ilesia yera de construcción muito antiga y que enantaba retornada, ya que feba remango d'esboldregada. A o cabo d'o sieglo, en 1797, a villa contaba con 152 casas. En 1849, Granyén estió designato concello independient.[1]

Durando a Guerra Civil Espanyola, entre 1936 y 1939, en Granyén se situó un hespital de campanya que estió lo primer d'os devantatos en Espanya por o Spanish Medical Aid Committee u SMAC en as suyas siglas en anglés. Aparixe cuaternato en un poema de Tom Wintringham titulato "Granien - British Medical Unit".[3]

En 2011, o primer premio d'o Sorteyo Extraordinario de Nadal d'a Lotería Nacional d'Espanya, mas conoixito como "o Gordo", recutió integrament en Granyén.

Escudo y bandera[editar | modificar o codigo]

Bandera de Granyén con o suyo escudo.

En a primera lechislatura democratica y con a empenta de l'allora Concellero Municipal de Cultura y Fiestas Don Julián Jesús Castiella Hernández, s'enceta la busca de datos historicos sobre si en bella ocasión o concello de Granyén heba tenito escudo heraldico u bandera propia, pero ista busca resultó infructuosa.[4]

Con l'asesoramiento de reconoixitos histodiadors tals como D. Antonio Durán, D. Federico Balaguer u D. Adolfo Castillo Genzor se realizó lo primer boceto, basau en os blasons d'as casas aristocraticas que de bella traza y a lo largo d'a suya historia heba tenito relación con a churisdicción granyenense: Casa Gurrea (sieglo XIV), Casa Torrellas (sieglo XV) y Ducau de Villafermosa (sieglo XVI), y lo signo identificativo d'a Sinyal Reyal.[4]

Con ista emplantillada, se decide de fer una composición meyo partiu y trestallato, de traza que en o primer cuartel se coloca a insignia d'a Casa Torrellas, que seguntes García Ciprés, en os suyos estudios sobre linaches aragoneses, son en cuartel d'azur tres torres d'archent mal ordenatas (ye dicir, una entalto y dos abaixo); en o segundo cuartel, o d'a Casa Gurrea, en cuartel de gules (royo) bi ha dos lupos en palo y en pasants. En o tercer cuartel, aparixe a insignia d'a Sinyal Reyal. En o timbre apareix a Corona Reyal.[4]

A bandera resulta estar en fundo azur en remeranza historica d'os pueblos celtas y con una randa cruzata d'archent como simbolo de paz y pureza.[4]

Demografía[editar | modificar o codigo]

Seguntes os datos publicatos por l'Instituto Nacional d'Estatistica l'1 de chinero de 2019, o numero actual d'habitants en Granyén yera 1762, nueu habitants mas que en l'anyo 2018. En o grafico siguient se puet veyer cuántos habitants ha tenito Granyén dende l'escomencipio d'o sieglo XX dica l'anyo 2019.[5]

Evolución d'o numero d'habitants de Granyén.[5]

En o tocant a lo puesto de naiximiento d'a población granyenense, seguntes datos publicatos por l'Instituto Nacional d'Estatistica procedents d'o padrón municipal de 2018, o 22,70% (398) d'os habitants empadronatos en o Municipio de Granyén son naixitos en dito municipio, o 64,18% son emigratos enta Granyén dende diferents puestos d'Espanya, o 43,30% (759) dende atros municipios d'a provincia de Uesca, o 9,70% (170) dende atras provincias d'a comunidat d'Aragón, l'11,18% (196) dende atras comunidaz autonomas y o 13,12% (230) son emigratos enta Granyén dende atros países.[5]

Habitants granyenenses seguntes puesto de naiximiento en 2018.[5]


Evolución demografica
2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 -
- 1.727 - - - - - - -

1990- : población de dreito.
Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidatz poblacionals en l'INE.

Economía[editar | modificar o codigo]

Campos y industrias de Granyén.

Agricultura[editar | modificar o codigo]

A mecanización d'o campo suposó l'albandono de l'aladro romano, d'o trillo, d'os permenadors abríos y d'os viellos ligadors[6], que estioron esplazatos por potents trautors, pero también suposó un augmento d'a producción agricola.[7]

Podérbanos afirmar que cuasi exclusivament o producto mas común en a comarca ye o cerial, treito d'as zonas de huerta de ribera y a suya hortalicia ta l'autoconsumo. O cerial clasico como lo trigo y l'hordio han dixato un amplo vuedo de cautivo ta lo roz.[7]

Ganadería[editar | modificar o codigo]

Iste sector ye o que en os zaguers tiempos mas fuent de riqueza y desembolique ha experimentato, estando en istas anyadas o que millor se ye adaptato ta las nuevas corrients comercials. A enchegada d'os reganos chunto a la producción de ferraina ha ito estalbiando a dependencia exterior. A dedicación a ista actividat se circumscribiba mas que mas a explotacions familiars con a consiguient dependencia d'o marchant de redolín que se'n amanaba periodicament. Manimenos huei, gracias a las integracions, se ye consiguito que ixas explotacions, ya sigan de ciclo ubierto u zarrato, familiars u asociatas, se sigan convertitas en industrials, a on un mayorista va proporcionando lo necesario y lo integrato aporta o suyo treballo. A o mesmo tiempo, se ye chenerata en o mercato una requesta de bels productos como pollos, tocins, y profes a cunicultura con a fuga d'as dietas de carne baixa en colesterol y graixas.[7]

Industria[editar | modificar o codigo]

O teixito industrial local en primeras d'o sieglo pasato, como en a mayoría d'os lugars de caracteristicas semblants ta Granyén, tenió una incipient florada con a plegada d'o ferrocarril. Dende as anyadas 50 d'o sieglo XX bi habioron muitas interpresas de gran envergadura que decidioron d'establir-se u mantener-ne de sucursals en Granyén como Leche Ram, Gránulos Diana, Almacenes Barluenga, Harinas Arnau, Precon S.A., Tragsa, Nivelcampo, Alvisa, Hormigones Grañén, Harinas Carmelina, Talleres Villafranca, Talleres Pamplona, Magdalenas Aldeana, entre atras.[7] Sindembargo, zaguerament muitas d'istas interpresas u sucursals se zarroron, como ocurrió con a fabrica lactia de Leche Ram, que en os anyos 80, con una restructuración interpresarial se'n fue centralizando y zarró a suya fabrica en Granyén.[8]

Servicios y comercio[editar | modificar o codigo]

En o termín municipal de Granyén, en as zagueras anyadas, se ye intensificando lo sector servicios e, doncas, gran parti d'a población granyenense se dedica huei en día a lo sector servicios. Asinas, comercios, bars, restaurants, hotels y hostals, administración publica, bancos y caixas d'estalbios y un luengo etcetera de puestos de treballo se cheneran por a requesta de servicios.[7]

Patrimonio[editar | modificar o codigo]

Retablo de Granyén.
Reloch de sol de Granyén, o mas gran d'Europa.

O casco antigo de Granyén se sitúa sobre un suau tozal, a o piet d'a Ilesia parroquial y as restas de l'antigo castiello.

A Ilesia parroquial de Sant Chaime Apostol ye un templo d'o sieglo XVI a on se combinan elementos goticos y renaixentistas. Tien una planta de cruz latina con cabecera poligonal de tres panyos. O suyo interior acubilla un retablo renaixentista realizato por Pedro de Aponte y Cristóbal de Cardeñosa, datato en 1511, que decora l'altar mayor.

Chunto a lo nuclio urbano, ye o ronal d'a Ermita de Sant Chulián, que yera una modesta construcción d'una sola nau con un tellato de dos versants. Huei l'edificio ye practicament esboldregato, pero bi ha un prochecto ta fer una nueva ermita.

Tamién, o 7 de chinero de 2010, s'inauguró en Granyén o reloch solar mas gran d'Europa e, seguntes palabras d'a Consellera de Ciencia, Tecnolochía y Universidat d'o Gubierno d'Aragón d'allora, Pilar Ventura, "talment o mas gran d'o mundo". O reloch presenta una estructura d'acero de mas de sies metros de diametro y cuasi cinco toneladas de peso. Consta d'un aniello troquelato con a numeración que se reflectan en a parti d'o diedro, antimás de planchas en anglo, a on se sinyala la hora. Ista forma permite emplegar-lo ta explanicar a cheometría y os movimientos d'a Tierra, convertindo-se en un instrumento con una gran capacidat didactica y de divulgación cientifica. O reloch se financió con fundos d'o Plan E y se realizó con a ideya de que se converta en un elemento emblematico d'a localidat de Granyén.[9]

Fauna[editar | modificar o codigo]

Torre metalica ta cubillar os niedos de cigüenya en a Cruceta (veyita a o fundo), Granyén.

Antimás d'as numerosas aus que sulcan os cielos de Granyén, como os gurrions, volandrinas, falcetz, cardelinas, picarazas u cornellas, entre atras... destacan as rapinyaderas como alicas y gabilans y carnuceras como os vueitres.[10]

Pero sobre tot resaltan as cigüenyas, ya que istas son presents en os cinco nuclios urbanos que conforman o municipio:[10]

  • En Granyén en podemos alufrar de numerosas parellas que han instalatos os suyos niedos en a torre y teitamen d'a ilesia parroquial de Sant Chaime Apostol, tamién bi ha un niedo localizato en a inclinata torre d'a tellería, antimás d'a-saber-los niedos ixemenatos situatos en pilonas u en os tarraus d'as cías interpresarials. Actualment, se ye realizato lo montache en as immediacions d'a denominata Cruceta d'una gran torre que pretende d'estar cubillar ta os muitos niedos que son proliferando en Granyén ta que istas aus no esferren o teitamen d'a ilesia.[10]
  • En Callén, as cigüenyas son instalatas en un tarabidau artificial dencima d'o turrullón que se localiza en pleno casco urbano, a on dominan visualment tota la plana que circumda ista localidat, antimás de dar una imachen propia y inconfundible de Callén.[10]
  • Tamién en trobamos bellas nidificacions en pleno casco urbano de Montesusín, tanto en a torre y teitamen d'a ilesia d'a Mercé como en os abetz d'a Plaza d'Espanya, en a torre de transformación electrica y en os arbols d'o Colechio Rural Arroclato la Sabina.[10]
  • En Curbe, o niedo d'as cigüenyas ye situato en a escardalenca torre d'a ilesia parroquial de Santa Teresa.[10]
  • En Fraella, podemos trobar o niedo d'as cigüenyas sobre o campanal d'a ilesia romanica de Sant Nicolau de Bari.[10]

Por atro costato, as especies cinecheticas por antonomasia d'o municipio, abundants antigament, son a perdiz, a cotorniz y a liebre.[10]

Entre as especies que pueblan o río Flumen, destacan o barbo, a carpa, a perca, o lucio, a madrilla y o cangrillo de río, que ye en periglo d'extinción por l'acción d'especies predaderas como lo cangrillo americano.[10]

Administración[editar | modificar o codigo]

Reparto de concellers[editar | modificar o codigo]

Eleccions municipals[11]
Partiu 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Partido Popular - - - 3 4 3 2 4 4 5 6
Partido de los Socialistas de Aragón - 3 3 4 4 6 6 6 4 4 3
Partido Aragonés - 3 - - - 2 1 1 1 - -
Independients 6 5 - - - - 2 - - - -
Ezquierda Unida - - 4 3 3 - - - - - -
Centro Democrático y Social - - 4 1 - - - - - - -
Unión de Centro Democratico 5 - - - - - - - - - -
Total 11 11 11 11 11 11 11 11 9 9 9

Zaguers alcaldes de Granyén[editar | modificar o codigo]

Lechislatura Alcalde Partiu
1979-1982
1983-1983
Esteban Abadía Ereza
Vicente Manuel Conte Laborda[12]
Ind.
1983-1987 Vicente Manuel Conte Laborda
1987-1991 José María Escartín Lapeña CDS
1991-1995 Ramón Nasarre Grúas PSOE
1995-1999
1999-2003
2003-2007 Esteban Juan Antonio Rodríguez Laírla
2007-2011
2011-2015 Carlos Sampériz Enguita[13][14] PP
2015-2019
2019-2023

Personaches ilustres[editar | modificar o codigo]

Entre os fillos ilustres de Granyén destacan o churista Felipe Marco y Oto (1641), o teologo y archidiacono d'a Catedral de Chaca Nicolás de Altabas, o relichioso d'a Inclita Orden de Malta Frai Pedro Carreras y Millera y o pintor Blasco de Grañén.[1]

Fiestas[editar | modificar o codigo]

  • O 7 de chinero se commemora la festividat de Sant Chulián, fiesta chicota de Granyén.
  • O Día d'os Hombres u d'a Comunión Pascual se celebra o domingo siguient de Pascua, fiesta que teneba una gran tradición en o pasato y que se ye recuperata recientment.
  • A fiesta mayor de Granyén tien puesto o 25 de chulio en honor a Sant Chaime Apostol, patrón d'a localidat. A fiesta escomencipia con o chupinazo dende o balcón d'o concello y posterior cabalgata d'as carrozas. Uno d'os actos mas tradicionals ye "a corrida d'o Pollo", dita "Memorial Valentín Rodellar" en honor a uno d'os millors corredors d'Aragón.

Esportes[editar | modificar o codigo]

Chugadors d'o Club Deportivo Grañén en 2009.

Achirmanamiento[editar | modificar o codigo]

Granyén ye achirmanato con Capvèrn, una comuna occitana en o departamento francés d'Altos Pireneus.[15]

Referencias[editar | modificar o codigo]

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Historia de Granyén en a pachina web d'o Concello de Granyén (en castellano).
  2. (es) Joan Carles Membrado Tena: Etimología y semántica de topónimos municipales valencianos y aragoneses. Actes de la VII Jornada d'Onomàstica. Xerica 2013. pp. 239-254, AVL, València.
  3. Pachina web smokestack-books.co.uk a on aparixe como muestra o poema "Granien – British Medical Unit" (en anglés).
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 Escudo y bandera de Granyén en a pachina web d'o Concello de Granyén (en castellano).
  5. 5,0 5,1 5,2 5,3 www.foro-ciudad.com sobre Granyén (en castellano).
  6. B. Mott. El habla de Gistaín, Diputación Provincial de Huesca (“Estudios Altoaragoneses”, 29). 1989. ISBN 84-86856-15-9.
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 Economía de Granyén en a pachina web d'o Concello de Granyén (en castellano).
  8. 50 anyadas d'a RAM en Vidreres (en catalán).
  9. (es) "Inauguran en Grañén el reloj solar más grande de Europa" en o Diario del AltoAragón.
  10. 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 10,6 10,7 10,8 Fauna de Granyén en a pachina web d'o Concello de Granyén (en castellano).
  11. Archivo electoral
  12. Ministerio d'Hicienda y Administracions Publicas (Gubierno d'España). «Trenta aniversario de las primeras eleccions municipals d'a democracia». Archivato dende l'orichinal o 6 de marzo de 2014. Consultato lo 6 de marzo de 2014.
  13. Datos Eleccions MIR
  14. https://web.archive.org/web/20110105133451/http://portal.aragob.es/archelec/index.jsp
  15. Achirmanamiento de Granyén en a pachina web d'o Concello de Granyén (en castellano).

Se veiga tamién[editar | modificar o codigo]


Lugars d'o municipio de Granyén
Callén | Curbe | Fraella | Granyén | Montesusín