Diferencia entre revisiones de «Aragonés grausino»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
AraBot (descutir | contrebucions)
→‎Fonetica: Sustituyindo..., replaced: asobén → a sobén
Que bien quedan os articlos d'as parlas locals con hipervinclos a conceptos chenerals
Linia 1: Linia 1:
{{Grafía_87}}
{{Variedatz aragonesas
{{Variedatz aragonesas
|Nombre=Grausino
|Nombre=Grausino
Linia 7: Linia 6:
|localización= [[Ribagorza]]
|localización= [[Ribagorza]]
|lugars=[[Graus]]
|lugars=[[Graus]]
|rasgos=Bariedat d'o [[baixorribagorzano]]
|rasgos=Variedat d'o [[baixorribagorzano]]
|bitalidat=
|bitalidat=
|escritors=[[Luisón de Fierro]]}}
|escritors=[[Luisón de Fierro]]}}


L''''aragones grausino''' ye l'[[aragonés ribagorzano]] que se charra en [[Graus]] ([[provincia de Uesca|Uesca]]). Ye una d'as bariedaz d'o [[baixorribagorzano]] millor conoxitas.
L''''aragones grausino''' ye a [[parla (lingüistica)|parla]] local [[idioma aragonés|aragonesa]] que se charra en [[Graus]] ([[provincia de Uesca|Uesca]]). Ye una d'as variedatz d'o [[baixorribagorzano]] millor conoxitas.


== Fonetica ==
== Fonetica ==
Tot y que predomina a diftongazión d'as E y O curtas [[latín|latinas]], como ye normal en [[Idioma aragonés|aragonés]], bi ha casos de no diftongazión, como en atras localidaz d'a Baixa Ribagorza occidental:
Tot y que predomina a [[diftongación romance|diftongación]] d'as E y O curtas [[latín|latinas]], como ye normal en [[Idioma aragonés|aragonés]], bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a [[Baixa Ribagorza]] occidental:
* ''ben'', ''pedra'', ''den'', ''peu''
* ''ben'', ''pedra'', ''den'', ''peu''
* ''coba'', ''bou''
* ''coba'', ''bou''


Como ye normal en baixorribagorzano os diftongos -ie- d'o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:
Como ye normal en baixorribagorzano os [[diftongos]] -ie- d'o sufixo [[sufixo -iello|-iello]] s'han simplificato en -illo:
* ''ixartillo'', ''armilla'', pero sindembargo se conserba ''maziello''.
* ''ixartillo'', ''armilla'', manimenos se conserva ''[[maciello]]''.


Beyemos -o final pero ye fazil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
* ''abiento'', ''aiguazo'', ''espantallo'', ''año''
* ''aviento'', ''aiguazo'', ''[[espantallo]]'', ''[[anyo]]''
* ''mano''
* ''[[man]]o''


Sin dembargo se pierde en bels casos dezaga -ll-, seguindo una tendenzia común con o [[Idioma catalán|catalán]] que no se troba guaire en aragonés:
Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o [[Idioma catalán|catalán]] que no se troba guaire en aragonés:
* ''batall'', ''corcoll''
* ''batall'', ''corcoll''


A -y- d'a [[epentesi antihiatica]] se conserva en ''[[sayeta]]''.
Encara que a F- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:

Encara que a F- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
* ''abllá'', ''iel'', ''hígado'', ''hornillos''
* ''abllá'', ''iel'', ''hígado'', ''hornillos''


Encara que a Ch- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:
Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
* ''juebes'', ''jodías'', ''jarra''
* ''juebes'' ("[[chueus]]"), ''jodías'' ("[[chodiga]]s"), ''jarra'' ("charra").


Bi ha poquez eixemplos de conserbazión d'as oclusibas xordas interbocalicas latinas:
Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as [[oclusivas xordas intervocalicas latinas]]:
* ''crepa'', ''batallá'', ''batall'', ''mallata'', ''trucadó''
* ''[[crepa]]'', ''batallá'', ''batall'', ''[[mallata]]'', ''trucadó''


A -x- se conserba bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompañata d'una i:
A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i:
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos''
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos''


A x inizial ye acompañata d'una i-, como en belsetán y chistabín:
A x inicial ye acompanyata d'una i-, como en [[aragonés belsetán|belsetán]] y chistabín:
* ''ixambre'', ''ixada'', ''ixolomá'', ''ixafegá''
* ''ixambre'', ''ixada'', ''ixolomá'', ''ixafegá''


A -ll- que bien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, etz...se conserba en muitos casos, pero tamién trobamos a sobén castellanismos foneticos:
A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:
* ''bieja'', ''cogé'', ''consejo'', ''muertijuelo'', ''zejas''
* ''bieja'', ''cogé'', ''consejo'', ''muertijuelo'', ''cejas''


A -it- que probién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserba mal, y abundan os castellanismos foneticos:
A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos:
* ''mucho'', ''cochilla'', ''escuchá''
* ''mucho'', ''cochilla'', ''escuchá''
* ''ocho'', ''leche'', ''noches'', ''fecho'', encara que bi ha bel testimonio de ''fei'' (forma baixorribagorzana de ''feito'').
* ''ocho'', ''leche'', ''noches'', ''fecho'', encara que bi ha bell testimonio de ''fei'' (forma baixorribagorzana de ''feito'').


Como bi ha doblez de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesizazión incorreuta, (dende o punto de bista d'os que no reconoxen l'aragonés, hiperdialectalismo):
Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta, (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, [[hiperdialectalismo]]):
*''dixá''/''dejá'', ''treballá''/''trabajá''
*''dixá''/''dejá'', ''treballá''/''trabajá''
*''muixar'' en cuenta de ''mullar''
*''muixar'' en quenta de ''mullar''


== Morfolochía ==
== Morfolochía ==
L'[[articlo definito en aragonés|articlo]] en os zaguers anyos coincide con o [[Idioma castellán|castellán]], pero ye domentato l'emplego antigo de ''lo'', ''es'', y ''a''. Puede contrayer-se con a preposición ''por'': ''pol camino'', ''pola pllaza''.


L'emplego de ''tot'' se reduce a quan va dezaga de l'infinitivo, en os atros casos se diz ''to'', y 'to'' puede emplegarse pa totz os cheners y numers:
L'articlo en os zaguers años coinzide con o [[Idioma castellán|castellán]], pero ye domentato l'emplego antigo de ''lo'', ''es'', y ''a''. Puede contrayer-se con a preposizión ''por'': ''pol camino'', ''pola pllaza''.
*''te lo voi a 'spllicá tot''

L'emplego de ''tot'' se reduze a quan ba dezaga de l'infinitibo, en os atros casos se diz ''to'', y 'to'' puede emplegarse pa toz os cheneros y numeros:
*''te lo boi a 'spllicá tot''
*''to la semana'', ''to las cosas''.
*''to la semana'', ''to las cosas''.


O pronombre presonal ''ellos'' de l'aragonés cheneral ye en grausino ''els'', ye analochico de ''él''.
O pronombre presonal ''ellos'' de l'aragonés cheneral ye en grausino ''els'', ye analochico de ''él''.


Bi ha berbos que en grausino y en catalán son d'a conchugazión en -ir y en castellán en -er:
Bi ha verbos que en grausino y en catalán son d'a conchugación en -ir y en castellán en -er:
*''cosí'', ''atrebí'', chenerals en aragonés.
*''cosí'', ''atreví'', chenerals en aragonés.
*''tení'', ''querí'' que contrastan con l'aragonés cheneral ''tener'', ''querer''.
*''tení'', ''querí'' que contrastan con l'aragonés cheneral ''tener'', ''querer''.


Bi ha muitos infinitibos d'a conchugazión en -ar transformatos en -iar:
Bi ha muitos [[infinitivo en aragonés|infinitivo]]s d'a conchugación en -ar transformatos en -iar:
*''obriá'', ''mezcliá'', ''femiá'', ''propulsiá''
*''obriá'', ''mezcliá'', ''femiá'', ''propulsiá''


Bi ha manca de diftongazión en as formas rizotonicas de bels berbos, por analochía, feito común en baixorribagorzano:
Bi ha manca de diftongación en as formas rizotonicas de bells verbos, por analochía, feito común en baixorribagorzano:
*''Tos rogo'', ''Mos recorda''.
*''Tos rogo'', ''Mos recorda''.


O deminutibo -et a begatas pierde a -t final:
O diminutivo -et a vegatas pierde a -t final:
* ''barranquet'', ''balsonet''
* ''barranquet'', ''balsonet''
* ''coralé'', ''brazolé'', ''banqué''
* ''coralé'', ''brazolé'', ''banqué''


== Lesico ==
== Lexico ==
O lesico catalán representa dica un 4 %:
O lexico catalán representa dica un 4 %:
*''asquena'', ''patamoll'', ''filosa'', ''sillón''
*''asquena'', ''[[patamoll]]'', ''filosa'', ''sillón''


Esisten palabras tipicas de Graus y redolada:
Bi ha palabras tipicas de Graus y redolada:
*''mirondiá'', ''rafollada'', ''susoído'', ''torán''
*''mirondiá'', ''rafollada'', ''susoído'', ''[[torán]]''


Pero cada begata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en emos charrato), como os lesicos.
Pero cada vegata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en hemos charrato), como os lexicos.


== Enrastres externos ==
== Enrastres externos ==

Versión d'o 19:58 15 avi 2010

Plantilla:Variedatz aragonesas

L'aragones grausino ye a parla local aragonesa que se charra en Graus (Uesca). Ye una d'as variedatz d'o baixorribagorzano millor conoxitas.

Fonetica

Tot y que predomina a diftongación d'as E y O curtas latinas, como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a Baixa Ribagorza occidental:

  • ben, pedra, den, peu
  • coba, bou

Como ye normal en baixorribagorzano os diftongos -ie- d'o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:

  • ixartillo, armilla, manimenos se conserva maciello.

Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.

Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o catalán que no se troba guaire en aragonés:

  • batall, corcoll

A -y- d'a epentesi antihiatica se conserva en sayeta.

Encara que a F- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:

  • abllá, iel, hígado, hornillos

Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:

Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as oclusivas xordas intervocalicas latinas:

A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i:

  • un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos

A x inicial ye acompanyata d'una i-, como en belsetán y chistabín:

  • ixambre, ixada, ixolomá, ixafegá

A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:

  • bieja, cogé, consejo, muertijuelo, cejas

A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos:

  • mucho, cochilla, escuchá
  • ocho, leche, noches, fecho, encara que bi ha bell testimonio de fei (forma baixorribagorzana de feito).

Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta, (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, hiperdialectalismo):

  • dixá/dejá, treballá/trabajá
  • muixar en quenta de mullar

Morfolochía

L'articlo en os zaguers anyos coincide con o castellán, pero ye domentato l'emplego antigo de lo, es, y a. Puede contrayer-se con a preposición por: pol camino, pola pllaza.

L'emplego de tot se reduce a quan va dezaga de l'infinitivo, en os atros casos se diz to, y 'to puede emplegarse pa totz os cheners y numers:

  • te lo voi a 'spllicá tot
  • to la semana, to las cosas.

O pronombre presonal ellos de l'aragonés cheneral ye en grausino els, ye analochico de él.

Bi ha verbos que en grausino y en catalán son d'a conchugación en -ir y en castellán en -er:

  • cosí, atreví, chenerals en aragonés.
  • tení, querí que contrastan con l'aragonés cheneral tener, querer.

Bi ha muitos infinitivos d'a conchugación en -ar transformatos en -iar:

  • obriá, mezcliá, femiá, propulsiá

Bi ha manca de diftongación en as formas rizotonicas de bells verbos, por analochía, feito común en baixorribagorzano:

  • Tos rogo, Mos recorda.

O diminutivo -et a vegatas pierde a -t final:

  • barranquet, balsonet
  • coralé, brazolé, banqué

Lexico

O lexico catalán representa dica un 4 %:

Bi ha palabras tipicas de Graus y redolada:

  • mirondiá, rafollada, susoído, torán

Pero cada vegata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en hemos charrato), como os lexicos.

Enrastres externos


Variedaz orientals de l'aragonés
Altorribagorzano (Benasqués) | Chistabín | Fovano | Meyorribagorzano (incluindo o campés) | Baixorribagorzano (incluindo o foncense, estadillano y grausino)


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional