Diferencia entre revisiones de «Aragonés grausino»
→Fonetica: Sustituyindo..., replaced: asobén → a sobén |
Que bien quedan os articlos d'as parlas locals con hipervinclos a conceptos chenerals |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Grafía_87}} |
|||
{{Variedatz aragonesas |
{{Variedatz aragonesas |
||
|Nombre=Grausino |
|Nombre=Grausino |
||
Linia 7: | Linia 6: | ||
|localización= [[Ribagorza]] |
|localización= [[Ribagorza]] |
||
|lugars=[[Graus]] |
|lugars=[[Graus]] |
||
|rasgos= |
|rasgos=Variedat d'o [[baixorribagorzano]] |
||
|bitalidat= |
|bitalidat= |
||
|escritors=[[Luisón de Fierro]]}} |
|escritors=[[Luisón de Fierro]]}} |
||
L''''aragones grausino''' ye |
L''''aragones grausino''' ye a [[parla (lingüistica)|parla]] local [[idioma aragonés|aragonesa]] que se charra en [[Graus]] ([[provincia de Uesca|Uesca]]). Ye una d'as variedatz d'o [[baixorribagorzano]] millor conoxitas. |
||
== Fonetica == |
== Fonetica == |
||
Tot y que predomina a |
Tot y que predomina a [[diftongación romance|diftongación]] d'as E y O curtas [[latín|latinas]], como ye normal en [[Idioma aragonés|aragonés]], bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a [[Baixa Ribagorza]] occidental: |
||
* ''ben'', ''pedra'', ''den'', ''peu'' |
* ''ben'', ''pedra'', ''den'', ''peu'' |
||
* ''coba'', ''bou'' |
* ''coba'', ''bou'' |
||
Como ye normal en baixorribagorzano os diftongos -ie- d'o sufixo -iello s'han simplificato en -illo: |
Como ye normal en baixorribagorzano os [[diftongos]] -ie- d'o sufixo [[sufixo -iello|-iello]] s'han simplificato en -illo: |
||
* ''ixartillo'', ''armilla'', |
* ''ixartillo'', ''armilla'', manimenos se conserva ''[[maciello]]''. |
||
Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene. |
|||
* '' |
* ''aviento'', ''aiguazo'', ''[[espantallo]]'', ''[[anyo]]'' |
||
* '' |
* ''[[man]]o'' |
||
Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o [[Idioma catalán|catalán]] que no se troba guaire en aragonés: |
|||
* ''batall'', ''corcoll'' |
* ''batall'', ''corcoll'' |
||
A -y- d'a [[epentesi antihiatica]] se conserva en ''[[sayeta]]''. |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
* ''abllá'', ''iel'', ''hígado'', ''hornillos'' |
* ''abllá'', ''iel'', ''hígado'', ''hornillos'' |
||
Encara que a Ch- |
Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos: |
||
* ''juebes'', ''jodías'', ''jarra'' |
* ''juebes'' ("[[chueus]]"), ''jodías'' ("[[chodiga]]s"), ''jarra'' ("charra"). |
||
Bi ha |
Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as [[oclusivas xordas intervocalicas latinas]]: |
||
* ''crepa'', ''batallá'', ''batall'', ''mallata'', ''trucadó'' |
* ''[[crepa]]'', ''batallá'', ''batall'', ''[[mallata]]'', ''trucadó'' |
||
A -x- se |
A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i: |
||
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos'' |
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos'' |
||
A x |
A x inicial ye acompanyata d'una i-, como en [[aragonés belsetán|belsetán]] y chistabín: |
||
* ''ixambre'', ''ixada'', ''ixolomá'', ''ixafegá'' |
* ''ixambre'', ''ixada'', ''ixolomá'', ''ixafegá'' |
||
A -ll- que |
A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos: |
||
* ''bieja'', ''cogé'', ''consejo'', ''muertijuelo'', '' |
* ''bieja'', ''cogé'', ''consejo'', ''muertijuelo'', ''cejas'' |
||
A -it- que |
A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos: |
||
* ''mucho'', ''cochilla'', ''escuchá'' |
* ''mucho'', ''cochilla'', ''escuchá'' |
||
* ''ocho'', ''leche'', ''noches'', ''fecho'', encara que bi ha |
* ''ocho'', ''leche'', ''noches'', ''fecho'', encara que bi ha bell testimonio de ''fei'' (forma baixorribagorzana de ''feito''). |
||
Como bi ha |
Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta, (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, [[hiperdialectalismo]]): |
||
*''dixá''/''dejá'', ''treballá''/''trabajá'' |
*''dixá''/''dejá'', ''treballá''/''trabajá'' |
||
*''muixar'' en |
*''muixar'' en quenta de ''mullar'' |
||
== Morfolochía == |
== Morfolochía == |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
*''to la semana'', ''to las cosas''. |
*''to la semana'', ''to las cosas''. |
||
O pronombre presonal ''ellos'' de l'aragonés cheneral ye en grausino ''els'', ye analochico de ''él''. |
O pronombre presonal ''ellos'' de l'aragonés cheneral ye en grausino ''els'', ye analochico de ''él''. |
||
Bi ha |
Bi ha verbos que en grausino y en catalán son d'a conchugación en -ir y en castellán en -er: |
||
*''cosí'', '' |
*''cosí'', ''atreví'', chenerals en aragonés. |
||
*''tení'', ''querí'' que contrastan con l'aragonés cheneral ''tener'', ''querer''. |
*''tení'', ''querí'' que contrastan con l'aragonés cheneral ''tener'', ''querer''. |
||
Bi ha muitos |
Bi ha muitos [[infinitivo en aragonés|infinitivo]]s d'a conchugación en -ar transformatos en -iar: |
||
*''obriá'', ''mezcliá'', ''femiá'', ''propulsiá'' |
*''obriá'', ''mezcliá'', ''femiá'', ''propulsiá'' |
||
Bi ha manca de |
Bi ha manca de diftongación en as formas rizotonicas de bells verbos, por analochía, feito común en baixorribagorzano: |
||
*''Tos rogo'', ''Mos recorda''. |
*''Tos rogo'', ''Mos recorda''. |
||
O |
O diminutivo -et a vegatas pierde a -t final: |
||
* ''barranquet'', ''balsonet'' |
* ''barranquet'', ''balsonet'' |
||
* ''coralé'', ''brazolé'', ''banqué'' |
* ''coralé'', ''brazolé'', ''banqué'' |
||
== |
== Lexico == |
||
O |
O lexico catalán representa dica un 4 %: |
||
*''asquena'', ''patamoll'', ''filosa'', ''sillón'' |
*''asquena'', ''[[patamoll]]'', ''filosa'', ''sillón'' |
||
Bi ha palabras tipicas de Graus y redolada: |
|||
*''mirondiá'', ''rafollada'', ''susoído'', ''torán'' |
*''mirondiá'', ''rafollada'', ''susoído'', ''[[torán]]'' |
||
Pero cada |
Pero cada vegata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en hemos charrato), como os lexicos. |
||
== Enrastres externos == |
== Enrastres externos == |
Versión d'o 19:58 15 avi 2010
Plantilla:Variedatz aragonesas
L'aragones grausino ye a parla local aragonesa que se charra en Graus (Uesca). Ye una d'as variedatz d'o baixorribagorzano millor conoxitas.
Fonetica
Tot y que predomina a diftongación d'as E y O curtas latinas, como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a Baixa Ribagorza occidental:
- ben, pedra, den, peu
- coba, bou
Como ye normal en baixorribagorzano os diftongos -ie- d'o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:
- ixartillo, armilla, manimenos se conserva maciello.
Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
- aviento, aiguazo, espantallo, anyo
- mano
Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o catalán que no se troba guaire en aragonés:
- batall, corcoll
A -y- d'a epentesi antihiatica se conserva en sayeta.
Encara que a F- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
- abllá, iel, hígado, hornillos
Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as oclusivas xordas intervocalicas latinas:
A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i:
- un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos
A x inicial ye acompanyata d'una i-, como en belsetán y chistabín:
- ixambre, ixada, ixolomá, ixafegá
A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:
- bieja, cogé, consejo, muertijuelo, cejas
A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos:
- mucho, cochilla, escuchá
- ocho, leche, noches, fecho, encara que bi ha bell testimonio de fei (forma baixorribagorzana de feito).
Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta, (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, hiperdialectalismo):
- dixá/dejá, treballá/trabajá
- muixar en quenta de mullar
Morfolochía
L'articlo en os zaguers anyos coincide con o castellán, pero ye domentato l'emplego antigo de lo, es, y a. Puede contrayer-se con a preposición por: pol camino, pola pllaza.
L'emplego de tot se reduce a quan va dezaga de l'infinitivo, en os atros casos se diz to, y 'to puede emplegarse pa totz os cheners y numers:
- te lo voi a 'spllicá tot
- to la semana, to las cosas.
O pronombre presonal ellos de l'aragonés cheneral ye en grausino els, ye analochico de él.
Bi ha verbos que en grausino y en catalán son d'a conchugación en -ir y en castellán en -er:
- cosí, atreví, chenerals en aragonés.
- tení, querí que contrastan con l'aragonés cheneral tener, querer.
Bi ha muitos infinitivos d'a conchugación en -ar transformatos en -iar:
- obriá, mezcliá, femiá, propulsiá
Bi ha manca de diftongación en as formas rizotonicas de bells verbos, por analochía, feito común en baixorribagorzano:
- Tos rogo, Mos recorda.
O diminutivo -et a vegatas pierde a -t final:
- barranquet, balsonet
- coralé, brazolé, banqué
Lexico
O lexico catalán representa dica un 4 %:
- asquena, patamoll, filosa, sillón
Bi ha palabras tipicas de Graus y redolada:
- mirondiá, rafollada, susoído, torán
Pero cada vegata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en hemos charrato), como os lexicos.
Enrastres externos
Variedaz orientals de l'aragonés | ||
---|---|---|
Altorribagorzano (Benasqués) | Chistabín | Fovano | Meyorribagorzano (incluindo o campés) | Baixorribagorzano (incluindo o foncense, estadillano y grausino) |
Dialectos de l'aragonés | ||
---|---|---|
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional |