Diferencia entre revisiones de «Oiratos»
→Istoria: Sustituyindo..., replaced: baxo → baixo, Baxo → Baixo, Baxa → Baixa (2) |
m →Historia: AraBot, 100% aragonés, replaced: Istoria → Historia |
||
Linia 23: | Linia 23: | ||
Os '''Oiratos''' son [[pueblos mongols|mongols]] occidentals que abitan en l'ueste de [[Mongolia]] ([[Hobdo]]) a rechión china de [[Xinchiang]], entre o [[Tien Xan]] e l'[[Altai]], una parte de [[Quingai]], e a cuenca d'o Nonni en [[Manchuria]]. En lur apocheu creyoron un imperio que iba dende o [[Laco Balkhax]] dica a [[Gran Muralla China]]. |
Os '''Oiratos''' son [[pueblos mongols|mongols]] occidentals que abitan en l'ueste de [[Mongolia]] ([[Hobdo]]) a rechión china de [[Xinchiang]], entre o [[Tien Xan]] e l'[[Altai]], una parte de [[Quingai]], e a cuenca d'o Nonni en [[Manchuria]]. En lur apocheu creyoron un imperio que iba dende o [[Laco Balkhax]] dica a [[Gran Muralla China]]. |
||
== |
== Historia == |
||
Os mongols occidentals encomenzoron a estar una amenaza pa os intreses chinos enta a decada de 1430, años dimpués que Hongku ese benzito a os mongols orientals. En 1449 derrotan a os chinos en [[Shaanxi]], fan prisionero a lo emperador e se dedican a lo pillache en o norte de [[China]]. A meyatos d’o sieglo XV tamién atacan a lo [[Canato Chagatai]]. Sindembargo no creyarán un poder unificato e tienen disputas entre ellos. A la muerte d'o Can [[Esen]] (1455) os oiratos se troban dibiditos en cuatre tribus, (os oiratos prenen o etnonimo d'o mongol ''Dörben Oirat'', "os cuatre federatos"): |
Os mongols occidentals encomenzoron a estar una amenaza pa os intreses chinos enta a decada de 1430, años dimpués que Hongku ese benzito a os mongols orientals. En 1449 derrotan a os chinos en [[Shaanxi]], fan prisionero a lo emperador e se dedican a lo pillache en o norte de [[China]]. A meyatos d’o sieglo XV tamién atacan a lo [[Canato Chagatai]]. Sindembargo no creyarán un poder unificato e tienen disputas entre ellos. A la muerte d'o Can [[Esen]] (1455) os oiratos se troban dibiditos en cuatre tribus, (os oiratos prenen o etnonimo d'o mongol ''Dörben Oirat'', "os cuatre federatos"): |
||
*Os [[choros]], en a bal d'o [[Ili]]. |
*Os [[choros]], en a bal d'o [[Ili]]. |
Versión d'o 14:48 2 nov 2010
Plantilla:Grafía 87 Plantilla:Pueblo Os Oiratos son mongols occidentals que abitan en l'ueste de Mongolia (Hobdo) a rechión china de Xinchiang, entre o Tien Xan e l'Altai, una parte de Quingai, e a cuenca d'o Nonni en Manchuria. En lur apocheu creyoron un imperio que iba dende o Laco Balkhax dica a Gran Muralla China.
Historia
Os mongols occidentals encomenzoron a estar una amenaza pa os intreses chinos enta a decada de 1430, años dimpués que Hongku ese benzito a os mongols orientals. En 1449 derrotan a os chinos en Shaanxi, fan prisionero a lo emperador e se dedican a lo pillache en o norte de China. A meyatos d’o sieglo XV tamién atacan a lo Canato Chagatai. Sindembargo no creyarán un poder unificato e tienen disputas entre ellos. A la muerte d'o Can Esen (1455) os oiratos se troban dibiditos en cuatre tribus, (os oiratos prenen o etnonimo d'o mongol Dörben Oirat, "os cuatre federatos"):
- Os choros, en a bal d'o Ili.
- Os khoxoz, en a rechión d'Urumtoi.
- os derbez, en a bal d'Irtich.
- os torgoz, en Targobatai.
Os chinos se pueden recuperar e recostruyen a Gran Muralla a partir de 1474. Entre os Oiratos a branca d'os Choros ye a que prene mayor importanzia e més tarde serán conoxitos como "Dzungaros". En o sieglo XVI, enta 1620 se fan budistas lamaístas.
Resultato d'a luita entre choros e torgoz, os torgoz fuyen ta l'ueste e s'establexen en a Baixa Bolga chunto con fazions d'os khoxoz e derbez. En a Bolga serán conoxitos por os rusos como Kalmyc prenendo o etnonimo que fan serbir os turqueses (Kalmuc). En a primera metat d'o sieglo XVII os choros con base en Tarbagatai erichen un nuebo estato e prenen o nombre de Dzungaros. O can Baatur Contaichi (1634-1653) asegura as mugas occidentals con os kazacos. En 1642 interbienen en o Tíbet e bi imposan a lo Dalai Lama como sobirán d'o país. Galdan, un fillo de Baatur Contaichi educato como lama en o Tíbet manda matar a los suyos chirmans e se fa con o poder en 1676 proclamando-se rei d'os choros e khochoz. Baixo a direzión de Galdan ocupan Caxgaria enta 1677 deponendo a lo can Ismail d’a dinastía Chatagai. Dimpués s’anexionó Turfán e Hami. En a decada de 1680 os dzungaros atacoron a os khalkhas (mongols orientals), ocupando parte de lur territorio (1688). Os khalkhas rematan alineyando-sen con os Manchuz pa recuperar os territorios perditos. O sobirán manchut de China, Kangxi contraataca en 1696 e refusa a os dzungaros grazias a l'artillería, encara que no los derrota e continan resistindo. Galdan se suizida en 1697.
Tsewan-Rabdan prene o poder en 1697-1727, e mantiene o dominio dzungaro en Asia Zental. S'enfrentó a los rusos en a cuenca d'o Yenisei en 1716 obligando-los a retrozeder. Os Tibetans promozionan un nuebo Dalai Lama, que os manchuz reconoxen e como reazión os dzungaros prenen e saqueyan Lhasa en 1717. A influyenzia china en o Tíbet encomienza en 1720 quan a interbenzión manchut forachita a os oiratos. Galdan-Tsereng prene o poder en 1727-1745 s’enfrenta a los chinos pero en 1731 fracasa en o intento de benzer a los khalkhas y en 1732 en o intento de recuperar l’oasis de Hami, (zentro de rutas d’o Turquestán oriental), perdito en 1697. A resistenzia dzungara dura dica 1745 quan esclata entre ellos una crisis suzesoria en a que bi habió una rebuelta popular que posó en o poder a un lama, que beyó como se desfeba uno d’os alazez d’o Imperio Dzungaro: Os choros perdioron a echemonía sobre os atros pueblos oiratos: os derbez e os khochoz. O suzesor d’ixe lama no podió ebitar a independenzia de Caxgar e no podió resistir os ataques d’os manchuz en 1755-1757, que embadioron o país, derrotorons a os dzungaros y esterminoron a una parte important d’a poblazión. D’esta traza China torna a ocupar territorios d’Asia Zental como Caxgaria. Os chineses tornoron a estar presents en territorios d'Asia Zentral que abandonoron fa sieglos, son batizatos como Xinchiang (Nuebos confins).
Bels oiratos que se refuchioron en a Baixa Bolga combenzioron a os torgots pa que tornasen ta Dzungaria e creyasen de nuebo un imperio mongol occidental, pero en o camín de tornata fuoron benzitos por os manchuz, que permitioron a los superbibients estar repobladors d'a bal d'o Ili y estar ixemenatos por o territorio mongol.
Os pocos oiratos que sobrebiben seguirán una evolución paralela a la d'os atros mongols baixo dominio manchut: a teocrazia lamaísta ye a prenzipal estituzión d'os países mongoles. Una buena parte d'a poblazión masculina se fan lamas, con o que desapareixe o potenzial guerrero. Se difunde una cultura tibetana muito conserbadora. A masa d'a poblazión queda en un estato pareixito a un basallache debant d'os Cans mongols ereditarios e a teocrazia lamaísta.
Bibliografía
- Jean Sellier. ATLAS DE LOS PUEBLOS DEL ASIA MERIDIONAL Y ORIENTAL. Acento Editorial.
- Oyirad-mongols (shot notes, photo, historical review, maps)
- Mongolistic forum
- Khoyt S.K. White spots in dorwod (derbet) ethnogenesis - in russian
- Khoyt S.K. Last data by localisation and number of oyirad (oirat) (rar) - in russian
- Khoyt S.K. Last data by localisation and number of oyirad (oirat) (htm republication) - in russian
- Khoyt S.K. Other ethnic inclusion in european oyirad (oirat) groups by family trees (genealogys) datas. doc, 114 kb (rar, 14 kb) - in russian
- Khoyt S.K. The miscegenation problem in kalmyk society. - in russian
- Oirad Mongols auf mandal.ca