Archentina

A Republica Archentina (República Argentina en castellán) ye un estato d'America d'o Sur. Muga á lo norte con Bolibia e Paraguai, á l'este con Brasil, Uruguai e l'ozián Atlantico, e á l'ueste con Chile, país con que comparte o sur d'a cordelera d'os Andes. A capital d'o país ye Buenos Aires e as ziudaz más importants en son Cordoba, Rosario, Mendoza, Santa Fe e La Plata.

Archentina ye o segundo país más gran en superfizie d'o subcontinent sudamericán, dimpués de Brasil, e o güeiteno más amplo d'o mundo, con una superfizie de 2.766.890 km², encara que reclama 969.464 km² de l'Antartida Archentina, en conflito con os territorios reclamatos por Chile e o Reino Unito. Archentina tamién reclama a sobirania d'os territorios britanicos d'as Islas Malbinas e as Islas Cheorchias d'o Sur e Sandwich d'o Sur.

A suya poblazión ye de 38.592.150 abitans (2005) e tien una densidat de poblazión de 14 ab/km².

Toponimia

A parabra Archentina probiene d'o latín argentum que senifica archent. Ya dende epocas de Pedro de Mendoza ta referir-se á la rechión d'o Río d'a Plata, s'emplegaban os nombres de Gobernazión d'o Río d'a Plata e Probinzias d'o Río d'a Plata.

O río que da o suyo nombre á lo birreinato, ye o mesmo que en 1516 Juan Díaz de Solís clamó Mar Dulze, dito tamién Río de Santa María e Río de Solís. Os portugueses lo clamaban Río de Prata a causa d'os rumors que deziban que esistiban de metals preziosos, e que finalment s'imposó como Río d'a Plata (Río de la Plata en castellán).

A latinizazión d'o nombre aparixió en un atlas benezián de 1526, e dimpués Martín del Barco Centenera, miembro d'a espedizión de Juan Ortiz de Zárate, imitando á Ercilla con a suya L'Araucana, publicó en 1602 un luengo poema d'a istoria d'o Río d'a Plata e d'os reinos de Perú, Tucumán e d'o estato de Brasil, baxo lo titulo La Archentinam en o que se deziba á lo territorio d'o Río d'a Plata L'Archentino (El Argentino en castellán).

Cheografía fesica

Salto d'augua d'Iguazú, á lo norte d'o país

O territorio archentín se situa entre a cordelera d'os Andes e l'ozián Atlantico. O país puet dibidir-se en tres arias cheograficas clarament diferenziatas:

• as planas fertils d'as Pampas, en o zentro d'o país, que son o zentro d'a riqueza agricola d'Archentina.
• l'altiplán d'a Patagonia que s'estendilla dende o zentro dica o sur (Tierra de Fuego)
• a cadena montañosa d'os Andes, á l'ueste d'o país, en a muga con Chile, á on que se troba o punt más alto d'o país, l'Aconcagua con 6.960 m

Á lo noreste e o zentro-este d'o país, se i troban os ríos más importants que corresponden á la Cuenca d'a Plata, a terzera cuenca más gran en amplaria d'o emisferio ozidental, formata por os ríos Paraguai, Bermejo, Colorado, Uruguai, e o más luengo, lo río Paraná. Os ríos Uruguai e Paraná se coneutan e forman o estuario d'o Río d'a Plata, o más gran d'o mundo, que desemboca en l'ozián Atlantico. O territorio que se troba entre os dos ríos, antis d'unir-se se conoxe como a Mesopotamia.

Archentina tien 4.665 quilometros de costa. L'aria de l'ozián Atlantico sobre a plataforma continental ye muit ampla, e se conoxe, localment como a Mar Argentina. Se i troban importants recursos pesquers e petroliers. L'alternanzia entre as corrients fredas de l'Antartida e as calidas de Brasil premiten que as temperaturas costeras no baxen de traza uniforme con l'aumento d'a latitut. A costa meridional d'a Tierra de Fuego, forma o estremo norte d'o Pasache de Drake.

Politica e gubierno

Estrutura constituzional

A Casa Rosada, o palazio d'o gubierno archentín, en Buenos Aires

A zaguera ditadura, que prenzipió en l'año 1976, inizió a suya cayita con a redota d'Archentina en a Guerra d'as Islas Malbinas, e en 1983 se fazioron eslezions democraticas. Raúl Alfonsín, o primer president democratico, s'enfrontinó con dibersos retos, encluyendo un debantamiento melitar, e renunzió seis meses antis d'a fin d'o suyo periodo. Carlos Ménem fue desinnato president, e dimpués d'una reforma constituzional, consiguió estar reeslechito por un periodo de cuatre años más, dica 1999, calendata en a que Fernando de la Rúa fue eslechito, estando a primera transizión pazifica en muitas decadas.

A constituzión archentina de 1853, reformata sustanzialment en 1994, establexe una deseparazión de poders definita aintro d'un sistema presidenzialista. O poder executibo lo tien o president, eslechito con o bizepresident por un periodo de cuatre años con a posibilidat de reeslezión. A potestat lechislatiba ye exerzita por o Congreso d'a Nazión (Congreso de la Nación, en español), composato por o Senato, con 72 miembros, e a Cambra de Deputatos (Cámara de Diputados) con 257 miembros. O poder chudizial recaye sobre a Cort Suprema de Chustizia.

Os partitos politicos más grans d'Archentina son o Partito Justicialista (PJ), un partito d'orichen peronista, e a Unión Cívica Radical (UCR), establita en 1890.

Organizazión territorial

As cuatro rechions en as que s'agrupan as probinzias archentinas. A probinzia de Buenos Aires e a Ziudat Autonoma de Buenos Aires, en amariello, no integran denguna rechión.

Territorialment Archentina ye organizata en 23 probinzias e a Ziudat Autonoma de Buenos Aires que ye a capital d'a federazión. As probinzias tienen toz os poders que no han estato esplizitament delegatos á lo gubierno federal en a constituzión nazional. As probinzias s'encargan d'impartir chustizia, de chestionar os afers relazionatos con l'amostranza primaria e d'asegurar o rechimen monezipal.

As probinzias archentinas s'organizan internament en un sistema congresual, eslechindo os representants d'o poder lechislatibo e o gubernador d'a probinzia (poder executibo) de manera separata. Tioricament, o president d'Argentina tien a facultat d'interbenir en as probinzias t'asegurar-ne a forma republicana de gubierno u ta esfender o territorio d'as embasions estrancheras, encara que en a prautica ha interbenito en dibersas ocasions melitarment u en casos en que o gubierno probinzial ha estato acusato de corrupzión.

A mayoría d'as probinzias d'o zentro e norte d'o país son anteriors á la creyazión d'Archentina como estato independient (ye dezir, feban parti d'os birreinatos españols de Suramerica). Manimenos, as probinzias con presenzia senificatiba d'amerindios u con una baxa poblazión yeran territorios nazionals almenistratos por o gubierno federal antis de combertir-se en probinzias autonomas. O zaguer territorio en combertir-se en probinzia ha estato Tierra d'o Fuego, Antartida e Islas de l'Atlantico Sur, en 1991.

Dica 1825, epoca en que as Probinzias Unitas d'o Río d'a Plata prenzipioron á emplegar ofizialment o nombre d'"Archentina", a Probinzia Oriental (que en 1829 se combertirba en a Republica Oriental d'Uruguai) e a probinzia de Tarija (que dimpués ferba parti de Bolibia) yeran probinzias constituzionals archentinas.

Cheografía umana e soziedat

Demografia

Gauchos en a Pampa

A mayoría d'os inmigrants europeus, que plegoron t'Archentina espezialment entre a Primera e a Segunda Guerra Mundial) s'establioron en as ziudaz, as cualas ofrexeban fainas, educazión e atras oportunidaz ta ingresar en a clase meyana. Os treballadors agricolas tamién s'establioron en as grans ziudaz, espezialment en Buenos Aires que ha zentralizato lo creximiento d'o país. Dende a decada de 1990, muitos lugars rurals han estato despoblatos debito á l'abandono d'o serbizio ferrobiario e d'a importazión masiba de produtos importants baratos que han reemplazato á los produtos locals produzitos á chicota escala, en dentrar en serbizio o sistema de combertibilidat que manteneba la balor d'o dólar estatounitense artifizialment baxo. Güé en día un terzio d'a poblazión total d'o país bibe en l'aria metropolitana de Buenos Aires, tamien conoxita como o Gran Buenos Aires. As siguients son as arias metropolitanas con poblazión superior á lo millón d'abitants:

1. Buenos Aires (ziudat: 3 millons, aria metropolitana: 13 millons)
2. Córdoba (1,4 millons)
3. Rosario (1,3 millons)

Luengas

Libros en guaraní

O castellán ye a luenga ofizial d'Archentina á nibel nazional. Pero, en 2004, a probinzia de Corrientes declaró a coofizialidat d'o guaraní en l'amostranza e os autos de gubierno. En as comunidaz indichenas se parla tamién o quechua, l'aimara e o mapudungun (a luenga d'os mapuches). Tamién se parlan muitas luengas d'orichen europeu (ruso, dialeutos italians e chodigos, alemán, etz.) en as grans ziudaz.

Enrastres esternos

• (es) Pachina ofizial d'o President d'Archentina.
• (es) Gubierno d'Archentina.