Idioma occitán

Plantilla:Bersión UescaSLA Plantilla:Luenga indoeuropeya L'oczitán u luenga d'oc (occitan, lenga d'òc) ye una luenga romanze que se fabla en Oczitania, un país que comprén o terzio sur de Franzia, as Bals Oczitanas (Alpes d'Italia), a Bal d'Arán (en o norueste de Cataluña, España) e o Prenzipato de Mónegue. Güe o numero de fablants ye estimato entre 500 000 (usuals) e 2 milions (ociasionals), anque tien caráuter cofizial en a Bal d'Arán (e teoricament en tota Cataluña) chunto con o español e o catalán.

O nombre oczitán, atestato n'os años 1270 u 1290, tien a mesma origen que la formula luenga d'oc usata por o escriván italián Dante Alighieri n'os años 1290, que comparaba as parabras que senificaban "sí" en tres luengas: luenga d'oc o oczitán, luenga de sí o italián e luenga d'oïl o franzés (oïl yera una forma antica de oui). A parabra oczitana òc prozede d'o latín hoc (l'italián sí se deribó d'o latín sic e o franzés oïl/oui se deribó d'o latín hoc ille). As parabras oczitán e Oczitania prozeden d'a fusión de òc con a terminazión d'(Aqu)itania, antica rechión romana que ya correspondeba con una gran parti d'Oczitania.

Entre las carauteristicas diacronicas del occitano como lengua romanze, destacan:

• A diferenzia d'o franzés, se conserba la a azentugata d'o latín (latín mare > oc. mar, pero > fr. mer.)
• A diferenzia d'o franzés, se conserba las bocals postonicas.
• Como o franzés e o noritalián, se truca la u latina por [y].
• Como una gran parti d'o noritalián, s'esplaza la serie de bocals posteriors ([u] > [y], [o] > [u]).
• O dialeuto gascón de l'oczitán cambió a f latina por [h] pipada (latín filiu > gascón hilh), como o castellán meyebal (o gascón y o español abieron a influyenzia d'o euskara).
• O grupo dialeutal noroczitán conox a palatalizazión de ca [ka] en cha [tʃa, tsa] e de ga [ga] en ja [dʒa, dza]: cantar > chantar, vaca > vacha, galina > jalina, cargar > charjar. Ye un fenomeno aparexito en varios dialeutos d'o latin tardibo que se trasmitó tamién en romanche, ladín, friulán, arpitán (francoprobenzal) e franzés.

Os dialeutos oczitanos son seis, seguntes a clasificazión güé prou cheneralment azeutata d'o lingüista Pèire Bèc:

• grupo gascón
  • o gascón n'o surueste (d'o cualo l'aranés ye una bariedá mui local; o biarnés ye o gascón fablato en Biarn e ha un paper de koiné gascona),
• grupo noroczitán
  • o lemosín n'o norueste
  • l'aubernés n'o zentro-norte
  • o vivaroalpín n'o noreste
• grupo suroczitán
  • o probenzal n'o sureste, d'o cualo o nizardo ye una bariedá important (o antico shuadit o chudeoprobenzal, fablato por algunas comunidaz chodigas, yera una bariedá mui local de probenzal)
  • o lenguadozián n'o zentro e n'o zentro-sur

As diferenzias entre istos dialeutos no son grans, a mayoría d'os fablants d'un pueden entender os atros. Espezialment, o bocabulario usual e a sintacsis son prou similars en toz os dialeutos; as diferenzias son sopretot foneticas. Lo mesmo ye zierto d'o catalán, pos bels lingüistas consideran á l'oczitán e o catalán como dos bariants d'o mesmo idioma (més esautament d'un mesmo diasistema, de manera comparable a la gran prosimidat d'as luengas chermanicas d'Escandinabia).

Un d'os testos en oczitán más notables d'a literatura ozidental se troba en o canto XXVI d'o Porgatorio de A Dibina Comeya de Dante Alighieri, an o trobador Arnaut Daniel responde á lo rezentador:

Tan m'abellis vostre cortes deman, 
qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. 
      Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; 
consiros vei la passada folor, 
e vei jausen lo joi qu'esper, denan. 
      Ara vos prec, per aquella valor 
que vos guida al som de l'escalina, 
sovenha vos a temps de ma dolor!

En l'oczitán autual s'emplegan esenzialment dos normas lingüisticas concurrents:

• a norma clasica, continua os usos tradizionals mediebals oczitans e ye prosima d'o catalán, respeuta os dialeutos mas tamién insiste sobre a suya comberchenzia con soluzions unitarias e autonomas d'o franzés. Güé s'usa en toz os dialeutos, incluso o probenzal. Ye o sistema ofizial de l'aranés. A suya codificazión comenzó con a gramatica de Loís Alibèrt n'o 1935 e ye d'a competenzia d'o Conselh de la Lenga Occitana dende 1997.
• a norma mistralenca, creyata por Josèp Romanilha n'o 1852 e usata por Frederic Mistral, en a que s'emplegan as conbenzions graficas d'o franzés ta representar os sonius de l'oczitán. Güé s'usa sopretot en probenzal, en concurrenzia con a norma clasica.

Dos altras normas, hué mui localizatas e minoritarias, son a bonaudiana en aubernés e a de l'Escòla dau Pò en vivaroalpín local d'as Bals Oczitanas (estato italián).

O emplego autual d'o termín oczitán e o prenzipio d'a unitat d'ista luenga son azeutados por cuasi toz os lingüistas espezializatos n'a lingüistica romanze. Bels autors minoritarios e estrancheros a la lingüistica romanze consideran que l'oczitán no esistirba e veen os dialeutos oczitanos como luengas distintas, en una postura de sezesionismo lingüistico aparexita n'os años 1970 (que ha grans similituz ideyolochicas con o sezesionismo lingüistico balenzián, contrario a l'unidat d'a luenga catalana).

L'oczitán en Aragón

Important ha estato tamién a presenzia de l'oczitán en Aragón, traíto por os repobladors benitos de l'atro canto d'os Perineus. De l'oczitán que se charraba en lugars d'o camín de San Chaime en Nabarra e Aragón en dizen os espezialistas oczitán zisperinenco. Os Establimentz de Chaca estioron as ordenanzas u fueros d'a ziudá escritas en o sieglo XIII en romanze gascón oczitán, aquí bi ha un chicot testo d'os Establimentz:

X) E nos tot lo poble de Iacca mayors e menors presentz e 
auenidors estos establimentz qui sobre son escriutz confirmam 
e autreyam. e prepagatz de els nos tenim, elas iuras che 
uos ditz iuratz els proomnes de Iacca fetz, autreyam che de 
nostre mandament la fetz. chuals iuras establim e posam 
sobre nos. et en nos. e sobre nostra fe. e sobre nostra 
credença. che las tienguam e las façam fidelmentz tenir assi
com de sobre escriut

Debito á dita presenzia de l'oczitán en l'Alto Aragón, l'aragonés tien muitos oczitanismos, más que más gasconismos, ya que en as comarcas de l'Oczitania mugants con Aragón se i charra o dialeuto gascón.

Beyer tamién

• Oczitania
• Luengas romanzes

Enrastres esternos

• (oc) Dizionario cheneral oczitán
• (en) Reporte de Ethnologue sobre o provenzal
• (en) Repaso cheneral y gramatica de l'oczitán
• (en) Gramatica alazetal de l'oczitán
• (oc) Wikipèdia (Wikipedia en oczitán)
• (oc) (fr) Ostal d'Occitània de Tolosa

Luengas romances

Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano