Diferencia entre revisiones de «Idioma occitán»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Xqbot (descutir | contrebucions)
m robot Añadido: stq:Oksitanisk; cambios triviales
Sin resumen de edición
Linia 1: Linia 1:
{{bersión UescaSLA}}
{{Luenga indoeuropeya|nombre=Oczitán|nombreautoctono=''occitan, lenga d'òc''
{{Luenga indoeuropeya|nombre=Oczitán|nombreautoctono=''occitan, lenga d'òc''
|Imachen=[[Imachen:Luengasdoc.svg|300px]]
|Imachen=[[Imachen:Luengasdoc.svg|300px]]
Linia 25: Linia 26:
* A diferenzia d'o franzés, se conserba la '''a''' azentugata d'o latín (latín ''mare'' > oc. ''mar'', pero > fr. ''mer''.)
* A diferenzia d'o franzés, se conserba la '''a''' azentugata d'o latín (latín ''mare'' > oc. ''mar'', pero > fr. ''mer''.)
* A diferenzia d'o franzés, se conserba las bocals postonicas.
* A diferenzia d'o franzés, se conserba las bocals postonicas.
* Como o franzés e o noritalián, se truca la '''u''' latina por [y]
* Como o franzés e o noritalián, se truca la '''u''' latina por [y].
* Como una gran parti d'o noritalián, s'esplaza la serie de bocals posteriors ([u] > [y], [o] > [u]).
* Como una gran parti d'o noritalián, s'esplaza la serie de bocals posteriors ([u] > [y], [o] > [u]).
* O dialeuto gascón de l'oczitán cambió a '''f''' latina por [h] pipada (latín ''filiu'' > gascón ''hilh''), como o [[Idioma castellán|castellán]] meyebal (o [[gascón]] y o [[Idioma castellán|español]] abieron a influyenzia d'o [[euskara]]).
* O dialeuto gascón de l'oczitán cambió a '''f''' latina por [h] pipada (latín ''filiu'' > gascón ''hilh''), como o [[Idioma castellán|castellán]] meyebal (o [[gascón]] y o [[Idioma castellán|español]] abieron a influyenzia d'o [[euskara]]).
* O grupo dialeutal noroczitán conox a palatalizazión de ''ca'' en ''cha'' e de ''ga'' en ''ja'': ''cantar > chantar, vaca > vacha, galina > jalina, cargar > charjar''. Ye un fenomeno aparexito en varios dialeutos d'o latin tardibo que se trasmitó tamién en romanche, ladín, friulán, arpitán (francoprobenzal) e franzés.
* O grupo dialeutal noroczitán conox a palatalizazión de ''ca'' [ka] en ''cha'' [tʃa, tsa] e de ''ga'' [ga] en ''ja'' [dʒa, dza]: ''cantar > chantar, vaca > vacha, galina > jalina, cargar > charjar''. Ye un fenomeno aparexito en varios dialeutos d'o latin tardibo que se trasmitó tamién en romanche, ladín, friulán, arpitán (francoprobenzal) e franzés.


Os dialeutos oczitanos son seis, seguntes a clasificazión güé prou cheneralment azeutata d'o lingüista [[Pèire Bèc]]:
Os dialeutos oczitanos son seis, seguntes a clasificazión güé prou cheneralment azeutata d'o lingüista [[Pèire Bèc]]:
Linia 56: Linia 57:
En l'oczitán autual s'emplegan esenzialment dos normas lingüisticas concurrents:
En l'oczitán autual s'emplegan esenzialment dos normas lingüisticas concurrents:
* a ''norma clasica'', continua os usos tradizionals mediebals oczitans e ye prosima d'o catalán, respeuta os dialeutos mas tamién insiste sobre a suya comberchenzia con soluzions unitarias e autonomas d'o franzés. Güé s'usa en toz os dialeutos, incluso o probenzal. Ye o sistema ofizial de l'[[aranés]]. A suya codificazión comenzó con a gramatica de [[Loís Alibèrt]] n'o [[1935]] e ye d'a competenzia d'o [[Conselh de la Lenga Occitana]] dende [[1997]].
* a ''norma clasica'', continua os usos tradizionals mediebals oczitans e ye prosima d'o catalán, respeuta os dialeutos mas tamién insiste sobre a suya comberchenzia con soluzions unitarias e autonomas d'o franzés. Güé s'usa en toz os dialeutos, incluso o probenzal. Ye o sistema ofizial de l'[[aranés]]. A suya codificazión comenzó con a gramatica de [[Loís Alibèrt]] n'o [[1935]] e ye d'a competenzia d'o [[Conselh de la Lenga Occitana]] dende [[1997]].
* a ''norma mistralenca'', creyata por [[Josèp Romanilha]] n'o [[1852]] e usata por [[Frederic Mistral]], en a que s'emplegan as conbenzions graficas d'o franzés ta esprisar os sonius de l'oczitán. Güé s'usa sopretot en probenzal, en concurrenzia con a norma clasica.
* a ''norma mistralenca'', creyata por [[Josèp Romanilha]] n'o [[1852]] e usata por [[Frederic Mistral]], en a que s'emplegan as conbenzions graficas d'o franzés ta representar os sonius de l'oczitán. Güé s'usa sopretot en probenzal, en concurrenzia con a norma clasica.
Dos altras normas, hué mui localizatas e minoritarias, son a ''bonaudiana'' en aubernés e a de l'''Escòla dau Pò'' en vivaroalpín local d'as Bals Oczitanas (estato italián).
Dos altras normas, hué mui localizatas e minoritarias, son a ''bonaudiana'' en aubernés e a de l'''Escòla dau Pò'' en vivaroalpín local d'as Bals Oczitanas (estato italián).


Linia 62: Linia 63:


== L'oczitán en Aragón ==
== L'oczitán en Aragón ==
Important ha estato tamién a presenzia de l'oczitán en [[Aragón]], traíto por os repobladors benitos de l'atro canto d'os Perineus. De l'oczitán que se charraba en lugars d'o [[camín de San Chaime]] en Nabarra e Aragón en dizen os espezialistas [[Oczitán zisperinenco]]. Os [[Establimentz de Chaca]] estioron as ordenanzas u fueros d'a ziudá escritas en o [[sieglo XIII]] en romanze gascón oczitán, aquí bi ha un chicot testo d'os ''Establimentz'':
Important ha estato tamién a presenzia de l'oczitán en [[Aragón]], traíto por os repobladors benitos de l'atro canto d'os Perineus. De l'oczitán que se charraba en lugars d'o [[camín de San Chaime]] en Nabarra e Aragón en dizen os espezialistas [[oczitán zisperinenco]]. Os [[Establimentz de Chaca]] estioron as ordenanzas u fueros d'a ziudá escritas en o [[sieglo XIII]] en romanze gascón oczitán, aquí bi ha un chicot testo d'os ''Establimentz'':


''X) E nos tot lo poble de Iacca mayors e menors presentz e ''
''X) E nos tot lo poble de Iacca mayors e menors presentz e ''

Versión d'o 09:14 13 avi 2009

Plantilla:Bersión UescaSLA Plantilla:Luenga indoeuropeya L'oczitán u luenga d'oc (occitan, lenga d'òc) ye una luenga romanze que se fabla en Oczitania, un país que comprén o terzio sur de Franzia, as Bals Oczitanas (Alpes d'Italia), a Bal d'Arán (en o norueste de Cataluña, España) e o Prenzipato de Mónegue. Güe o numero de fablants ye estimato entre 500 000 (usuals) e 2 milions (ociasionals), anque tien caráuter cofizial en a Bal d'Arán (e teoricament en tota Cataluña) chunto con o español e o catalán.

O nombre oczitán biene d'a formula luenga d'oc seguntes os terminos d'o escriván italián Dante Alighieri n'os años 1290, que comparaba as parabras que senificaban "sí" en tres luengas: luenga d'oc o oczitán, luenga de sí o italián e luenga d'oïl o franzés (oïl yera una forma antica de oui). A parabra oczitana òc prozede d'o latín hoc (l'italián se deribó d'o latín sic e o franzés oïl/oui se deribó d'o latín hoc ille). As parabras oczitán e Oczitania prozeden d'a fusión de òc con a terminazión d'(Aqu)itania, antica rechión romana que ya correspondeba con una gran parti d'Oczitania.

Entre las carauteristicas diacronicas del occitano como lengua romanze, destacan:

  • A diferenzia d'o franzés, se conserba la a azentugata d'o latín (latín mare > oc. mar, pero > fr. mer.)
  • A diferenzia d'o franzés, se conserba las bocals postonicas.
  • Como o franzés e o noritalián, se truca la u latina por [y].
  • Como una gran parti d'o noritalián, s'esplaza la serie de bocals posteriors ([u] > [y], [o] > [u]).
  • O dialeuto gascón de l'oczitán cambió a f latina por [h] pipada (latín filiu > gascón hilh), como o castellán meyebal (o gascón y o español abieron a influyenzia d'o euskara).
  • O grupo dialeutal noroczitán conox a palatalizazión de ca [ka] en cha [tʃa, tsa] e de ga [ga] en ja [dʒa, dza]: cantar > chantar, vaca > vacha, galina > jalina, cargar > charjar. Ye un fenomeno aparexito en varios dialeutos d'o latin tardibo que se trasmitó tamién en romanche, ladín, friulán, arpitán (francoprobenzal) e franzés.

Os dialeutos oczitanos son seis, seguntes a clasificazión güé prou cheneralment azeutata d'o lingüista Pèire Bèc:

  • grupo gascón
    • o gascón n'o surueste (d'o cualo l'aranés ye una bariedá mui local; o biarnés ye o gascón fablato en Biarn e ha un paper de koiné gascona),
  • grupo noroczitán
  • grupo suroczitán
    • o probenzal n'o sureste, d'o cualo o nizardo ye una bariedá important (o antico shuadit o chudeoprobenzal, fablato por algunas comunidaz chodigas, yera una bariedá mui local de probenzal)
    • o lenguadozián n'o zentro e n'o zentro-sur

As diferenzias entre istos dialeutos no son grans, a mayoría d'os fablants d'un pueden entender os atros. Espezialment, o bocabulario usual e a sintacsis son prou similars en toz os dialeutos; as diferenzias son sopretot foneticas. Lo mesmo ye zierto d'o catalán, pos bels lingüistas consideran á l'oczitán e o catalán como dos bariants d'o mesmo idioma (més esautament d'un mesmo diasistema, de manera comparable a la gran prosimidat d'as luengas chermanicas d'Escandinabia).

Un d'os testos en oczitán más notables d'a literatura ozidental se troba en o canto XXVI d'o Porgatorio de A Dibina Comeya de Dante Alighieri, an o trobador Arnaut Daniel responde á lo rezentador:

Tan m'abellis vostre cortes deman, 
qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. 
      Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; 
consiros vei la passada folor, 
e vei jausen lo joi qu'esper, denan. 
      Ara vos prec, per aquella valor 
que vos guida al som de l'escalina, 
sovenha vos a temps de ma dolor!

En l'oczitán autual s'emplegan esenzialment dos normas lingüisticas concurrents:

  • a norma clasica, continua os usos tradizionals mediebals oczitans e ye prosima d'o catalán, respeuta os dialeutos mas tamién insiste sobre a suya comberchenzia con soluzions unitarias e autonomas d'o franzés. Güé s'usa en toz os dialeutos, incluso o probenzal. Ye o sistema ofizial de l'aranés. A suya codificazión comenzó con a gramatica de Loís Alibèrt n'o 1935 e ye d'a competenzia d'o Conselh de la Lenga Occitana dende 1997.
  • a norma mistralenca, creyata por Josèp Romanilha n'o 1852 e usata por Frederic Mistral, en a que s'emplegan as conbenzions graficas d'o franzés ta representar os sonius de l'oczitán. Güé s'usa sopretot en probenzal, en concurrenzia con a norma clasica.

Dos altras normas, hué mui localizatas e minoritarias, son a bonaudiana en aubernés e a de l'Escòla dau Pò en vivaroalpín local d'as Bals Oczitanas (estato italián).

O emplego autual d'o termín oczitán e o prenzipio d'a unitat d'ista luenga son azeutados por cuasi toz os lingüistas espezializatos n'a lingüistica romanze. Bels autors minoritarios e estrancheros a la lingüistica romanze consideran que l'oczitán no esistirba e veen os dialeutos oczitanos como luengas distintas, en una postura de sezesionismo lingüistico aparexita n'os años 1970 (que ha grans similituz ideyolochicas con o sezesionismo lingüistico balenzián, contrario a l'unidat d'a luenga catalana).

L'oczitán en Aragón

Important ha estato tamién a presenzia de l'oczitán en Aragón, traíto por os repobladors benitos de l'atro canto d'os Perineus. De l'oczitán que se charraba en lugars d'o camín de San Chaime en Nabarra e Aragón en dizen os espezialistas oczitán zisperinenco. Os Establimentz de Chaca estioron as ordenanzas u fueros d'a ziudá escritas en o sieglo XIII en romanze gascón oczitán, aquí bi ha un chicot testo d'os Establimentz:

X) E nos tot lo poble de Iacca mayors e menors presentz e 
auenidors estos establimentz qui sobre son escriutz confirmam 
e autreyam. e prepagatz de els nos tenim, elas iuras che 
uos ditz iuratz els proomnes de Iacca fetz, autreyam che de 
nostre mandament la fetz. chuals iuras establim e posam 
sobre nos. et en nos. e sobre nostra fe. e sobre nostra 
credença. che las tienguam e las façam fidelmentz tenir assi
com de sobre escriut

Debito á dita presenzia de l'oczitán en l'Alto Aragón, l'aragonés tien muitos oczitanismos, más que más gasconismos, ya que en as comarcas de l'Oczitania mugants con Aragón se i charra o dialeuto gascón.

Beyer tamién

Wikipedia
Wikipedia
Ista luenga tien a suya propia Wikipedia. Puetz vesitar-la y contribuir en Wikipedia en Idioma occitán.

Enrastres esternos


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano

Plantilla:Destacato