Diferencia entre revisiones de «Idioma aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
m no tiene representatibidat ta estar-ne (imho)
A SLA tien una gran representativitat en aragonés oriental.
Linia 13: Linia 13:
&nbsp;&nbsp;&nbsp;Pirinenco-mozarabes<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;Pirinenco-mozarabes<br />
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''aragonés'''
&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;'''aragonés'''
| regulato = [[Academia de l'Aragonés]]
| regulato = [[Academia de l'Aragonés]] (grafía de Uesca), [[Soziedat de Lingüistica Aragonesa]] (grafía SLA)
| iso1 = an
| iso1 = an
| iso2 = arg
| iso2 = arg

Versión d'o 20:27 30 may 2009

Plantilla:Bersión UescaSLA Plantilla:Luenga

L'aragonés (luenga aragonesa) ye un idioma romanze parlato á Aragón por un numero impreziso d'entre 10.000 e 30.000 presonas, sobre tot á las redolatas pirinencas e prepirinencas d'a probinzia de Uesca. Á las altras redolatas aragonesas á on que se charró lo idioma, güé o sustrato e influyenzia de l'aragonés ye encara perzeptible n'o castellán que se i fabla, espezialment n'os aragonesismos lecsicos.

Denominazión

A denominazión formal més comuna d'a luenga ye aragonés, nombre con que ye connoixita localment e internazionalment.

A tradizión filolochica fa uso igualment d'o compuesto nabarro-aragonés u nabarroaragonés, sobre tot en refererir-se t'o estadio meyebal d'o idioma, á consonant con l'uso d'altros compuestos lingüistico-cheograficos ta altros romanzes peninsulars como lo galaicoportugués u l'asturlionés.

Popularment, a falta estorica d'uns claros referents lingüisticos e una diglosia multisecular con o castellán azentuoron as diferienzias dialectals d'o idioma, faboreixendo una baixa conzenziazión unitaria entre os parladors d'a luenga, e que aquéls que millor mantenioron o dialecto propio lo denominasen con un nombre local (ansotano, cheso, belsetán, chistabín, etz.)

Fabla ye una altra denominazión informal, considerata alternatiba per belauns, popularizata n'a segunda metat d'o sieglo XX. En reyalidat ye un alcurzamiento d'a esprisión fabla aragonesa, inspirata n'a de fabla chesa, usata en cheso.

Situazión

Siñal bilingüe benasqués/castellán

L'aragonés ye encara parlato como luenga materna en o suyo nuclio orichinal, as montañas aragonesas d'os Pirineus, en as redolatas d'o Biello Aragón, Somontano, Sobrarbe e Ribagorza.

As ziudaz prenzipals an encara pueden trobar-se fabladors patrimonials de l'aragonés son: Uesca, Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Echo, Estadilla, Benás, Samianigo, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto, Lo Grau.

Altros aragoneses tamién aprenden aragonés como una segunda luenga en puestos como Uesca, Zaragoza, Exea, e Tergüel. Seguntes bellas encuestas de prenzipios d'os 80, a suma de fabladors no blinca d'os 30.000, fendo que l'aragonés siga una d'as luengas europeyas con más gran periglo d'estinzión.

Os monezipios que figuran como aragonesofonos en l'abamprocheuto d'a Lei de Luengas son:
Abiego, Abizanda, Adauesca, Agüero, L'Aínsa-Sobrarbe, Aísa, Albero Alto, Albero Baxo, Alberuela de Tubo, Alcalá d'o Bispe, Alerre, Almudébar, L'Almunia de San Chuan, Alquezra, Angüés, Ansó, Antillón, Aragüés de lo Puerto, Ardisa, Argabieso, Arguis, Aszellas-Ponzano, Ayerbe, Azara, Azlor, Bagüés, Bailo, Bal d'Echo, Bal de Bardaxí, Bal de Lierp, Balbastro, Banastars, Barbués, Barbuñals, Barcabo, Benás, Berbegal, Biel-Fuencalderas, Biarche, Biescas, Bilanoba, Billanuga, Bisagorri, Biscarrués, Bizién, Blecua y Torres, Boltaña, Borau, Broto, A Buerda, Campo, Candarenas,A Canal de Berdún, Canfrán, Capella, Casbas de Uesca, Castillón de Sos, Castillón d'o Puen, Castiello de Chaca, Castiellazuelo, Chaca, Chasa, Chistén, Colungo, Chía, Chimillas, A Espuña, Estada, Estadilla, Fago, Fanlo, Fiscal, Fonz, Foradada d'o Toscar, Lo Frago, A Fueba, Lo Grau, Graus, Oz de Chaca, Oz y Costeán, Güerto, Ibieca, Igriés, Ilche, A Sotonera, Longars, A Luenga, A Perdiguera, Lobarre, Lo Porzano, Oscorrals, Lupiñén-Ortiella, Mianos, Monflorit-Ascasas, Monzón, Morillo de Galligo, Nabal, Nobals, Nueno, Olbena, Palo, Pandicosa, As Peñas de Riglos, Peraltiella, Perarrúa, Pertusa, Pirazés, Plan, Pozán d'o Bero, A Puebla de Castro, Puen d'a Reina de Chaca, Puertolas, O Pueyo d'Araguás, Quizena, Robres, Samianigo, Saunc, Salas Altas, Salas Baxas, Saliellas, Sallén de Galligo, San Chuan de Plan, Sangarrén, Santa Cruz d'as Serors, Santa Zilia de Chaca, Santolaria de Galligo, Santa Liestra y San Quílez, Santa María de Dulzis, Secastiella, Seira, Senés d'Alcubierre, Sesa, Sesué, Sietamo, Tardienta, Tella-Sin, Tierz, Torla, Torralba d'Aragón, Torres d'Alcanadre, Torres de Barbués, Uesca, Yebra de Basa, Yesero e Zaragoza.

Filiazión lingüistica

L'aragonés ye clasificato, per o suyo contesto cheografico e istorico, como un idioma romanico ozidental, encara que una d'as caracteristicas tradizionals que definen as luengas romanzes ozidentals -a sonorizazión d'as oclusibas surdas interbocalicas- no gosa á cumplir-se en aragonés (sobre tot n'o aragonés zentral; en oczitán gascón local de la Bal d'Aspa tamién bi ha a lo mesmo fenomeno):

Oclusiba bilabial Oclusiba albeolar Oclusiba belar
Latín SAPERE RUTA URTICA
Aragonés saper ruta xordica
Castellán saber ruda ortiga
Catalán/Oczitán saber roda ortiga
Gallego-Portugués saber (ar)ruda urtiga
Franzés savoir rue (planta) ortie

Encara que muitos lingüistas lo enclaban n'o grupo de luengas iberorromanzes, l'aragonés presienta unas diberchenzias que l'alpartan d'os romanzes de l'ueste peninsular (castellán, asturiano-lionés e gallego-portugués), amanando-lo més t'o catalán e ta l'oczitán (sobre tot l'oczitan gascón), e t'o resto d'a Romania en cheneral, per exemplo n'a conserbazión d'as particulas pronominals-alberbials ibi/bi/i e en/ne. N'o suyo lecsico elemental, l'aragonés tamién conta con un perzentache licherament superior de bocables més amanatos t'o catalán (sobre tot l'oczidental) e t'o gascón que no t'o castellán, encara que ixo pende tamién d'a bariedat. Asinas, l'aragonés ozidental no comparte ya tanto lecsico con os bezins orientals como lo fan l'aragonés sobrarbenco e ribagorzano. Os anticos nabarro e riochano yeran bariedaz nabarroaragonesas més amanatas t'o castellán u que, aparenment, luego se castellanizoron.

L'aragonés muderno ye consecuenment un idioma romanze posizionato entre o conchunto iberorromanze e o conchunto formato per o catalán e l'oczitán, fendo de puent entre o castellán e o catalán, pero tamién en muitos casos entre o castellán (u catalán) e o gascón. O feito de compartir con o gascón e o catalán norozidental (e en ocasions, con o basco) una ripa de bocables esclusibos n'a Romania, mete tamién l'aragonés en un sozgrupo dito en ocasions pirinenco. Debez, o suyo arcaísmo en belas soluzions lo achirmana con l'asturiano (u tamién o gallego e o catalán) frent á lo castellán.

Istas clasificazions fan que l'aragonés pueda apareixer como la més oriental d'as luengas iberorromanzes (cuan no se bi encluyen o catalán u l'oczitán), u como la més surozidental d'as oczitanorromanzes, pirinencas u galorromanzes.

L'aragonés tamién pareix aber coinzidito en muitas cosas con o mozarabe, que influyó prou como sustrato prinzipal en espardir-se l'aragonés ent'o sur per as tierras de Zaragoza e Tergüel. O sistema de clasificazión d'o SIL n'o Ethnologue, no azeutato cheneralment por os espezialistas d'a romanistica, considera l'aragonés e o mozarabe en un grupo que clama pirinenco-mozarabe.

Estructura d'a luenga

Fonolochía e grafía

Os fonemas son entre barras oblicas / /, os alofonos d'un fonema son entre parentesis cuadratas [ ], a notazión ortografica ye en carácters italicos e se conforma a l'ortografía d'o Consello d'a Fabla Aragonesa.

Bocals
Anteriors Zentrals Posteriors
Zarratas
i /i/
u /u/
e /e/
o /o/
a /a/
Meyas
Ubiertas

Un azento grafico (á, é, í, ó, ú) indica una posizión irregular de l'azento tonico.

Consonants
labials labiobelars interdentals dentals u
albeolars
palatals u
postalbeolars
belars
xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras
oclusivas p
/p/
b
/b/
[b~β]
t
/t/
d
/d/
[d~ð]
c, qu
/k/
g, gu
/g/
[g~ɣ]
fricatibas f
/f/
z
/θ/
s
/s/
x
/ʃ/
africatas ch
/tʃ/
nasals m
/m/
n
/n/
[n~ɱ~ŋ]
ñ
/ɲ/
laterals l
/l/
ll
/ʎ/
bibrants rr, r-
/rr/
batitas r
/r/ (u /ɾ/)
approsimants
(glides)
u
/w/
i, y
/j/

Eboluzión diacronica d'a fonolochía

Caracteristicas propias d'a fonetica aragonesa n'a suya eboluzión den d'o latín son:

  • As O,E ubiertas d'o protoromanze resultan sistematicament en os diftongos [we],[je]:
    • PONTE > puent (Esp. puente; Ast. ponte; Cat. pont; Ocz. pont/pònt)
    • FERRU > fierro (Esp. hierro; Ast. fierru; Cat. ferro; Ocz. fèrre/hèr)
    • E tamién diftonga en [ja] en belas parlas zentrals (puande, fiarro) u en belas parolas chenerals (balluaca). O diftongo [ue] tamién diftongaba ocasionalment en [uo]: (luogo).
  • Diftongazión debant de Yod d'istas O, E ubiertas:
    • FOLIA > fuella (Esp. hoja; Ast. fueya; Cat. fulla; Ocz. fuèlha/huelha)
    • SPEC'LU > espiello (Esp. espejo; Ast. espeyu; Cat. espill; Ocz. espelh)
  • Perda d'a -E final no azentuata:
    • GRANDE > gran (Esp. grande; Ast. grande; Cat. gran; Ocz. grand/gran)
    • FRONTE > frent (Esp. frente; Ast. frente; Cat. front; Ocz. front/frònt)
  • Á diferienzia d'as altras luengas romanzes sobre sustrato bascón, l'español e l'oczitán gascón, l'aragonés preserba a F- romanze cabezera:
    • FILIU > fillo (Esp. hijo; Ast. fíu; Cat. fill; Ocz. filh/hilh; Gall.-Port. filho)
  • A yod romanze (GE-,GI-,I-) esdebiene en africata palatal xorda ch [tS]:
    • IUVEN > choben (Esp. joven; Ast. xoven; Cat. jove; Ocz. jove)
    • GELARE > chelar (Esp. helar; Ast. xelar; Cat. gelar; Ocz. gelar)
  • Igual como en oczitán (parzialment) e en gallego-portugués, os grupos cultos romanzes -ULT-, -CT- esdebienen en [jt]:
    • FACTU > feito (Esp. hecho; Ast. fechu; Cat. fet; Ocz. fach/fait/hèit; Gall.-Port. feito)
    • MULTU > muito (Esp. mucho; Ast. muncho; Cat. molt; Ocz. mo[l]t; Gall.-Port. muito)
    • NOCTE > nueit (Esp. noche; Ast. nueche; Cat. nit; Ocz. nuèch/nuèit; Gall-Port. noite)
    • Esiste reduzión en belas bariedaz, como la belsetana (feto, muto, nuet), e ibridizazions con a forma castellana (fecho).
  • Os grupos romanzes -X-, -PS-, SCj- esdebienen en fricatiba palatal xorda ix [S]:
  • COXU > coixo (Esp. cojo; Ast. coxu; Cat. coix; COXA > Ocz. cuèissa/cueisha)
  • Como á la mayoría de romanzes oczidentals e á diferenzia d'o español, os grupos romanzes -Lj-, -C'L-, -T'L- esdebienen en lateral palatal ll [L]:
    • MULIERE > mullé(r) (Esp. mujer; Ast. muyer; Cat. muller; Ocz. molhèr; Gall.-Port. mulher)
    • ACUT'LA > agulla (Esp. aguja; Ast. aguya; Cat. agulla; Ocz. agulha; Gall.-Port. agulha)
    • En ocasions, més que més en l'aragonés antico, as soluzions yeran -T- u -CH-: mandiata, betiecho (frent á la mayoritaria betiello), etz.
  • Igual como en español, en catalán (parzialment), en oczitán (parzialment), en asturiano e en gallego, V resulta en /b/:
    • VALORE > balor (Esp. valor [b-]; Cat. valor [b-/v-]; Ocz. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gall. valor [b])

Morfosintacsis

Determinadors

Posesibos

Os posesibos fan a funzión determinadera cuan ban prezeditos de l'articlo definito. O sustantibo determinato puet trobar-se en metat d'a combinazión:

  • O mío campo; a mía casa; a casa mía; etz.

En ocasions, no cal l'articlo:

  • Casa nuestra ye zerqueta d'aquí.

Con bels sustantibos referents á parients amanatos, s'emplega tamién a forma curta d'o posesibo, que no ba acompañata d'articlo:

  • Mi pai; tu mai.

Pronombres

Particlas pronominoalberbials

L'aragonés, como muitas d'as luengas romanzes pero á diferienzia d'as iberorromanzes, conserba las formas latinas ENDE e IBI n'as particlas pronominoalberbials: en/ne e bi/i/ie.

Combinazions de formas pronominals

A combinazión comuna en aragonés d'os pronomes presonals de terzera presona de complemento direito e indireito només distinche o numero d'o indireito (li/le; lis/les) pero los dos cheneros e numeros s'enziertan en una sola forma (en).

  • Li'n / Le'n
  • Lis ne / Les ne

A forma ye prou particular si s'acompara con a d'as luengas bezinas, n'as cualas, u bien bi ha diferienzia de numero e tamién de chenero n'o indireito (en castellán) u bien diferienzia de numero e chenero n'o direito (en catalán):

  • As mazanas, ta Chusepa, li'n daban siempre que en quereba.
  • Las manzanas, a Josefa, se las daban siempre que quería.
  • Les pomes, a Josepa, les hi/li les donaven sempre que en volia.

Cal parar cuenta que esisten formas en cualques bariedaz aragonesas que sí deixan claro lo chenero e numero d'o complemento direito. Asinas pasa n'as formas ribagorzanas lo i, la i, los i, las i; u n'as formas belsetanas le'l/le lo, le la, le's/le los, le las, acomparables t'as formas d'o catalán antico li'l, li la, etc., bibas á buena part de Balenzia.

  • Las mazanas, ta Chusepa, las i daban siempre que en queriba.
  • Las mazanas, ta Chusepa, le las daban siempre que en quereba.

Eboluzión gramatical diacronica

  • A diferenzia d'o español, a -B- latina remane en as remataduras d'o imperfeuto d'endicatibo en as conchugazions 2nda e 3era: teniba (Eng. "he had", Esp. tenía, Cat. tenia, Ocz. teniá/tienèva, Gall.-Port. tinha)

Estoria d'a luenga

A toponimia ye un d'os campos á on encara se conserban millor as palabras aragonesas.

L'aragonés naxió alredol d'o sieglo VIII como uno d'os muitos dialeutos d'o Latín desembolicatos en os Perineus zentrals y norte, y este de a Bal de l'Ebro en os autuals: Riocha, Sur y Este de Nabarra, Alto Aragón. Se considera que entre os sustratos o basco yera muito importán. A reconquista y repoblazión de o zentro de a Bal de l'Ebro y parte de a Zeltiberia por parte de nabarros y aragoneses fazió que s'estendiese lur luenga, cosa favorexita por charrar-se-ie un romanze mozarabe u romanico-andalusí parexito, (que emplegaban os cristianos y musulmans natibos), y que con poquez cambeos no yera difizil d'aragonesizar. Sin d'embargo a espansión de l'aragonés fa que empezipie a influenzia d'altras lenguas por contauto con fablans d'altras luengas latinas, a más de o mozarabe de a Bal de l'Ebro, como l'oczitán, o castellán y, más tarde o catalán. O romanze nabarroaragonés que se charraba en a Riocha u Soria empezipiaba a desaparexer ya por esta epoca.

En o sieglo XII a unión d'o Reino d'Aragón con Cataluña baxo o mesmo rei senificó a unión de territorios linguisticament eterochenios, con o catalán fablato en a rechión oriental e l'aragonés en l'ozidental. N'esta epoca aparexen os primers testos con formas romanzes mayoritarias, (enantes s'escribiba nomás que en latín arromanzato). En a reconquista que se fazió dimpués d'a unión dinastica l'aragonés s'estendió menos que o catalán, nomás en arias de o Sistema Iberico a o sur de o seutor zentral de a Bal de l'Ebro, plegando ta o sur de forma compacta ta las autuals redoladas churras, estando a presenzia d'arias aragonesofablans mas a o sur como enclaus que no duraron guaire entre meyo de zonas catalanofablans, arabofablans y castellanofablans, en espezial en o reino de Murzia.

A esbandidura d'o castellán, tamién conoxito como español, como a luenga común d'a peninsula, senificó a rezesión de l'aragonés (prozeso de castellanizazión). Uno d'os intes claus en a istoria de l'aragonés estió cuan un rei de orichen castellano fue coronato en o sieglo XV: Ferrando I d'Aragón, (tamién conoxito como Fernando d'Antequera). Con a dinastía Trastamara, idenficata con o castellán, empezipia un periodo de diglosia que dura dica os nuestros días.

L'unión d'Aragón e Castiella e a progresiba suspensión de toda capazidat d'autogubierno dende o 18eno sieglo senificó a reduzión de l'aragonés, que encara se charraba amplament, á un emplego rural e coloquial, entre que a nobleza esleyó o español como simbolo de poder. A supresión de l'aragonés plegó t'a suya fuga mientres o rechimen d'o ditador Franzisco Franco en o sieglo XX. Os mayestros pegaban á os escolanos por emplegar l'aragonés en as escuelas, e a lechislazion bedó l'amostranza de cualsiquier luenga que no estase a española.

A democrazia constituzional botata por o pueblo en 1978 senificó un incremento en o numero de treballos literarios e estudeos en e sobre a luenga aragonesa. Manimenos, ista renaxedura puede estar masiau tardana ta ista luenga.

Bariazión

Mapa lingüistico d'Aragón — dialeutos de l'aragonés en griso e narancha claro.

Esisten bels dialeutos de l'aragonés en as bals de o pirineu axial, una bariedat con rasgos más cheneral en o Semontano, tamién más castellanizata, e formas de transizión entre as primeras e a zaguera.

As parlas más orientals d'o dialeuto Ribagorzano, chunto con as más ozidentals d'o catalán ribagorzano, pueden considerar-se una bariant romanze de transizión, que comparten carauteristicas con o catalán e con l'aragonés.

Codificazión

Ortografía

L'aragonés conox dos ortografías concurrents:

  • A grafía de Uesca. Ye mayoritaria en l'uso, pero no completament cheneralizata. Se fixó en o 1987 con una combenzión en Uesca. Ye sostenita por o Consello d'a Fabla Aragonesa (CFA). O suyo prenzipio ye notar os fonemas de manera cuasi uniforme, sin oserbar a etimolochía. Por exemplo, v e b son uniformizatas en b; tamién ch, j, g(+e), g(+i) son uniformizatas en ch... Ziertas soluzions calcan o español (ñ, azentos graficos).
  • A grafía SLA ha surchito en o 2004 con a fundazión d'a Sociedat de Lingüistica Aragonesa (SLA). Ye minoritaria en l'uso. A suya ambizión ye remplazar a grafía de Uesca, estimata masiau españolizata, ta restituyir á l'aragonés as suyas tradizions graficas mediebals e ta aprosimar-lo á lo catalán e á l'oczitán. Por exemplo, como en aragonés mediebal, v e b son distintas; tamién ch, j, g(+e), g(+i) son distintas; s'escribe ny e no ñ. Los azentos graficos funzionan de traza parexita á lo catalán e l'oczitán.

A manca de cheneralizazión completa d'a grafía de Uesca e a suya contestazión por a SLA han probocato a creyazión de l'Academia de l'Aragonés en o 2005. Ixe organismo nuebo ha rezebito l'apoyo de numerosas instituzions ta trobar una ortografía más consensual e ta elaborar tamién una bariedat estándar d'aragonés: u suyo treballo ye en curso e no s'ha publicato encara os suyos resultatos.

Comparazión entre as dos ortografías de l'aragonés[1]
fonemas grafía de Uesca grafía SLA
/a/ a a
/b/ b
Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba
b, v seguntes a etimolochía, como en catalán e oczitán.
Ex: bien, servício, val, activo, cantava
/k/
  • c
  • qu debant de e, i
  • c
  • qu debant de e, i
/kw/ cu como en español
Ex: cuan, cuestión
Como en catalán e un poquet en oczitán:
  • qu debant de a, o.
  • debant de e, i.
    Ex: quan, qüestion.
/tʃ/ ch
Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía
  • ch.
  • j (g debant de e, i) seguntes a etimolochía, como en catalán e oczitán.
    Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/ d d
/e/ e e
/f/ f f
/g/
  • g
  • gu debant de e, i
  • g
  • gu debant de e, i
/gw/
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
h etimolochica, muda dimpués d'o latín No notata.
Ex: istoria
Notata como en aragonés mediebal e en catalán.
Ex: história
/i/ i i
/l/ l l
/ʎ/ ll ll
/m/ m m
/n/ n n
/ɲ/ ñ como en español
Ex: añada
ny como en aragonés mediebal e como en catalán
Ex: anyada
/o/ o o
/p/ p p
/r/ r r
/rr/
  • rr
  • r- inizial
  • rr
  • r- inizial
/s/ s (tamién entre dos bocals, nunca ss*) s (tamién entre dos bocals, nunca ss*)
/t/ t t
-t final etimolochica, muda en aragonés contemporanio No notata.
Ex: soziedá, debán, chen
Notata como en aragonés mediebal, en catalán e en oczitán.
Ex: sociedat, devant, gent
/u, w/ u u
/jʃ/ (dialeutos orientals)
/ʃ/ (dialeutos ozidentals)
x
Ex: baxo
  • ix (dialeutos orientals).
  • x (dialeutos ozidentals).
    Ex: baixo (oriental) = baxo (ozidental)
/j/
  • y inizial e entre dos bocals
  • i en os altros casos
  • y inizial e entre dos bocals
  • i en os atros casos
/θ/ z
Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar.
  • z debant de a, o, u, en posizión inizial.
  • ç debant de a, o, u, en posizión interior.
  • z en posizión final.
  • c debant de e, i.
  • z en as formazions internazionals (cultismos griecos, ampres, con una z en l’orichen).
    Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar.
Cultismos Se notan as tendenzias á l'asimilazión.
Ex: dialeuto, estensión pero lecsico.
No se notan totas as tendenzias á l'asimilazión.
Ex: dialecto, extension e lexico.
Notazión de l'azento tonico (en negreta en os exemplos) Modelo español.
Ex:
  • istoria, grazia, serbizio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atenzión
  • choben, cantaban
Modelo portugués, catalán e oczitán.
Ex:
  • história, grácia, servício
  • mitologia, geografia, Maria, rio
  • atencion
  • joven, cantavan

Estandarizazión

A bariedat estándar de l'aragonés encara ye elaborando-se pero bi ha dos conzezions diberchents.

  • Os defensors d'a grafía de Uesca (en particular o Consello d'a Fabla Aragonesa) elaboran poquet á poquet una bariedat estándar dita aragonés común u aragonés estándar, que seleziona más as carauteristicas ozidentals que orientals. Pero ziertos puntos encara no son completament fixatos. Cal preferir os participios pasatos en -ato -ata u en -au -ada? Cal azeutar a forma ro/ra de l'articlo definito, simultaniament con as formas más chenerals o/a e lo/la?
  • Os defensors d'a grafía SLA (en particular a Sociedat de Lingüistica Aragonesa) estiman que o modelo prezedent de l'aragonés común, que lo cualifican peyoratibament de "neoaragonés", s'ha fixato con muita imprudenzia, con un desconoximiento d'os dialeutos reals e con formas mui artifizials. Seguntes a SLA, ixo prebocaría una desconeusión grabe entre os fablants naturals e un estándar ineficaz. A SLA mira de fer un estudio más rigoroso d'os dialeutos e de crear estándars dialeutals, que serbirban de base, ebentualment, á una bariedat estándar más cheneral e ulterior, pero coneutata con o conoximiento reyal dos dialeutos. Tamién a SLA insiste en o feito de que o benasqués ye intermedio entre l'aragonés e o catalán e alabez li cal rezebir un estándar particular.

Literatura

Dende as añadas 70 d'o sieglo XX, se publica más que no nunca literatura en aragonés, con bella zincuantena d'autors.

Se beiga tamién

Binclos esternos

Notas

  1. No s'endican os detalles ortograficos que notan ziertas parlas locals.


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano