Torla-Ordesa

[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]

Torla
Municipio d'Aragón
A ilesia de Torla, con o puy d'o Mondarruego en dezaga.
Entidat  • País	Municipio  Aragón
Población  • Total	312 hab. (2013)
Altaria  • Meyana	1.032 m.
Alcalde	Jesús Lardies Rivas
Codigo postal	22376
Coordenadas	42°37’40’’N 0° 6’43’’U
Torla Torla en Aragón
Web oficial

Torla ye un monezipio aragonés d'a probinzia de Uesca, redolada de Sobrarbe. A poblazión ye de 316 abitants en una superfizie de 169,2 km² e una densidat de 1,86 ab/km².

Ista fuella ye escrita en alto sobrarbés.

Torla ye una billa á l'alto d'a cuenca de l'Ara, á man d'a boca d'a Balle d'Ordesa. O suyo monezipio muga por o norte con Franzia, por o nort-ueste con Pandicosa, por l'ueste con Yesero, por o sur e sud-ueste con Broto e por l'este con Fanlo. Se troba en o canto més nort-ueste d'a comarca d'o Sobrarbe, con auceso por carretera dende Broto por a carretera N-260, u de Biescas indo por l'alto d'o Cotefablo (1423m).

l'Aparcamiento d'o Parque Nazional en Torla.

O lugar de Torla compliega, á más, as dependenzias d'o Parque Nazional d'Ordesa e d'as Tres Serols emplegadas como zentro de rezezión de besitants, e d'on que os autobuses toristicos portian a chent t'alto t'a pratiera d'Ordesa cuan en as epocas de más gran afluyenzia de poblico ro transito de beíclos pribatos ye restrinchito aintro d'a balle.

Torla finca en a balle glaziar d'o río Ara, dimpués d'a confluyenzia d'as balles de Buixaruelo (a más alta compleguera de l'Ara) e d'Ordesa (a balle de l'Arazas). Se crei que ra luenga original d'a chelera eba plegato ent'Asín de Broto, con cuasi 30 km de lonchitut.

Istoria

O Sagrau Corazón en a portalada d'a Ilesia de Torla.

O suyo nomme s'atrebuye ta una deribazión d'a parola Torre, fendo referenzia ent'a torre defensora que bi eba en o lugar ta desfender-lo debant d'as incursions de partis de Gascuña á trabiés d'o Perineu. Ixa torre estiore alzada de l'orache d'o rei Chuan II d'Aragón, d'o siaglo quinzén. A fortificazión se piansa que fincaba en a lenera á on que güei se-bi troba ra ilesia, por alto d'o tonel que atrabiesa ra carretera que enfila ta Ordesa. Os espertos consideran que os oríchens d'os primers poblamientos á Torla s'han de mirar d'abantis no que ra Edat Meya, podiendo-se trobar incluso en epoca tardorromana.

A istoria de Torla, como á nuclio más altero d'a balle de Broto, ha estau de siempre marcata por a suya condizión de localidat muganta. Amanix zitau como á camín de paxerías en o siaglo trezén, como á buega esplicita (referenciau á tal en o 1443) ó á mientres d'os numbrosos confliutos que concaroren as poblazions d'a valle de Broto contra d'a bezina balle de Barecha, pertenixent d'o condato de Bigorra.

A ilesia de Torla ye alzada de tot á l'alto d'as brozas d'o biello castiello d'a localidat.

En l'estiu d'o 1319, Torla sofriore una gran enrestida d'os bezins gascons d'amprés d'a cual s'amillororen as suyas edificazions desfensoras. Diz que d'ixa epoca ye ra dita Cripta de Sant Chorche, güei chirata d'entre ras runas d'o castiello. De razzias, saqueyos e aconcaradas en abioren á mientres de tot o siaglo quinzen, encara que no heva de ser dic'o més grau de toz eros, en o 1512, cuan os torleses abioren de demandar aduya t'alzar-ne ra más gran parti d'o castiello e ras desfensas que encara güei pueden veyer-se-be por as suyas carreras. En ixe ataque, á mientres que os franzeses se-en retiraban ent'a suya tiarra, os torleses paroren a suya trampella, con a cual s'eban d'aganar a fama de balura e posiblement tamién o tetulo de billa, e els enrestioren á ro camín de l'Escalar (á baixo de Buixaruelo, en a Collata de l'Acorriador) á on que ne matoren dos d'os capinos, e ne capturoren dos d'as banderas que estioren en esibizión en a ilesia d'o lugar por á sabels tiempös. Os cuarpos d'os dos capitans estioren recullidos e enterraus en a ilesia de San Salbador á on que encara güei se troban.

As fortificazions s'alzoren á ro liargo d'o siaglo XVI, segurament d'entre os años 1525 e 1550. Anque Torla estiore de plen amuralata, güei només se-n'ha conserbau parti d'o suyo castiello (autualment, o museu arqueologico), a torre de Casa Mesonero á on que bi-abiore d'estar a dita Puerta de Franzia e ras trazas d'as torres e puertas en Casa Ballarín e Casa Ruba. Conserbore dica 1925 l'atra torre de grans dimensions en o bario de Santa Luzía que ya no esiste.

O siaglo dezisietén sin d'embargo estiore d'una gran esplendura ta ra billa, una epoca en a ra frachil pero duradora paz con Barecha, en chunión con a fita de pelaires e ro comerzio, rematoren enriquezindo os grans nombres d'o lugar, e debantando-ne ras más beroyas d'as casas suyas que dica güei mos n'han plegato: Casa Biú, Casa Ruba, Casa Olibán, Casa Café, Casa Sastre, Casa Pintato, Casa Colosca, Casa Tapia. Son d'ixe siaglo de prosperidat as enamplazcions d'a ilesia de San Salbador, conoixida dic'o siaglo quinzén com'á Sant Pietro, que estiore concluyita ta 1679 e t'a cuala se-bi metioren retablos, ornatos, un organo e sillería, totas ixas cosas que estioren, no obstante, perditas á mientres d'o desastre d'a Guerra Zebil.

Una chaminera troncoconica reabilitata. Torla ye un ixemplo de lugar montañés á on que ra fusión de tot l'antigo e ras nuebas cosas se fa més patent.

Tamién abiore ra billa de Torla un monasterio propio, dito de San Basilio, que por a suya manca de riqueza, desapreixore asorbito e compradas as suyas pertenenzias por Casa Lardiés, a cuala se diz d'ixe aloras e por l'enchaque d'a suya alquesizión casa Fraile. D'ixe monasterio nomás que una biella imachen d'a birchen con o ninón ye cosa que s'haiga conserbau.

No obstante, o decisietén dixore paso ta tiempos prou más defizils: con o XVIII emprenzipore ra Guerra de Suzesión á on que Torla preniore parti por o bando d'os Austrias e chunto con Broto s'aganoren a fama os suyos abitants de desfensors furos d'os suyos fueros e prebilechios encluso enta sitiar a borbonica ziudat de Chaca. Pero en outubre d'o 1706 un echercito baixo d'o mando d'o marqués de Saluzzo plegore á meter baixo o conzello d'a balle e bombardeyore o castiello de Torla que cremore remaniendo con a suya autual fesionomía. Á mientres d'a Guerra de Combenzión (1792-1795) e d'a Guerra d'a Independenzia o castiello consta que no se podiore emplegar, anque de luén s'emplegore ta cubillar compañías de l'echercito regular u guerrilleros, os cuals no podioren fer cosa ta pribar d'a dentrata d'os franzeses en a villa e d'o suyo saqueyo ro 20 de setiembre de 1809. O zaguer reto que abioren de superar os torleses estiore ra nuastra Guerra Zebil, a cuala no nomás s'acotraziore con parti d'a esparza poblazión d'o monezipio si que tammién en cremore parti buena de ra esplendor antiga d'a villa. A beroyura que tien autualment no s'ha aganato si que por a restaurazión d'a més gran parti d'as malmeteduras d'ixe conflito.

Una gambadeta por as suyas carreras permit d'aintrar-se en a más pura mediebada. Cal adestacar a ilesia de San Salbador e os suyos retaples recuperatos de lugars abandonatos d'a redolada, o castiello-museu arquelochico con espezial menzión d'as pinturas meyebals d'a Cripta de Sant Chorche, a Plaza Mayor d'a billa d'o trezén, as casonas d'os siaglos XIII-XVIII e os suyos escutos infanzons, espantabruixas, enscripzions, finestras cheminadas, tot ye deleit ta os besitants e os amants d'o buen arte. O monezipio de Torla se compone tamién d'altros tres lugars: Fraxén, Biú de Linars e Linars de Broto.

Bergotés ye ro nombre d'o charrar propio d'a Balli' Broto. En a imachen, Broto embisto d'o camín de Torla.

Fabla

En Torla se decumentore de buena traza ra existenzia de ra luenga aragonesa dic'a decada d'os 30 d'o siaglo XX. Sin d'embargo diz que con a Guerra Zebil se'n pierde de manera l'emplego, quedando-be només repuis en o bocabulario común. Soroïhandy en citaba fabladors en tota ra Balli' Broto en enzetar-se ro siaglo XX, no obstante, 30 añadas dimpués, en o 1935 amanix en a billa de Torla com'á luenga d'emplego només ta 2 personas grans d'o lugar. Como en as capezanas de monezipio de ra balle, en fablar no s'ha decumentato ro charrar bergotés més dimpués d'a guerra, e només en quedan bels charrantes que en os lugarons d'alto que bi son relazionaus.

Fiastas

• 17 de chinero, Romería fendo honor ta San Antón.

• En febrero, o cabo de semana d'antis d'o miercoles de zenisa, o popular carnabal d'a billa.

• 8 de mayo, chunto con os abitants de Frachén, romería ent'a ermita de San Miguel.

• O segundo dominco de chunio, fiësta menor fendo honor ta Santa Elena, patrona d'a billa. Junto con os abitants de Broto se fa una romería ent'a ermita de Santa Elena.

• 12 d'otubre, Fiasta Mayor fendo honor t'a Birchen d'o Pilar. Ta ista festibidat os mozos d'o lugar se fican bestuaches tradizionals e executan tres danzes populars tepicos d'a localidat: o Palotiau que representa ra luita ta controlar ös praus d'a montaña, en o cual cada mozo preba de crebar o palo d'o suyo oponient; a Jota, singular de Torla que no parix guaire t'a jota aragonesa, que representa ras reunions de pastors en a montaña; e ro Repatán, que no ye si que una preba de fuerza e resistenzia ta danzaires e espeutadors, porque cuan o Mayoral (o més experimentato d'os pastors) aleria os altros danzaires ta que escorrixen o bestiar, iste no ye altra cosa que ro poblico, o cual encorren per as carreras d'o lugar enta que fan una pausa en Casa Carnota. Dimpués d'ixa pausa, o Mayoral mete á prebar a fuerza d'o Repatán que no ye altro que ro más choben d'os pastors (danzaires) e el fa pretar á correr más rapido encara, con tot o "remate" d'espeutadors. O Repatán gosa á estar o más esperau d'os danzes de Torla.

• 13 d'abiènto, fiasta d'ibierno fendo honor ta Santa Luzía.

O Carnabal

l'Articlo prenzipal d'iste departato ye Carnabal de Torla.

Os carnabals de Torla estioren proibíus á mientres de tot o Franquismo. Cal dezir que dica os años 90 no s'eba feito más dend'a Guerra Zebil.

O Carnabal de Torla ranca con a baixada d'o Carnabal, un diaple furo e burxador, que baixa d'a montaña encorrito por o Tenidor, o cazataire que l'ha capturau por alto e el baixa ent'a billa ta amostrar-lo e fer-se d'alabar por os vezinos. O tenidor el fa pasar casa por casa á on que brincan e cantan e fan borina, e se fan fartos de bin, tortetas e crespillos que son tan tepicos d'a fiasta torlesa. A fin d'a fiasta la marca o chudizio contra d'o Carnabal, que rematan considerando-lo o culpable de más que toz os perchudizios escaizíus en a billa á mientres de tota l'añada, d'un brazo crebato enta os matrimonios de poco negozio que s'aigan fetos. O chudizio se fa de tot en luenga aragonesa, e en transcorrer, o Carnabal se desfensa dezindo una man de comentarios graziosos que fan redir-se toz os presents. En rematar, o Carnabal se condena á muarde.

Romerías

Torla ye uno d'os puestos con más tradizión de fer romerías de tot o Perineu. Cuasi totas as suyas romerías rematan repartindo torta bendezida, a cual d'aucuerde con a tradizión proporciona ra cualidat que s'etorgue á ro santo á qui ne mincha. As romerías son una d'as més conserbaderas tradizions de Torla porque, d'as cuatro romerías añals que se-bi feban d'antis más, encara mos n'han remaso tres, e encara prou que ye plausible de besitar as cuatro ermitas en piet e perfeutament conserbadas.

O 8 de mayo se fa una puyada enta San Miguel, o lugar que quedore desabitau en 1740, e d'o cual nomás que mos n'ha quedato ra ilesia suya, de 1620. En chinero, se fa ra mesma cosa t'a San Antón e le-se demanda por o bestiar. En o mes de mayo se puya ent'a ermita de Santa Elena, patrona de Torla, a cual no ye se que una pardina que eba cubillau os remates e encara maquis dimpués d'a Guerra Zebil. A zaguera d'as ermitas de Torla ye Santa Ana, que estiore alzata por a familia Biú ta protecher una d'as suyas fincas de más balor en o 1606, anque ra romería que bi plegaba se dixore de fer cuan o turismo depribore as chents d'o lugar de tiampo ta fer-la, en o mes de chunio.

Beyer tamién

• Lista de monezipios de Uesca
• Carnabal de Torla
• Balle de Broto
• Parque Nazional d'Ordesa e d'as Tres Serols

Enrastres externos

• (an) Estadisticas de Torla en o portal AragonEsAsí.com

• (es) Pachina de l'achuntamiento de Torla

• (es) Informazión de serbizios en Torla; LosPirineos.info

• (es) Informazión cheneral de Torla

• (es) O monezipio de Torla en o portal CaiAragón.com

Plantilla:Lugars de Torla