Fonetica

A fonetica (d'a parola grieca φωνή foné, "sonito", "boz") ye o estudio d'os sonitos articulatos per a boz umana. S'adedica á analizar as propiedaz d'os sonitos d'o parlache (u fonos), debez que a suya produczión, audizión e perzepzión, á diferienzia d'a fonolochía, debotata t'o estudio d'os sistemas de sonitos e t'as unidaz de sonitos astractas (como los fonemas). A fonetica estudeya os sonitos de traza indibidual més que no es contestos á on que s'usan, sin que i interbiengan discusions semanticas.

Seguntes l'Asoziazión de Fonetica Internazional, ibi ha més de zien fonos diferens, reconoixitos como distintibos e transcritos n'o suyo amplamén usato Alfabeto Fonetico Internazional.

Brancas d'a fonetica

A fonetica puet estallar-se en tres brancas prinzipals:

• fonetica articulatoria, que estudeya los sonitos orals describindo los organos que interbienen n'a suya produczión;
• fonetica acustica, que estudeya los sonitos orals den d'una ambista fisica;
• fonetica perzeptiba, que estudeya la descodificazión d'a parla.

Estoria

A fonetica ya yera una demba estudiata á l'antica India, abe 2.500 años, cuan o gramatico Pānini fabló d'o puesto e d'as trazas d'articulazión de consonans n'o suyo tractato d'o sanscrito n'o sieglo V aC. Os prinzipals alfasilabarios indicos de l'actualidat, fueras d'o tamil, ordinan as suyas consonans seguntes l'antica clasificazión de Pānini.

N'o mundo oczidental muderno, o primer fonetista estió lo danés J. Matthias, autor d'o tractato De Litteris (1586). O matematico anglés John Wallis, mayestro de surdomutos, estió lo primer á clasificar as bocals seguntes o suyo punto d'articulazión (1653). L'alemán C. F. Hellwag imbentó lo trianglo bocalico en 1781. Diez años dimpués o fisico austriaco Wolfgang von Kempelen imbentó una maquina que preduziba sonitos. O medico alemán Hermann Helmholtz enzetó lo estudio d'a fonetica acustica. L'abat franzés Jean Pierre Rousselot estió lo primero á imbestigar en a demba d'a fonetica esperimental e escribió es Principes de phonétique experimentale, que se publicoron entre os años 1897 e 1908.

N'o sieglo XIX, a fonetica empezipeya á estudiar-se den d'un anglo diferén. Jan Baudouin de Courtenay atraza la teoría d'o fonema, que remata formulando lo fundador d'a escuela estructuralista, o suizo Ferdinand de Saussure. N'a escuela d'a fonetica descriptiba e articulatoria, i treballa lo español Tomás Navarro Tomás, qui escribió Manual de pronunciación española. O suyo desziplo Samuel Gili Gaya publicó en 1961 Elementos de fonética general. N'os Estatos Unitos, o lingüista Leonard Bloomfield e l'antropologo Edward Sapir contribuyoron de trazas dezisibas t'a teoría fonetica, mientres que o creyador d'o Zerclo de Praga, o ruso Roman Jakobson, desembolicó la teoría d'as caracteristicas unibersals de toz es sistemas fonemicos.

Á España, a escuela de fonetica conta con dos linias de treballo prinzipals: a estructuralista, que represienta Emilio Alarcos Llorach con a obra Fonología Española, publicata en 1969; e l'acustica, representata per Antonio Quilis, colaborador d'o fonetista danés Bertil Malmberg, que publicó Fonética y fonología del español en 1963.