Diferencia entre revisiones de «Segunda conchugación en aragonés»
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Linia 4: | Linia 4: | ||
Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''. |
Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''. |
||
⚫ | En [[aragonés benasqués]] bi ha notables diferiencias con respecto a lo modelo cheneral d'esta conchugación por haber-ie [[verbos acabaus en -re en aragonés benasqués|verbos acabaus en -re]] (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, Gara d'Edizions-[[Institución Fernando el Católico]] (2003). p 214.</ref>). Estos verbos son a continación natural d'a [[tercera conchugación en latín|tercera conchugación latina]] de verbos con infinitivo esdrúixol y acabau en ''-ĔRE'', y tienen los suyos equivalents en catalán, occitán, francés y italián. |
||
== Tiempos verbals == |
== Tiempos verbals == |
||
Linia 342: | Linia 344: | ||
|- |
|- |
||
|} |
|} |
||
== Variants == |
|||
⚫ | En [[aragonés |
||
*''EXTENDĔRE'' > ''estenre''. |
|||
*''FUNDĔRE'' > ''fonre''. |
|||
*''APPREHENDĔRE'' > ''apenre''. |
|||
*''PLOVĔRE'' > ''pllòure''. |
|||
*''CREDĔRE'' > ''creure''. |
|||
*''FUTUĔRE'' > ''fotre''. |
|||
*''MOLĔRE'' > ''muelre''. |
|||
*''PLANGĔRE'' > ''pllanre''. |
|||
*''VENDĔRE'' > ''venre''. |
|||
*''VIVĔRE'' > ''viure''. |
|||
*''SCRIBĔRE'' > ''escriure''. |
|||
*''FUGĔRE'' > ''fuire''. |
|||
*''MULGĔRE'' > ''muire''. |
|||
*''COLLIGĔRE'' > ''culre''. |
|||
Estos infinitivos coexisten en benasqués con ''estene(r)'', ''fone(r)'', ''aprene(r)'', ''pllove(r)'', ''crede(r)'', ''fote(r)'', ''vene(r)'', ''mole(r)'', ''pllanye(r)'' y ''fuyi(r)''. |
|||
A part d'esta lista de verbos d'a tercera conchugación latina que pasan a la IV clase benasquesa, tamién bi ha verbos d'atros orichens, que presentan tamién infinitivos en ''-er'' u ''-ir''. |
|||
Provienen d'a segunda conchugación latina en ''-ĒRE'' os verbos ''valre'', ''duelre'', ''calre'', ''riure'' y ''tinre'', coincidindo con una tendencia s'ha dau en a evolución d'o catalán y de qualques dialectos de l'occitán en os que ciertos verbos d'a tercera conchugación latina han pasau a la segunda (visible en o catalán y part de l'occitán ''deure'', ''moure'' que derivan de ''DEBĒRE'' y ''MOVĒRE''). Por atra part os verbos ''RESPONDĒRE'', ''MISCĒRE'', ''TONDĒRE'' y ''TORQUERE'' pasoron dende a segunda conchugación a la tercera en o latín d'amplas zonas. |
|||
Provienen d'a [[quarta conchugación en latín|quarta conchugación latina]] en ''-IRE'' os verbos ''amulre'', ''bulre'', ''engulre'', ''salre'' y ''vinre''. |
|||
== Referencias == |
== Referencias == |
Versión d'o 16:10 2 chi 2018
A segunda conchugación en aragonés provién d'a segunda conchugación latina tardana (verbos en -ĒRE), conchugación que enantes heba absorbiu a mes gran part d'os verbos en -ĔRE d'a desapareixida tercera conchugación latina, esdrúixola.
En aragonés os verbos haber, valer, veyer, soler, deber, poder, torcer fan part d'o conchunto de verbos que derivan de verbos d'a segunda conchugación latina
Os verbos cocer, coneixer, creixer, mereixer, naixer, estender, aprender, plover/plever, creyer, foter, vender, moler y planyer se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a conchugación en -ir como planyir.
En aragonés benasqués bi ha notables diferiencias con respecto a lo modelo cheneral d'esta conchugación por haber-ie verbos acabaus en -re (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami[1]). Estos verbos son a continación natural d'a tercera conchugación latina de verbos con infinitivo esdrúixol y acabau en -ĔRE, y tienen los suyos equivalents en catalán, occitán, francés y italián.
Tiempos verbals
Formas impresonals
Infinitivo |
Temer |
Chenero y numero | Participio |
Masculín singlar | Temiu / Temito |
Masculín plural | Temius / Temitos |
Femenín singlar | Temida / Temita |
Femenín plural | Temidas / Temitas |
Cherundio |
Temend(o) |
Formas presonals
Modo indicativo
Presona | Present d'indicativo |
1ª Sing. | Temo |
2ª Sing. | Temes |
3ª Sing. | Teme |
1ª Plur. | Tememos |
2ª Plur. | Temetz |
3ª Plur. | Temen |
Presona | Pasau imperfecto d'indicativo |
1ª Sing. | Temeba |
2ª Sing. | Temebas |
3ª Sing. | Temeba |
1ª Plr. | Temebanos |
2ª Plur. | Temebatz |
3ª Plur. | Temeban |
Presona | Pasau perfecto simple |
1ª Sing. | Temié |
2ª Sing. | Temiés |
3ª Sing. | Temió |
1ª Plur. | Temiemos |
2ª Plur. | Temietz |
3ª Plur. | Temioron / Temión |
Presona | Futuro d'indicativo |
1ª Sing. | Temeré |
2ª Sing. | Temerás |
3ª Sing. | Temerá |
1ª Plur. | Temeremos |
2ª Plur. | Temeretz |
3ª Plur. | Temerán |
Presona | Condicional |
1ª Sing. | Temería |
2ª Sing. | Temería |
3ª Sing. | Temería |
1ª Plur. | Temeríanos |
2ª Plur. | Temeríatz |
3ª Plur. | Temerían |
Presona | Pasau perfecto composau d'indicativo |
1ª Sing. | He temiu / temito |
2ª Sing. | Has temiu / temito |
3ª Sing. | Ha temiu / temito |
1ª Plur. | Hemos temiu / temito |
2ª Plur. | Hetz temiu / temito |
3ª Plur. | Han temiu / temito |
Presona | Pasau plusquamperfecto d'indicativo |
1ª Sing. | Heba temiu / temito |
2ª Sing. | Hebas temiu / temito |
3ª Sing. | Heba temiu / temito |
1ª Plur. | Hébanos temiu / temito |
2ª Plur. | Hébatz temiu / temito |
3ª Plur. | Heban temiu / temito |
Presona | Pasau anterior d'indicativo |
1ª Sing. | Habié temiu / temito |
2ª Sing. | Habiés temiu / temito |
3ª Sing. | Habió temiu / temito |
1ª Plur. | Habiemos temiu / temito |
2ª Plur. | Habietz temiu / temito |
3ª Plur. | Habioron temiu / temito |
Modo subchuntivo
Presona | Present de subchuntivo |
1ª Sing. | Tema |
2ª Sing. | Temas |
3ª Sing. | Tema |
1ª Plur. | Temamos |
2ª Plur. | Tematz |
3ª Plur. | Teman |
Presona | Pasau imperfecto de subchuntivo |
1ª Sing. | Temés(e) |
2ª Sing. | Temeses |
3ª Sing. | Temés(e) |
1ª Plur. | Temésenos |
2ª Plur. | Temetz |
3ª Plur. | Temesen |
Presona | Pasau perfecto de subchuntivo |
1ª Sing. | Haiga temiu / temito |
2ª Sing. | Haigas temiu / temito |
3ª Sing. | Haiga temiu / temito |
1ª Plur. | Haigamos temiu / temito |
2ª Plur. | Haigatz temiu / temito |
3ª Plur. | Haigan temiu / temito |
Presona | Pasau plusquamperfecto de subchuntivo |
1ª Sing. | Hese temiu / temito |
2ª Sing. | Heses temiu / temito |
3ª Sing. | Hese temiu / temito |
1ª Plur. | Hésenos temiu / temito |
2ª Plur. | Hésetz temiu / temito |
3ª Plur. | Hesen temiu / temito |
Modo imperativo
Presona | Modo imperativo |
2ª Sing. | Teme |
2ª Plur. | Temet |
Referencias
- ↑ (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003). p 214.
Bibliografía
- (es) Heinrich Lausberg: Lingüistica romanica. Tomo II morfología. Editorial Gredos, 1988. pp 258-259.
- (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003).
- (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6
La conchugación de verbos en -ĒRE en latín y la suya evolución en luengas romances | ||
---|---|---|
La segunda conchugación en latín · La segunda conchugación en galaicoportugués | la segunda conchugación en astur-leyonés | la segunda conchugación en castellano | la segunda conchugación en aragonés | los verbos acabaus en -oir en francés | la segunda conchugación en rumano |