Diferencia entre revisiones de «Segunda conchugación en aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Sin resumen de edición
Linia 4: Linia 4:


Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''.
Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''.

En [[aragonés benasqués]] bi ha notables diferiencias con respecto a lo modelo cheneral d'esta conchugación por haber-ie [[verbos acabaus en -re en aragonés benasqués|verbos acabaus en -re]] (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, Gara d'Edizions-[[Institución Fernando el Católico]] (2003). p 214.</ref>). Estos verbos son a continación natural d'a [[tercera conchugación en latín|tercera conchugación latina]] de verbos con infinitivo esdrúixol y acabau en ''-ĔRE'', y tienen los suyos equivalents en catalán, occitán, francés y italián.


== Tiempos verbals ==
== Tiempos verbals ==
Linia 342: Linia 344:
|-
|-
|}
|}

== Variants ==
En [[aragonés benasqués|benasqués]] a evolución d'os verbos d'a tercera conchugación latina estió diferent con respecto a l'aragonés cheneral conservando-se l'accentuación esdrúixola en un primer inte pa dimpués perder-se a vocal post-tónica y formar verbos acabaus en ''-re'' (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, Gara d'Edizions-[[Institución Fernando el Católico]] (2003). p 214.</ref>) como en [[idioma francés|francés]], [[idioma occitán|occitán]] y [[idioma catalán|catalán]]:
*''EXTENDĔRE'' > ''estenre''.
*''FUNDĔRE'' > ''fonre''.
*''APPREHENDĔRE'' > ''apenre''.
*''PLOVĔRE'' > ''pllòure''.
*''CREDĔRE'' > ''creure''.
*''FUTUĔRE'' > ''fotre''.
*''MOLĔRE'' > ''muelre''.
*''PLANGĔRE'' > ''pllanre''.
*''VENDĔRE'' > ''venre''.
*''VIVĔRE'' > ''viure''.
*''SCRIBĔRE'' > ''escriure''.
*''FUGĔRE'' > ''fuire''.
*''MULGĔRE'' > ''muire''.
*''COLLIGĔRE'' > ''culre''.
Estos infinitivos coexisten en benasqués con ''estene(r)'', ''fone(r)'', ''aprene(r)'', ''pllove(r)'', ''crede(r)'', ''fote(r)'', ''vene(r)'', ''mole(r)'', ''pllanye(r)'' y ''fuyi(r)''.

A part d'esta lista de verbos d'a tercera conchugación latina que pasan a la IV clase benasquesa, tamién bi ha verbos d'atros orichens, que presentan tamién infinitivos en ''-er'' u ''-ir''.

Provienen d'a segunda conchugación latina en ''-ĒRE'' os verbos ''valre'', ''duelre'', ''calre'', ''riure'' y ''tinre'', coincidindo con una tendencia s'ha dau en a evolución d'o catalán y de qualques dialectos de l'occitán en os que ciertos verbos d'a tercera conchugación latina han pasau a la segunda (visible en o catalán y part de l'occitán ''deure'', ''moure'' que derivan de ''DEBĒRE'' y ''MOVĒRE''). Por atra part os verbos ''RESPONDĒRE'', ''MISCĒRE'', ''TONDĒRE'' y ''TORQUERE'' pasoron dende a segunda conchugación a la tercera en o latín d'amplas zonas.

Provienen d'a [[quarta conchugación en latín|quarta conchugación latina]] en ''-IRE'' os verbos ''amulre'', ''bulre'', ''engulre'', ''salre'' y ''vinre''.


== Referencias ==
== Referencias ==

Versión d'o 16:10 2 chi 2018

A segunda conchugación en aragonés provién d'a segunda conchugación latina tardana (verbos en -ĒRE), conchugación que enantes heba absorbiu a mes gran part d'os verbos en -ĔRE d'a desapareixida tercera conchugación latina, esdrúixola.

En aragonés os verbos haber, valer, veyer, soler, deber, poder, torcer fan part d'o conchunto de verbos que derivan de verbos d'a segunda conchugación latina

Os verbos cocer, coneixer, creixer, mereixer, naixer, estender, aprender, plover/plever, creyer, foter, vender, moler y planyer se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a conchugación en -ir como planyir.

En aragonés benasqués bi ha notables diferiencias con respecto a lo modelo cheneral d'esta conchugación por haber-ie verbos acabaus en -re (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami[1]). Estos verbos son a continación natural d'a tercera conchugación latina de verbos con infinitivo esdrúixol y acabau en -ĔRE, y tienen los suyos equivalents en catalán, occitán, francés y italián.

Tiempos verbals

Formas impresonals

Infinitivo
Temer
Chenero y numero Participio
Masculín singlar Temiu / Temito
Masculín plural Temius / Temitos
Femenín singlar Temida / Temita
Femenín plural Temidas / Temitas
Cherundio
Temend(o)

Formas presonals

Modo indicativo

Presona Present d'indicativo
1ª Sing. Temo
2ª Sing. Temes
3ª Sing. Teme
1ª Plur. Tememos
2ª Plur. Temetz
3ª Plur. Temen
Presona Pasau imperfecto d'indicativo
1ª Sing. Temeba
2ª Sing. Temebas
3ª Sing. Temeba
1ª Plr. Temebanos
2ª Plur. Temebatz
3ª Plur. Temeban
Presona Pasau perfecto simple
1ª Sing. Tem
2ª Sing. Temiés
3ª Sing. Tem
1ª Plur. Temiemos
2ª Plur. Temietz
3ª Plur. Temioron / Temión
Presona Futuro d'indicativo
1ª Sing. Temeré
2ª Sing. Temerás
3ª Sing. Temerá
1ª Plur. Temeremos
2ª Plur. Temeretz
3ª Plur. Temerán
Presona Condicional
1ª Sing. Temería
2ª Sing. Temería
3ª Sing. Temería
1ª Plur. Temeríanos
2ª Plur. Temeríatz
3ª Plur. Temerían
Presona Pasau perfecto composau d'indicativo
1ª Sing. He temiu / temito
2ª Sing. Has temiu / temito
3ª Sing. Ha temiu / temito
1ª Plur. Hemos temiu / temito
2ª Plur. Hetz temiu / temito
3ª Plur. Han temiu / temito
Presona Pasau plusquamperfecto d'indicativo
1ª Sing. Heba temiu / temito
2ª Sing. Hebas temiu / temito
3ª Sing. Heba temiu / temito
1ª Plur. Hébanos temiu / temito
2ª Plur. Hébatz temiu / temito
3ª Plur. Heban temiu / temito
Presona Pasau anterior d'indicativo
1ª Sing. Habié temiu / temito
2ª Sing. Habiés temiu / temito
3ª Sing. Habió temiu / temito
1ª Plur. Habiemos temiu / temito
2ª Plur. Habietz temiu / temito
3ª Plur. Habioron temiu / temito

Modo subchuntivo

Presona Present de subchuntivo
1ª Sing. Tema
2ª Sing. Temas
3ª Sing. Tema
1ª Plur. Temamos
2ª Plur. Tematz
3ª Plur. Teman
Presona Pasau imperfecto de subchuntivo
1ª Sing. Temés(e)
2ª Sing. Temeses
3ª Sing. Temés(e)
1ª Plur. Temésenos
2ª Plur. Temetz
3ª Plur. Temesen
Presona Pasau perfecto de subchuntivo
1ª Sing. Haiga temiu / temito
2ª Sing. Haigas temiu / temito
3ª Sing. Haiga temiu / temito
1ª Plur. Haigamos temiu / temito
2ª Plur. Haigatz temiu / temito
3ª Plur. Haigan temiu / temito
Presona Pasau plusquamperfecto de subchuntivo
1ª Sing. Hese temiu / temito
2ª Sing. Heses temiu / temito
3ª Sing. Hese temiu / temito
1ª Plur. Hésenos temiu / temito
2ª Plur. Hésetz temiu / temito
3ª Plur. Hesen temiu / temito

Modo imperativo

Presona Modo imperativo
2ª Sing. Teme
2ª Plur. Temet

Referencias

  1. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003). p 214.

Bibliografía


La conchugación de verbos en -ĒRE en latín y la suya evolución en luengas romances
La segunda conchugación en latín · La segunda conchugación en galaicoportugués | la segunda conchugación en astur-leyonés | la segunda conchugación en castellano | la segunda conchugación en aragonés | los verbos acabaus en -oir en francés | la segunda conchugación en rumano