Diferencia entre revisiones de «Segunda conchugación en aragonés»
Sin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Linia 1: | Linia 1: | ||
A '''segunda conchugación en |
A '''segunda conchugación en aragonés''' provién d'a [[segunda conchugación latina]] tardana (verbos en ''-ĒRE''), conchugación que enantes heba absorbiu a mes gran part d'os verbos en ''-ĔRE'' d'a desapareixida [[tercera conchugación latina]], esdrúixola. |
||
En aragonés os verbos ''haber'', ''valer'', ''veyer'', ''soler'', ''deber'', ''poder'', ''torcer'' fan part d'o conchunto de verbos que derivan de verbos d'a segunda conchugación latina |
En aragonés os verbos ''haber'', ''valer'', ''veyer'', ''soler'', ''deber'', ''poder'', ''torcer'' fan part d'o conchunto de verbos que derivan de verbos d'a segunda conchugación latina |
||
Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o |
Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''. |
||
== Tiempos verbals == |
== Tiempos verbals == |
||
Linia 16: | Linia 16: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Chenero y numero''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Chenero y numero''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[Participio en |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Participio en aragonés|Participio]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | Masculín singlar |
| bgcolor=#DDEEFF | Masculín singlar |
||
Linia 67: | Linia 67: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau imperfecto d'indicativo en aragonés|Pasau imperfecto d'indicativo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 91: | Linia 91: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau perfecto simple d'indicativo en aragonés|Pasau perfecto simple]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 163: | Linia 163: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau perfecto composau d'indicativo en aragonés|Pasau perfecto composau d'indicativo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 187: | Linia 187: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau plusquamperfecto d'indicativo en aragonés|Pasau plusquamperfecto d'indicativo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 211: | Linia 211: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau anterior d'indicativo en aragonés|Pasau anterior d'indicativo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 260: | Linia 260: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau imperfecto de subchuntivo en aragonés|Pasau imperfecto de subchuntivo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 284: | Linia 284: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau perfecto de subchuntivo en aragonés|Pasau perfecto de subchuntivo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 308: | Linia 308: | ||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
| bgcolor=#cccccc | '''Presona''' |
||
| bgcolor=#cccccc | '''[[ |
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasau plusquamperfecto de subchuntivo en aragonés|Pasau plusquamperfecto de subchuntivo]]''' |
||
|- |
|- |
||
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.'' |
||
Linia 344: | Linia 344: | ||
== Variants == |
== Variants == |
||
En [[aragonés benasqués|benasqués]] a evolución d'os verbos d'a tercera conchugación latina estió diferent con respecto a l'aragonés cheneral conservando-se l'accentuación esdrúixola en un primer inte pa dimpués perder-se a vocal post-tónica y formar verbos remataus en ''-re'' (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, Gara d'Edizions-[[Institución Fernando el Católico]] (2003). p 214</ref>) como en [[idioma francés|francés]], [[idioma occitán|occitán]] y [[idioma catalán|catalán]]: |
En [[aragonés benasqués|benasqués]] a evolución d'os verbos d'a tercera conchugación latina estió diferent con respecto a l'aragonés cheneral conservando-se l'accentuación esdrúixola en un primer inte pa dimpués perder-se a vocal post-tónica y formar verbos remataus en ''-re'' (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami<ref name=SAURABEN>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, Gara d'Edizions-[[Institución Fernando el Católico]] (2003). p 214.</ref>) como en [[idioma francés|francés]], [[idioma occitán|occitán]] y [[idioma catalán|catalán]]: |
||
*''EXTENDĔRE'' > ''estenre''. |
*''EXTENDĔRE'' > ''estenre''. |
||
*''FUNDĔRE'' > ''fonre''. |
*''FUNDĔRE'' > ''fonre''. |
||
Linia 372: | Linia 372: | ||
== Bibliografía == |
== Bibliografía == |
||
*{{es}} [[Heinrich Lausberg]]: ''Lingüistica romanica. Tomo II morfología''. Editorial Gredos, 1988. pp 258-259. |
*{{es}} [[Heinrich Lausberg]]: ''Lingüistica romanica. Tomo II morfología''. Editorial Gredos, 1988. pp 258-259. |
||
*{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas'', Zaragoza, Gara d'Edizions- |
*{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''[[Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas]]'', Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003). |
||
*{{es}} [[Alwin Kuhn|KUHN, Alwin]], ''[[Der hocharagonesische Dialekt|El Dialecto Altoaragonés]]'' (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, [[2008]]. <small>ISBN 978-84-96457-41-6</small> |
*{{es}} [[Alwin Kuhn|KUHN, Alwin]], ''[[Der hocharagonesische Dialekt|El Dialecto Altoaragonés]]'' (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, [[2008]]. <small>ISBN 978-84-96457-41-6</small> |
||
[[Categoría:Conchugacions en |
[[Categoría:Conchugacions en aragonés]] |
Versión d'o 11:49 24 avi 2017
A segunda conchugación en aragonés provién d'a segunda conchugación latina tardana (verbos en -ĒRE), conchugación que enantes heba absorbiu a mes gran part d'os verbos en -ĔRE d'a desapareixida tercera conchugación latina, esdrúixola.
En aragonés os verbos haber, valer, veyer, soler, deber, poder, torcer fan part d'o conchunto de verbos que derivan de verbos d'a segunda conchugación latina
Os verbos cocer, coneixer, creixer, mereixer, naixer, estender, aprender, plover/plever, creyer, foter, vender, moler y planyer se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambio d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a conchugación en -ir como planyir.
Tiempos verbals
Formas impresonals
Infinitivo |
Temer |
Chenero y numero | Participio |
Masculín singlar | Temiu / Temito |
Masculín plural | Temius / Temitos |
Femenín singlar | Temida / Temita |
Femenín plural | Temidas / Temitas |
Cherundio |
Temend(o) |
Formas presonals
Modo indicativo
Presona | Present d'indicativo |
1ª Sing. | Temo |
2ª Sing. | Temes |
3ª Sing. | Teme |
1ª Plur. | Tememos |
2ª Plur. | Temetz |
3ª Plur. | Temen |
Presona | Pasau imperfecto d'indicativo |
1ª Sing. | Temeba |
2ª Sing. | Temebas |
3ª Sing. | Temeba |
1ª Plr. | Temebanos |
2ª Plur. | Temebatz |
3ª Plur. | Temeban |
Presona | Pasau perfecto simple |
1ª Sing. | Temié |
2ª Sing. | Temiés |
3ª Sing. | Temió |
1ª Plur. | Temiemos |
2ª Plur. | Temietz |
3ª Plur. | Temioron / Temión |
Presona | Futuro d'indicativo |
1ª Sing. | Temeré |
2ª Sing. | Temerás |
3ª Sing. | Temerá |
1ª Plur. | Temeremos |
2ª Plur. | Temeretz |
3ª Plur. | Temerán |
Presona | Condicional |
1ª Sing. | Temería |
2ª Sing. | Temería |
3ª Sing. | Temería |
1ª Plur. | Temeríanos |
2ª Plur. | Temeríatz |
3ª Plur. | Temerían |
Presona | Pasau perfecto composau d'indicativo |
1ª Sing. | He temiu / temito |
2ª Sing. | Has temiu / temito |
3ª Sing. | Ha temiu / temito |
1ª Plur. | Hemos temiu / temito |
2ª Plur. | Hetz temiu / temito |
3ª Plur. | Han temiu / temito |
Presona | Pasau plusquamperfecto d'indicativo |
1ª Sing. | Heba temiu / temito |
2ª Sing. | Hebas temiu / temito |
3ª Sing. | Heba temiu / temito |
1ª Plur. | Hébanos temiu / temito |
2ª Plur. | Hébatz temiu / temito |
3ª Plur. | Heban temiu / temito |
Presona | Pasau anterior d'indicativo |
1ª Sing. | Habié temiu / temito |
2ª Sing. | Habiés temiu / temito |
3ª Sing. | Habió temiu / temito |
1ª Plur. | Habiemos temiu / temito |
2ª Plur. | Habietz temiu / temito |
3ª Plur. | Habioron temiu / temito |
Modo subchuntivo
Presona | Present de subchuntivo |
1ª Sing. | Tema |
2ª Sing. | Temas |
3ª Sing. | Tema |
1ª Plur. | Temamos |
2ª Plur. | Tematz |
3ª Plur. | Teman |
Presona | Pasau imperfecto de subchuntivo |
1ª Sing. | Temés(e) |
2ª Sing. | Temeses |
3ª Sing. | Temés(e) |
1ª Plur. | Temésenos |
2ª Plur. | Temetz |
3ª Plur. | Temesen |
Presona | Pasau perfecto de subchuntivo |
1ª Sing. | Haiga temiu / temito |
2ª Sing. | Haigas temiu / temito |
3ª Sing. | Haiga temiu / temito |
1ª Plur. | Haigamos temiu / temito |
2ª Plur. | Haigatz temiu / temito |
3ª Plur. | Haigan temiu / temito |
Presona | Pasau plusquamperfecto de subchuntivo |
1ª Sing. | Hese temiu / temito |
2ª Sing. | Heses temiu / temito |
3ª Sing. | Hese temiu / temito |
1ª Plur. | Hésenos temiu / temito |
2ª Plur. | Hésetz temiu / temito |
3ª Plur. | Hesen temiu / temito |
Modo imperativo
Presona | Modo imperativo |
2ª Sing. | Teme |
2ª Plur. | Temet |
Variants
En benasqués a evolución d'os verbos d'a tercera conchugación latina estió diferent con respecto a l'aragonés cheneral conservando-se l'accentuación esdrúixola en un primer inte pa dimpués perder-se a vocal post-tónica y formar verbos remataus en -re (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami[1]) como en francés, occitán y catalán:
- EXTENDĔRE > estenre.
- FUNDĔRE > fonre.
- APPREHENDĔRE > apenre.
- PLOVĔRE > pllòure.
- CREDĔRE > creure.
- FUTUĔRE > fotre.
- MOLĔRE > muelre.
- PLANGĔRE > pllanre.
- VENDĔRE > venre.
- VIVĔRE > viure.
- SCRIBĔRE > escriure.
- FUGĔRE > fuire.
- MULGĔRE > muire.
- COLLIGĔRE > culre.
Estos infinitivos coexisten en benasqués con estene(r), fone(r), aprene(r), pllove(r), crede(r), fote(r), vene(r), mole(r), pllanye(r) y fuyi(r).
A part d'esta lista de verbos d'a tercera conchugación latina que pasan a la IV clase benasquesa, tamién bi ha verbos d'atros orichens, que presentan tamién infinitivos en -er u -ir.
Provienen d'a segunda conchugación latina en -ĒRE os verbos valre, duelre, calre, riure y tinre, coincidindo con una tendencia s'ha dau en a evolución d'o catalán y de qualques dialectos de l'occitán en os que ciertos verbos d'a tercera conchugación latina han pasau a la segunda (visible en o catalán y part de l'occitán deure, moure que derivan de DEBĒRE y MOVĒRE). Por atra part os verbos RESPONDĒRE, MISCĒRE, TONDĒRE y TORQUERE pasoron dende a segunda conchugación a la tercera en o latín d'amplas zonas.
Provienen d'a quarta conchugación latina en -IRE os verbos amulre, bulre, engulre, salre y vinre.
Referencias
- ↑ (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003). p 214.
Bibliografía
- (es) Heinrich Lausberg: Lingüistica romanica. Tomo II morfología. Editorial Gredos, 1988. pp 258-259.
- (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003).
- (es) KUHN, Alwin, El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. ISBN 978-84-96457-41-6