Diferencia entre revisiones de «Helenismos en aragonés»

Adhibir enlaces
De Biquipedia
Explorar historial interactivamente
← Ir ta a edición anteriorIr t'a edición siguient →
Contenido eliminado Contenido añadido
VisualWikitexto
Sin resumen de edición
Linia 1: Linia 1:
[[Imachen:Hellenistic Greek.png|thumb|240px|Zonas a on se parlaba o [[griego antigo]] en o [[periodo helenistico]] ([[323 aC|323]] a [[31 aC]]) y a on se desarrolló una [[koiné]] dita [[griego helenistico]], a principal fuent d'os helenismos que entroron en o latín y pasoron a l'aragonés. Azul escuro: zonas a on os parlants yeran una mayoría probable. Azul claro: zonas que fuoron helenizadas.]]
[[Imachen:Hellenistic Greek.png|thumb|240px|Zonas a on se parlaba o [[griego antigo]] en o [[periodo helenistico]] ([[323 aC|323]] a [[31 aC]]) y a on se desarrolló una [[koiné]] dita [[griego helenistico]], a principal fuent d'os helenismos que entroron en o latín y pasoron a l'aragonés. Azul escuro: zonas a on os parlants yeran una mayoría probable. Azul claro: zonas que fuoron helenizadas.]]
Os '''[[helenismo (lingüistica)|helenismos]] en [[idioma aragonés|aragonés]]''' pueden venir por a vía d'o [[idioma latín clasico|latín clasico]], d'o [[idioma latín eclesiastico|latín eclesiastico]], d'o [[griego bizantín]] (arribaus tamién en o catalán un poquet antes u a lo mesmo tiempo), u de l'[[idioma arabe|arabe]], pero tamién a traviés d'o lexico scientifico y filosofico d'a [[sciencia moderna]].
Os '''[[helenismo (lingüistica)|helenismos]] en [[idioma aragonés|aragonés]]''' pueden venir por a vía d'o [[idioma latín clasico|latín clasico]], d'o [[idioma latín eclesiastico|latín eclesiastico]], d'o [[griego bizantín]] (arribaus tamién en o catalán un poquet antes u a lo mesmo tiempo), u de l'[[idioma arabe|arabe]], pero tamién a traviés d'o lexico scientifico y filosofico d'a [[sciencia moderna]].

⚫
Os helenismos remataus en ''-sis'' u ''-xis'' s'adaptan en aragonés sin a ''-s'' final (''[[dosi]]'', ''[[tesi]]'', ''[[crisi]]'', ''[[sintaxi]]''), por representar un problema morfolochico que sigan singulars y rematen en ''-s'' u que faigan un plural adibindo -es a la terminación ''sis''. Qualques helenismos como ''[[analisi]]'' y ''[[paralisi]]'' perdioron a vocal final orichinando ''[[analís]]'' y ''[[paralís]]''.


=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín clasico ===
=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín clasico ===
Linia 34: Linia 32:


==== Cheografía fisica ====
==== Cheografía fisica ====
[[Imachen:Espluga de Cuberes1.JPG|250px|thumb|Lugar trogloditico despoblau de ''[[L'Espluga de Cuberes]]'' ([[Pallars Chusán]]), en as [[covacha]] d'un [[cinglo]]. A parola griega σπῆλυγξ s'adaptó en latín como ''SPĒLUNCA'', y a traviés d'os suyos derivaus en [[occitán gascón]], [[idioma aragonés|aragonés]] y [[idioma catalán|catalán]] orichinó muitos toponimos y microtoponimos.]]
[[Imachen:Espluga de Cuberes1.JPG|250px|thumb|Lugar trogloditico despoblau de ''[[L'Espluga de Cuberes]]'' ([[Pallars Chusán]]), en as [[covacha]] d'un [[cinglo]]. A palabra griega σπῆλυγξ s'adaptó en latín como ''SPĒLUNCA'', y a traviés d'os suyos derivaus en [[occitán gascón]], [[idioma aragonés|aragonés]] y [[idioma catalán|catalán]] orichinó muitos toponimos y microtoponimos.]]
Son palabras relacionadas con a [[cheografía fisica]]:
Son palabras relacionadas con a [[cheografía fisica]]:
*''[[Greda]]'': deriva de ''CRETA'', adaptación d'o griego κρήτη (''krḗtē'').
*''[[Greda]]'': deriva de ''CRETA'', adaptación d'o griego κρήτη (''krḗtē'').
*''[[Cima]]'': deriva de ''CYMA'', adaptación d'o griego κῦμα (''kûma'').
*''[[Cima]]'': deriva de ''CYMA'', adaptación d'o griego κῦμα (''kûma'').
*''[[Espluga]]'': deriva de ''SPĒLUNCA'', adaptación d'o griego σπῆλυγξ (''spễlugx''). Son parolas relacionadas etimolochicament con o prefixo culto ''[[prefixo espeleo|espeleo-]]'' visible en ''[[espeleolochía]]'' y ''[[espeleotema]]''.
*''[[Espluga]]'': deriva de ''SPĒLUNCA'', adaptación d'o griego σπῆλυγξ (''spễlugx''). Son palabras relacionadas etimolochicament con o prefixo culto ''[[prefixo espeleo|espeleo-]]'' visible en ''[[espeleolochía]]'' y ''[[espeleotema]]''.
*''[[Pueyo]]'': deriva de ''PODIUM'', adaptación d'o griego πόδιον (''podion'').
*''[[Pueyo]]'': deriva de ''PODIUM'', adaptación d'o griego πόδιον (''podion'').
*''[[Yermo]]'': deriva de ''EREMU'', adaptación d'o griego ἔρημος (''erêmos'').
*''[[Yermo]]'': deriva de ''EREMU'', adaptación d'o griego ἔρημος (''erêmos'').
Linia 100: Linia 98:
*L'[[adchectivos calificativos|adchectivo]] ''macarios'' a traviés d'o [[vocativo]] ''macarie'' dió l'antiga [[conchuncions en aragonés|conchunción]] aragonesa ''maguer'' ("encara que").
*L'[[adchectivos calificativos|adchectivo]] ''macarios'' a traviés d'o [[vocativo]] ''macarie'' dió l'antiga [[conchuncions en aragonés|conchunción]] aragonesa ''maguer'' ("encara que").


==== Adaptación fonetica ====
==== Adaptación fonetica en latín ====
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la [[oyida]] y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu:
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la [[oyida]] y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu:
*a u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
*A ''u'' yera pareixida a la ''u'' francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
*as aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos ''minta'', (d'on bien "[[menta]]") y ''[[porpra]]''.
*As aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos ''minta'', (d'on bien "[[menta]]") y ''[[porpra]]''.


A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda ''K'' esdevién ''g'', en cuenta de ''c'', a correspondient latina: y d'esta traza tenemos ''GUBERNARE'', que en aragonés da "gobernar" u "gubernar".
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda ''K'' esdevién ''g'', en cuenta de ''c'', a correspondient latina: y d'esta traza tenemos ''GUBERNARE'', que en aragonés da "gobernar" u "gubernar".


Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més difelidat a prenunciación griega:
Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més fidelidat a prenunciación griega:
*a u se trascribiba y y li dioron una prenunciación como a ''u'' francesa.
*A ''u'' se trascribiba ''y'' y li dioron una prenunciación como a ''u'' francesa.
*as aspiradas φ, θ y χ se representoron ''ph'', ''th'', ''[[ch]]'', esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.
*As aspiradas φ, θ y χ se representoron ''ph'', ''th'', ''[[ch]]'', esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.


Pero en a boca d'o pueblo a y se prenunció como ''i'', a ''ph'' como ''f'', ''th'' y ''ch'' como ''t'' y ''c'' y d'esta traza:
Pero en a boca d'o pueblo a y se prenunció como ''i'', a ''ph'' como ''f'', ''th'' y ''ch'' como ''t'' y ''c'' y d'esta traza:
*κόφινος > cophinus > [[cuevano]].
*κόφινος > ''COPHINUS'' > [[cuevano]].
*ὀρφανός > orphanus > [[uerfano]].
*ὀρφανός > ''ORPHANUS'' > [[uerfano]].
*κῦμα > ''CYMA'' > ''cima'' > [[cima]].
*κῦμα > ''CYMA'' > ''cima'' > [[cima]].
*γύψος > ''GYPSUM'' > gipsum > [[Cheso (mineral)|cheso]].
*γύψος > ''GYPSUM'' > gipsum > [[Cheso (mineral)|cheso]].
Linia 120: Linia 118:


As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, ''kamph'' dió en latín ''campa'' y tamién ''camba''/''gamba'', palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "[[gamba]]" y lo francés ''jambe''.
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, ''kamph'' dió en latín ''campa'' y tamién ''camba''/''gamba'', palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "[[gamba]]" y lo francés ''jambe''.

A introducción d'helenismos continó dimpués d'a [[caita d'o Imperio Román]], en o periodo [[Imperio Bizantín|bizantín]]. O caso de l'aragonés ''[[tío]]'', ''[[tía]]'', ''[[tión]]'' en puet estar un eixemplo. Pa [[Sant Isidoro]] ''thius'' encara yera griego. En ixos tiempos ''thius’’, ''thia'' sustituyoron a los latins ''avunculus'' y atros.


=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico ===
=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico ===
Linia 168: Linia 164:
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que acaban en ''-sis'' son ''[[Apocalipsi]]'', ''[[Chenesi]]'' y ''[[Diocesi]]'' ya en [[aragonés medieval]].
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que acaban en ''-sis'' son ''[[Apocalipsi]]'', ''[[Chenesi]]'' y ''[[Diocesi]]'' ya en [[aragonés medieval]].


=== Helenismos transmesos por l'arabe ===
=== Helenismos medievals ===
[[Imachen:España bizantina 5.svg|250px|thumb|right|A [[provincia bizantina]] de ''[[Spania]]''.]]
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a [[caita d'o Imperio Román]], en o periodo [[Imperio Bizantín|bizantín]], pero luego deixoron d'estar entradas directas dende o griego bizantín y encomenzoron a estar helenismos plegaus a traviés de complexas cadenas de transmisión mediterranias entre as luengas d'os mariners, comerciants y guerrers d'a [[mar Mediterrania]] de diferents orichens: [[idioma arabe|arabe]], luengas d'Italia, ([[Idioma ligur (romance)|ligurián]] y [[idioma venecián|venecián]] sobre tot), [[idioma catalán|catalán]] y [[luengas galo-romances]].

==== Helenismos d'orichen bizantin ====
⚫
[[Imachen:Konrad von Grünenberg - Beschreibung der Reise von Konstanz nach Jerusalem - Blatt 05v-06r.jpg|250px|thumb|right|Gran '''galera''' veneciana (Conrad Grünenberg 1486/7).]]
Dende tiempos d'o [[Baixo Imperio Román|Baixo Imperio]] ya bi heba comunidatz orientals [[griegos antigos|griega]]s u sirianas dedicadas a actividatz comercials en os puertos maritimos y fluvials d'a [[Hispania Tarraconense|Tarraconense]], sobre tot en [[Dertosa]] y [[Tarraco]]. Estas comunidatz comerciaban con [[seda]], [[lin]], [[vori]], [[papiro]], [[cotón]], [[vidre]], [[purpura]] y [[especia]]s con o norte d'[[Africa]] y a [[Mediterrania oriental]], y tamién yeran establidas en [[Narbona]] y en ciudatz d'as provincias meridionals d'[[Hispania romana|Hispania]].<ref name=ATAULFORODRIGO>{{es}} [[Gisela Ripoll]] y [[Isabel Velázquez]]: ''La Hispania visigoda. Del rey Ataúlfo a Don Rodrigo'', Historia de España, 6, [[Historia 16]] - Temas de Hoy, Madrid 1995, pp 93-97.</ref>

Las comunidatz orientals griegas y sirianas continoron existindo y recibindo nuevos continchents en tiempos d'o [[reino Visigodo de Toledo]] y bell autor ha quiesto identificar a los profesionals d'a [[moneda]] u ''monetarii'' d'as [[ceca]]s de [[Caesaraugusta]] y atras ciudatz con estas poblacions orientals. En tiempos d'os reis visigodos [[Achila I]] y [[Atanachildo]] y d'o emperador bizantín [[Chustinián I]] o sud d'a [[Peninsula Iberica]] esdevinió a [[provincia de Spania]] d'este imperio, continando a presencia y a plegada de griegos por o menos en o sud d'a peninsula. A presión musulmana en as provincias bizantinas d'Africa a mitat d'o [[sieglo VII]] fizo que plegasen refuchiaus a la peninsula<ref name=ATAULFORODRIGO/> entre os que podebar haber-ie griegos.

⚫
En a [[baixa Edat Meya]] i heba presencia de comerciants [[catalans]] y mercenarios catalans y [[aragoneses]] en zonas con [[influencia]] griega como [[Secilia]] y [[Calabria]], y dica en Grecia. Dende mitat d'o [[sieglo XIII]] os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica [[especia]]s, productos medicinals, esclavos [[tartres]] y determinadas clases de vin. [[Joan Coromines i Vigneaux|Coromines]] observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a [[Edat Meya]] viachaban palabras arabes como ''benjuí'', ''fustete'' y griegas como ''esmeril'', que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. Beluna como a palabra ''[[timiana]]'' no se conoix en fuents aragonesas pero cabe esperar que existió porque se documenta en catalán y en castellán.

A presencia d'a seu d'a [[Orden d'o Hespital]] en [[Rodas]] trayó t'Aragón o "[[panizo]] negro de Rodas", documentau en [[1631]] en unos fondos aragoneses d'a Orden.

Son palabras documentadas en aragonés medieval u actual y d'orichen probable en o griego bizantín u medieval:

*''[[Esmeril]]'' / ''[[asmeril]]'' / ''[[esmaril]]'': plegau a traviés d'o catalán ''esmerill'', adaptación d'o griego σμύρις (smyris).
*''[[Galera]]'': ye un helenismo transmeso en ambients mediterranios a muitas luengas occidentals. Orichinariament se deciba ''[[galera|galea]]'', pero evolucionó en aragonés ta ''[[galera]]'' seguindo a mesma tendencia que o [[galicismos en aragonés|galicismo]] ''[[chaminera]]''.
*''[[Tapit]]'': en catalán y aragonés medieval existió a palabra ''tapit''<ref name=LIBRODELOSEMPERADORS>{{an}}{{es}} [[Chuan de Zonaras]]: ''[[Libro de los Emperadors|Libro de los Emperadores]] (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por [[Ioan Ferrández d'Heredia|Juan Fernández de Heredia]])''. Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. [[Larumbre Clásicos aragoneses]]. p 402.</ref> d'o mesmo orichen que o francés ''tapis'' en una forma itacista de ''TAPETION'' propia d'o [[griego bizantín]].
*''[[Tío]]'', ''[[tía]]'': ye un helenismo que s'ixemenó en tiempos d'as comunidatz griegas que bi heba en o [[reino Visigodo de Toledo|reino Visigodo]] y a [[provincia bizantina de Spania]]. Pa [[Sant Isidoro]] ''thius'' encara yera una palabra griega. En ixos tiempos ''thius'', ''thia'' sustituyoron a los latins ''AVUNCULUS'', ''AMITA'' y atros.
*''[[Tión]]'': forma sufixada con ''[[sufixo -ón|-ón]]'' derivada de l'anterior.

==== Helenismos transmesos por l'arabe ====
[[imachen:Carrot,_Juliana_Anicia_Codex.jpg|250px|thumb|right|Representación d'una '''zafanoria''' d'o ''[[Codice d'Anicia Chuliana]]'' ([[sieglo VI]]), una copia bizantina d'a [[farmacopea]] de [[Dioscorides]].]]
[[imachen:Carrot,_Juliana_Anicia_Codex.jpg|250px|thumb|right|Representación d'una '''zafanoria''' d'o ''[[Codice d'Anicia Chuliana]]'' ([[sieglo VI]]), una copia bizantina d'a [[farmacopea]] de [[Dioscorides]].]]
L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'[[idioma aragonés|aragonés]].
L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'[[idioma aragonés|aragonés]].
Linia 175: Linia 193:
*''[[Zafanoria]]'' y ''[[cenoria]]'' se remontan a formas dialectals arabes de [[Berbería]] como ''sennāriya'', ''sefnnāriya'', que derivan d'una forma dialectal mes arcaizant ''isfannāriyya'' a on que se veye millor a relación con o griego ''staphyllînos''.
*''[[Zafanoria]]'' y ''[[cenoria]]'' se remontan a formas dialectals arabes de [[Berbería]] como ''sennāriya'', ''sefnnāriya'', que derivan d'una forma dialectal mes arcaizant ''isfannāriyya'' a on que se veye millor a relación con o griego ''staphyllînos''.


=== Helenismos en aragonés medieval ===
==== Cultismos helenicos en aragonés medieval ====
⚫
[[Imachen:Konrad von Grünenberg - Beschreibung der Reise von Konstanz nach Jerusalem - Blatt 05v-06r.jpg|250px|thumb|right|Gran '''galera''' veneciana (Conrad Grünenberg 1486/7).]]
En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o [[latín medieval]] u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia més antiga en Aragón que en Castiella, por estar a [[Corona d'Aragón]] més ubierta a lo internacionalismo cultural d'a [[baixa Edat Meya]] y por tener relacions con o sud de Francia, Peninsula Italica y [[Secilia]].
En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o [[latín medieval]] u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia més antiga en Aragón que en Castiella, por estar a [[Corona d'Aragón]] més ubierta a lo internacionalismo cultural d'a [[baixa Edat Meya]] y por tener relacions con o sud de Francia, Peninsula Italica y [[Secilia]].


Atro caso primerenco ye ''[[ápoca]]'', "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de [[Chustinián I]] y que se documenta en catalán en [[1342]] y en [[idioma secilián|secilián]] en [[1433]]. En o cartulario d'a [[Monesterio de Rueda|Badía de Nuestra Senyora de Rueda d'Ebro]] se puede leyer ''dilatorio'' y ''perentorio'' en 1370, ''criminal'' en 1385, ''litigio'' en 1390 y ''prorrogar'', ''prorrogación'' 1370 en totz casos muito antes que as calendatas que quaterna [[Joan Coromines i Vigneaux|Coromines]] en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo ''achunchir'' en 1370:
Un caso primerenco ye ''[[ápoca]]'', "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de [[Chustinián I]] y que se documenta en catalán en [[1342]] y en [[idioma secilián|secilián]] en [[1433]]. En o cartulario d'a [[Monesterio de Rueda|Badía de Nuestra Senyora de Rueda d'Ebro]] se puede leyer ''dilatorio'' y ''perentorio'' en 1370, ''criminal'' en 1385, ''litigio'' en 1390 y ''prorrogar'', ''prorrogación'' 1370 en totz casos muito antes que as calendatas que quaterna [[Joan Coromines i Vigneaux|Coromines]] en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo ''achunchir'' en 1370:
{{Cita|''ajungiendo'' aquella siquiere uniendo al dito compromís}}
{{Cita|''ajungiendo'' aquella siquiere uniendo al dito compromís}}


Linia 187: Linia 204:
*''Policía'' (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "[[gobierno]]" u "[[administración]]".
*''Policía'' (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "[[gobierno]]" u "[[administración]]".
*''Quirografo'' (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.
*''Quirografo'' (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.

⚫
En a [[baixa Edat Meya]] i heba presencia de comerciants [[catalans]] y mercenarios catalans y [[aragoneses]] en zonas con [[influencia]] griega como [[Secilia]] y [[Calabria]], y dica en Grecia. Un helenismo transmeso en ixos ambients mediterranios a muitas luengas occidentals dende o [[griego bizantín]] estió ''[[galera|galea]]'', que evolucionó en aragonés ta "[[galera]]". Dende mitat d'o [[sieglo XIII]] os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica [[especia]]s, productos medicinals, esclavos [[tartres]] y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a [[Edat Meya]] viachaban palabras arabes como ''benjuí'', ''fustete'' y griegas como ''esmeril'' y ''timiana'', que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. A presencia d'a seu d'a [[Orden d'o Hespital]] en [[Rodas]] trayó t'Aragón o "[[panizo]] negro de Rodas", documentau en [[1631]] en unos fondos aragoneses d'a Orden. En catalán y aragonés medieval existió a palabra ''tapit''<ref name=LIBRODELOSEMPERADORS>{{an}}{{es}} [[Chuan de Zonaras]]: ''[[Libro de los Emperadors|Libro de los Emperadores]] (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por [[Ioan Ferrández d'Heredia|Juan Fernández de Heredia]])''. Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. [[Larumbre Clásicos aragoneses]]. p 402.</ref> d'o mesmo orichen que o francés ''tapis'' en una forma itacista de ''TAPETION'' propia d'o [[griego bizantín]].


==== Helenismos en a obra d'a escuela Herediana ====
==== Helenismos en a obra d'a escuela Herediana ====
Linia 208: Linia 223:
En ''Iberia''/''Iviría'' y ''Eraclea''/''Iraclia'' s'ha dito que alternan as solucions neogriega y latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a ''e'' en palabras esdruixulas: ''Cesario'', ''Nuclio'', ''Aria''. ''Iraclia'' puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de ''Eraclea'' esdruixula y con hiato.
En ''Iberia''/''Iviría'' y ''Eraclea''/''Iraclia'' s'ha dito que alternan as solucions neogriega y latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a ''e'' en palabras esdruixulas: ''Cesario'', ''Nuclio'', ''Aria''. ''Iraclia'' puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de ''Eraclea'' esdruixula y con hiato.


A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia [[arabismo (lingüistica)|arabismo]]s d'a parla de Siria como ''masarapo'', ''mesarapo'', presents tamién en [[griego moderno]], [[idioma albanés|albanés]], [[idioma bulgaro|bulgaro]], [[Idioma serbo-crovate|serbo-crovate]], [[idioma rumán|rumán]], italián y dica occitán.
A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia [[arabismo (lingüistica)|arabismo]]s d'a parla de [[Siria]] como ''masarapo'', ''mesarapo'', presents tamién en [[griego moderno]], [[idioma albanés|albanés]], [[idioma bulgaro|bulgaro]], [[Idioma serbo-crovate|serbo-crovate]], [[idioma rumán|rumán]], italián y dica occitán.


=== Helenismos en aragonés moderno ===
=== Helenismos en aragonés moderno ===
Linia 214: Linia 229:


En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir ''[[cefalopodo]]'' u reintroducir ''anomalo''. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego ''LOGIA'' con aragonesizacions incorrectas con ''[[xeada]]'', ignorando as fuents medievals on s'escribiba con ''g'' (''astrología'', ''astrologiano'', ''teología''), pa representar a ''ch''.
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir ''[[cefalopodo]]'' u reintroducir ''anomalo''. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego ''LOGIA'' con aragonesizacions incorrectas con ''[[xeada]]'', ignorando as fuents medievals on s'escribiba con ''g'' (''astrología'', ''astrologiano'', ''teología''), pa representar a ''ch''.

=== Adaptación morfolochica ===
⚫
Os helenismos remataus en ''-sis'' u ''-xis'' s'adaptan en aragonés sin a ''-s'' final (''[[dosi]]'', ''[[tesi]]'', ''[[crisi]]'', ''[[sintaxi]]''), por representar un problema morfolochico que sigan singulars y rematen en ''-s'' u que faigan un plural adibindo -es a la terminación ''sis''. Qualques helenismos como ''[[analisi]]'' y ''[[paralisi]]'' perdioron a vocal final orichinando ''[[analís]]'' y ''[[paralís]]''.


== Referencias ==
== Referencias ==
Linia 230: Linia 248:
*[[Semicultismos en aragonés]].
*[[Semicultismos en aragonés]].


{{Helenismos}}
{{Luengas neolatinas helenismos}}
{{gramatica aragonesa}}
{{gramatica aragonesa}}


Versión d'o 13:57 17 set 2017

Zonas a on se parlaba o griego antigo en o periodo helenistico (323 a 31 aC) y a on se desarrolló una koiné dita griego helenistico, a principal fuent d'os helenismos que entroron en o latín y pasoron a l'aragonés. Azul escuro: zonas a on os parlants yeran una mayoría probable. Azul claro: zonas que fuoron helenizadas.

Os helenismos en aragonés pueden venir por a vía d'o latín clasico, d'o latín eclesiastico, d'o griego bizantín (arribaus tamién en o catalán un poquet antes u a lo mesmo tiempo), u de l'arabe, pero tamién a traviés d'o lexico scientifico y filosofico d'a sciencia moderna.

Helenismos transmesos a traviés d'o latín clasico

Procedencia etnico-lingüistica d'os griegos de Magna Grecia.

   Griegos d'o Norueste

   Aqueus

   Dorios

   Chonios

En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son més antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres esdevinioron part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bell caso en o que se trasmitió como semicultismo.

Distribuitos por campos lexicos: fitonimia, zoonimia, cheografía fisica, construcción, materials, costumbres, trastes y navegación.

Fitonimia

Oregano (Origanum vulgare).

Son denominacions de plantas:

  • Bleto: deriva d'o latín BLITUM, que ye l'adaptación d'o griego βλίτος (blítos).
  • Canyemo / canyimo: deriva d'o acusativo latín CANNABEM de CANNABIS, adaptación d'o griego κάνναβις (kánnabis), de posible orichen scita u tracio.
  • Ixenzo / xenzo: deriva d'o latín ABSINTHIUM, adaptación d'o griego ἀψίνθιον (apsínthion).
  • Menta: deriva d'o latín MENTA u MINTA, adaptacions d'o griego μίνθη (mínthē).
  • Oregano: deriva d'o acusativo latín ORIGANUM de ORIGANUS, adaptación d'o griego ὀρῑ́γᾰνος (orī́ganos).
  • Tremonciello: forma sufixada que deriva d'o latín THYMUS, adaptación latina d'o griego θύμος (thúmos). S'ha proposau una etimolochía a partir de *THYMONICELLU,[1] con diminutivo -ELLU seguindo a THYMUS. Manimenos a existencia d'una forma paralela (es)tremoncell en catalán ribagorzán fa que siga posible un atra interpretación: as formas aragonesa y catalano-ribagorzana serían formas con diminutivos -iello y -ell anyadius a la palabra catalana occidental timó, tamién derivada de THYMUS pero con sufixo -ó.[2]

Zoonimia

Hercules y o leon de Nemea. Mosaico d'os treballos d'Hercules de Liria (Valencia), en o M.A.N.. O leon feba part d'a fauna d'os Balcans en a Edat Antiga. O griego Dion Crisostomo escribió en o sieglo I aC que os leons yeran quasi extinguius d'Europa.

Son denominacions d'animals:

  • Leon deriva d'o latín LEŌNEM, acusativo de LEŌ, que deriva d'o griego antigo λέων.
  • Purpura / porpra: deriva d'o latín PURPURA, adaptación d'o griego πορφύρα (porphýra). En griego y latín designa tanto os gasteropodos muricidos Hexaplex trunculus y Bolinus brandaris como a color purpura que se'n obtiene, que ye significau que gosa tener a palabra en as luengas romances.
  • Sepia deriva d'una forma quasi homofona en latín que representa l'adaptación d'o griego antigo σηπία.
  • Tigre deriva d'o latín TIGREM, acusativo de TĪGRIS, que deriva d'o griego antigo τίγρις. En griego antigo ye un persismo.

Cheografía fisica

Lugar trogloditico despoblau de L'Espluga de Cuberes (Pallars Chusán), en as covacha d'un cinglo. A palabra griega σπῆλυγξ s'adaptó en latín como SPĒLUNCA, y a traviés d'os suyos derivaus en occitán gascón, aragonés y catalán orichinó muitos toponimos y microtoponimos.

Son palabras relacionadas con a cheografía fisica:

  • Greda: deriva de CRETA, adaptación d'o griego κρήτη (krḗtē).
  • Cima: deriva de CYMA, adaptación d'o griego κῦμα (kûma).
  • Espluga: deriva de SPĒLUNCA, adaptación d'o griego σπῆλυγξ (spễlugx). Son palabras relacionadas etimolochicament con o prefixo culto espeleo- visible en espeleolochía y espeleotema.
  • Pueyo: deriva de PODIUM, adaptación d'o griego πόδιον (podion).
  • Yermo: deriva de EREMU, adaptación d'o griego ἔρημος (erêmos).

Construcción y materials

Opus sectile cheometrico román en márbols de diferents colors. Triclinium de verano d'a Insula de Chasón (Cirene, Libia).
  • Banyo deriva d'o latín BALNEUM, adaptación d'o griego βαλανεῖον (balaneîon).
  • Bodega deriva d'o latín APOTHECA, adaptación d'o griego ἀποθήκη (apothếkê).
  • Botica deriva d'o latín APOTHECA, adaptación d'o griego ἀποθήκη (apothếkê) con itacismo.
  • Botiga deriva d'o latín APOTHECA, adaptación d'o griego ἀποθήκη (apothếkê) con itacismo.
  • Calso deriva d'o latín CALCEM, acusativo de CALX, CALCIS, adaptación d'o griego antigo χάλιξ (khálix).
  • Cambra deriva d'o latín CAMĔRA, adaptación d'o griego καμάρα (kamára).
  • Cheso deriva d'o latín GYPSUM, adaptación d'o griego γύψος (gýpsos).
  • Piedra deriva d'o latín PĔTRA, adaptación d'o griego πέτρα (petra), que substituyó a palabra latina LAPIS en latín popular.
  • Plaza deriva d'o latín PLATEA, adaptación d'o griego πλατεία (plateia), carrera luenga.
  • Márbol deriva d'o latín MARMOR, adaptación d'o griego μάρμαρος (mármaros).
  • Torre deriva d'o latín TURRĪM, acusativo de TURRIS, adaptación d'o griego τύρρις (túrris).

Instrumental, ferramientas, obchectos, trastes

Cuerda de canyimo. Os griegos foceus compraban estas cuerdas a los galos de Provenza.

Son palabras relacionadas con obchetos, ferramientas y trastes:

  • Cuerda: deriva d'o latín corda u chorda, adaptación d'o griego χορδή (khordê).
  • Cullara: d'o latín COCHLEARIUM, forma sufixada con -ARIUM de COCHLEA, adaptación d'o griego κοχλίας (kokhlías).
  • Espada / espata: deriva d'o latín ESPATHA, adapación d'o griego σπάθη (spáthê). A traviés da forma sufixada con -ULU ESPATHULA apareixió espalda.
  • Estopa: d'o latín STUPPA, adaptación d'o griego στύππη, (stúppê).

Recipients

O kántharos d'una representación de Dionís.
  • Ampolla /ambolla: deriva d'o latín AMPULLA, forma sufixada con -ULA de AMPORA adaptación alternativa a AMPHORA d'o griego ἀμφορεύς, (amphoreús).
  • Bambolla: s'ha quiesto interpreta tamién a partir d'o latín AMPULLA pero ye menos claro,[3]
  • Cantaro / Cantre: deriva d'o latín CANTHARUS, adaptación d'o griego κάνθαρος (kántharos).
  • Cesta: deriva d'o latín CISTA, adaptación d'o griego κίστη (kistê).
  • Cuevano / covano: deriva d'o latín COPHINUS, adaptación d'o griego κόφινος (cóphinos).
  • Espuerta: deriva d'o latín SPORTA, provinient d'o griego antigo σπυρίδα, (acusativo de σπυρίς), a traviés d'o etrusco.
  • Saco: deriva d'o latín SACCUS, adaptación d'o griego σάκκος (sakkos), cognato de SAGUM ("sayo").

Navegación

Ancora tradicional.
  • Ancora[4]: deriva d'o latín ANCŎRA, adaptación d'o griego ἄγκυρα (ankura).
  • Gobernar:[5] deriva d'o latín GŬBERNARE ("pilotar una embarcación"), adaptación d'o verbo griego κυβερνάω (kybernáô).
  • Gobernador: deriva d'o latín GUBERNATOR (timonero), adaptación d'o griego κυβερνήτης (kyvernítis).
  • Gobierno:[6][5][7] derivau d'un substantivo postverbal de GŬBERNARE u de gobernar. En bella parla alto-aragonesa se pronuncia con u (gubierno),[6] pero no s'ha de considerar un herencio d'a pronunciación Ŭ en latín clasico, que ya heba esdeveniu o en o sistema vocalico latín vulgar. A pronunciación en u podría representar una influencia fonetica d'o francés gouvernement u de l'occitán govèrn [gu'βɛr], que son luengas a on que l'aparición d'o fonema representau por a letra ü fizo que la o d'o latín vulgar tornás a esdevenir u.

Instrumentos musicals

Un plato catalán pareixiu a la ratatulla ye a samfaina, con una etimolochía que se remonta a SYMPHONIA.
  • Sanfoina:[8] deriva de SYMPHONIA.
  • Cuerda: deriva d'o latín corda u chorda, adaptación d'o griego χορδή (khordê), que significa "bodiellos", "cuerda de estentinos" u "cuerda d'un estrumento de musica como una lira, que se feba con estentinos".

Cultura y refinamiento

Thalia, a musa d'a comedia, agafando una mascara comica - detalle d'o “Sarcofagos d'as Musas”, as nueu Musas y lurs atributos; márbol, primers d'o sieglo II aC, Via Ostiense - Museu d'o Louvre.

Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividatz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia:

Palabras gramaticals

Bi ha helenismos que entroron en o latín en o Baixo Imperio:

  • Preposición cata, orichen d'a preposición romance "cada".
  • Sufixo verbal -izein, adaptau en latín tardano como –izare, -idiare, a primera més culta, orichinó verbos como autorizar, realizar, a segunda més popular, dió os verbos freqüentativos remataus en –eyar, (navateyar) y dimpués en -iar (recatiar).
  • L'adchectivo macarios a traviés d'o vocativo macarie dió l'antiga conchunción aragonesa maguer ("encara que").

Adaptación fonetica en latín

En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la oyida y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu:

  • A u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
  • As aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos minta, (d'on bien "menta") y porpra.

A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda K esdevién g, en cuenta de c, a correspondient latina: y d'esta traza tenemos GUBERNARE, que en aragonés da "gobernar" u "gubernar".

Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més fidelidat a prenunciación griega:

  • A u se trascribiba y y li dioron una prenunciación como a u francesa.
  • As aspiradas φ, θ y χ se representoron ph, th, ch, esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.

Pero en a boca d'o pueblo a y se prenunció como i, a ph como f, th y ch como t y c y d'esta traza:

  • κόφινος > COPHINUS > cuevano.
  • ὀρφανός > ORPHANUS > uerfano.
  • κῦμα > CYMA > cima > cima.
  • γύψος > GYPSUM > gipsum > cheso.

Os helenismos més recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o griego moderno: a ή que en griego clasico equivaleba a e, se zarró en i (itacismo): y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "botiga" en cuenta de bodega que ye como se plegó en castellán a traviés d'apotheca, helenismo més antigo derivau d'a mesma radiz.

As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, kamph dió en latín campa y tamién camba/gamba, palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "gamba" y lo francés jambe.

Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico

A zaguera cena de Leonardo Da Vinci representa a Chesucristo chunto a os apóstols.
Fragmento d'a Septuachinta d'o Codex Vaticanus. A Septuachinta estió o primer traslau d'a Biblia hebrea a lo griego helenistico.

A cristianización d'o Imperio Román encomenzó en a part oriental y estió més intensa en o que dimpués sería o Imperio Román d'Orient y Imperio Bizantín. En o Imperio Román d'Orient a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o latín eclesiastico. As palabras griegas d'o latín eclesiastico s'han transmeso en forma de cultismos y semicultismos. Palabras d'este estrato que a traviés d'o latín eclesiastico arriboron en l'aragonés y son presents en textos medievals aragoneses u en as parlas altoaragonesas actuals son:

D'entre estos Parrohecia se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en 1176, pareixiu a la forma parroecia que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como parrochia.

Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que acaban en -sis son Apocalipsi, Chenesi y Diocesi ya en aragonés medieval.

Helenismos medievals

A provincia bizantina de Spania.

A introducción d'helenismos continó dimpués d'a caita d'o Imperio Román, en o periodo bizantín, pero luego deixoron d'estar entradas directas dende o griego bizantín y encomenzoron a estar helenismos plegaus a traviés de complexas cadenas de transmisión mediterranias entre as luengas d'os mariners, comerciants y guerrers d'a mar Mediterrania de diferents orichens: arabe, luengas d'Italia, (ligurián y venecián sobre tot), catalán y luengas galo-romances.

Helenismos d'orichen bizantin

Gran galera veneciana (Conrad Grünenberg 1486/7).

Dende tiempos d'o Baixo Imperio ya bi heba comunidatz orientals griegas u sirianas dedicadas a actividatz comercials en os puertos maritimos y fluvials d'a Tarraconense, sobre tot en Dertosa y Tarraco. Estas comunidatz comerciaban con seda, lin, vori, papiro, cotón, vidre, purpura y especias con o norte d'Africa y a Mediterrania oriental, y tamién yeran establidas en Narbona y en ciudatz d'as provincias meridionals d'Hispania.[13]

Las comunidatz orientals griegas y sirianas continoron existindo y recibindo nuevos continchents en tiempos d'o reino Visigodo de Toledo y bell autor ha quiesto identificar a los profesionals d'a moneda u monetarii d'as cecas de Caesaraugusta y atras ciudatz con estas poblacions orientals. En tiempos d'os reis visigodos Achila I y Atanachildo y d'o emperador bizantín Chustinián I o sud d'a Peninsula Iberica esdevinió a provincia de Spania d'este imperio, continando a presencia y a plegada de griegos por o menos en o sud d'a peninsula. A presión musulmana en as provincias bizantinas d'Africa a mitat d'o sieglo VII fizo que plegasen refuchiaus a la peninsula[13] entre os que podebar haber-ie griegos.

En a baixa Edat Meya i heba presencia de comerciants catalans y mercenarios catalans y aragoneses en zonas con influencia griega como Secilia y Calabria, y dica en Grecia. Dende mitat d'o sieglo XIII os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica especias, productos medicinals, esclavos tartres y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a Edat Meya viachaban palabras arabes como benjuí, fustete y griegas como esmeril, que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. Beluna como a palabra timiana no se conoix en fuents aragonesas pero cabe esperar que existió porque se documenta en catalán y en castellán.

A presencia d'a seu d'a Orden d'o Hespital en Rodas trayó t'Aragón o "panizo negro de Rodas", documentau en 1631 en unos fondos aragoneses d'a Orden.

Son palabras documentadas en aragonés medieval u actual y d'orichen probable en o griego bizantín u medieval:

  • Esmeril / asmeril / esmaril: plegau a traviés d'o catalán esmerill, adaptación d'o griego σμύρις (smyris).
  • Galera: ye un helenismo transmeso en ambients mediterranios a muitas luengas occidentals. Orichinariament se deciba galea, pero evolucionó en aragonés ta galera seguindo a mesma tendencia que o galicismo chaminera.
  • Tapit: en catalán y aragonés medieval existió a palabra tapit[14] d'o mesmo orichen que o francés tapis en una forma itacista de TAPETION propia d'o griego bizantín.
  • Tío, tía: ye un helenismo que s'ixemenó en tiempos d'as comunidatz griegas que bi heba en o reino Visigodo y a provincia bizantina de Spania. Pa Sant Isidoro thius encara yera una palabra griega. En ixos tiempos thius, thia sustituyoron a los latins AVUNCULUS, AMITA y atros.
  • Tión: forma sufixada con -ón derivada de l'anterior.

Helenismos transmesos por l'arabe

Representación d'una zafanoria d'o Codice d'Anicia Chuliana (sieglo VI), una copia bizantina d'a farmacopea de Dioscorides.

L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'aragonés.

  • Roz deriva de l'algarabía arráwz y de l'arabe clasico أرز (’arúzz) u رز (rúzz), helenismo que se remonta a ORYZA.
  • Alquimia:[15] deriva de l'algarabía alkímya y de l'arabe clasico kīmiyā['], helenismo que se remonta a χυμεία (chimeia), mescla de liquidos.
  • Zafanoria y cenoria se remontan a formas dialectals arabes de Berbería como sennāriya, sefnnāriya, que derivan d'una forma dialectal mes arcaizant isfannāriyya a on que se veye millor a relación con o griego staphyllînos.

Cultismos helenicos en aragonés medieval

En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o latín medieval u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia més antiga en Aragón que en Castiella, por estar a Corona d'Aragón més ubierta a lo internacionalismo cultural d'a baixa Edat Meya y por tener relacions con o sud de Francia, Peninsula Italica y Secilia.

Un caso primerenco ye ápoca, "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de Chustinián I y que se documenta en catalán en 1342 y en secilián en 1433. En o cartulario d'a Badía de Nuestra Senyora de Rueda d'Ebro se puede leyer dilatorio y perentorio en 1370, criminal en 1385, litigio en 1390 y prorrogar, prorrogación 1370 en totz casos muito antes que as calendatas que quaterna Coromines en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo achunchir en 1370:

ajungiendo aquella siquiere uniendo al dito compromís

Atros helenismos primerencos d'a documentación churidica aragonesa son:

  • Anomalo (en os documentos de Sastago en 1366, present en o Diccionario de Autoridades en 1726)
  • Hemologar (1591 seguntes Frago pero ya en Oliet en 1332 se documenta emologaran) / omologar (Zaragoza, 1370) /omolugar (Zaragoza, 1370) /amologar (1437). Dica 1734 no se documenta homólogo en castellán.
  • Policía (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "gobierno" u "administración".
  • Quirografo (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.

Helenismos en a obra d'a escuela Herediana

Entrada d'o palacio d'o gran mayestre de Rodas. O gran mayestre d'a Orden d'o Hespital estió l'aragonés Chuan Ferrández d'Heredia dende 1377 dica 1396.

Entre 1377 y 1396 o Mayestre Mayor de Rodas, seu d'a Orden d'o Hespital, yera l'aragonés Chuan Ferrández d'Heredia, con gran conoixencia d'o griego. Chuán Ferrández d'Heredia creyó una escuela de traductors d'obras clasicas en a que l'aragonés escrito yera plen d'helenismos. Ixos helenismos (muitos d'ellos antroponimos y toponimos referius a la Helada y Imperio Bizantín) por un regular proveniban d'o griego bizantín, y en manifestaban os cambios foneticos:

  • Yodización de ει , οι , η e υ en Amasia, Chirovacus, Artasira, Gortini.
  • Cambio de αι ta /e/: calogrea, chiéstora.
  • Consonantización d'o segundo elemento d'os diftongos: Efcaíta, Elefterio.
  • Labiodentalización de β : Teófovo, vita, Verria.
  • Sonorización d'oclusiva dimpués de nasal: Condostéphano, Ínghiro.
  • Aferesi vocalica y silabica: Caumeno, Saloniqui, Panofrigia.
  • Apocope: tapite, parapinaqui.
  • Cierre d'o en silaba tonica: Fucá, Vugá

Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a sonorización dimpués de nasal) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo au os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como af, (Mont Algaraf, Olocaf, etz..).

En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son palabras griegas més antigas pasadas a traviés d'o latín: Diomedes, Nicomedia.

En Iberia/Iviría y Eraclea/Iraclia s'ha dito que alternan as solucions neogriega y latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a e en palabras esdruixulas: Cesario, Nuclio, Aria. Iraclia puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de Eraclea esdruixula y con hiato.

A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como masarapo, mesarapo, presents tamién en griego moderno, albanés, bulgaro, serbo-crovate, rumán, italián y dica occitán.

Helenismos en aragonés moderno

Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o sieglo XV y principios d'o sieglo XVI l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividatz productivas d'a vida cotidiana, palabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellán u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, etc...).

En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir cefalopodo u reintroducir anomalo. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego LOGIA con aragonesizacions incorrectas con xeada, ignorando as fuents medievals on s'escribiba con g (astrología, astrologiano, teología), pa representar a ch.

Adaptación morfolochica

Os helenismos remataus en -sis u -xis s'adaptan en aragonés sin a -s final (dosi, tesi, crisi, sintaxi), por representar un problema morfolochico que sigan singulars y rematen en -s u que faigan un plural adibindo -es a la terminación sis. Qualques helenismos como analisi y paralisi perdioron a vocal final orichinando analís y paralís.

Referencias

  1. ↑ (es) Félix Monge: El habla de la Puebla de Híjar. Publicau en Revista de dialectología y tradiciones populares, nº 7. La Sección, 1951. p 229.
  2. ↑ (es) Joan Coromines y Vigneaux: Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico, Volumen 5. Editoral Gredos, 1991. p 544.
  3. ↑ (ca) Tomàs Forteza i Cortès, ‎Maria Pilar Perea: Gramática de la lengua catalana. p 28.
  4. ↑ (an) Cronica de los Conquiridors
  5. ↑ 5,0 5,1 (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza 1978. pp 215-216.
  6. ↑ 6,0 6,1 (es) Tomás Buesa Oliver: Terminología del olivo y del aceite en el altoaragonés de Ayerbe; Miscelánea filológica dedicada a Mons. A. Griera, t. I, Barcelona, 1955, pp. 55-109.
  7. ↑ (ca) Artur Quintana i Font: Encara més capcirs: els parlars orientals de Sarró (Baixa Ribagorça Occidental). Miscel·lània Jordi Carbonell-6. Barcelona : Abadia de Montserrat, 1993, pp 271-308.
  8. ↑ (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003).
  9. ↑ 9,0 9,1 visible en a traducción aragonesa de Breviarium ab Urbe condita
  10. ↑ visible en a traducción aragonesa de Vidas Semblants
  11. ↑ (es) Ana Isabel Lapeña Paúl: Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399) ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [1]
  12. ↑ (an) Libro d'as Marabillas d'o Mundo
  13. ↑ 13,0 13,1 (es) Gisela Ripoll y Isabel Velázquez: La Hispania visigoda. Del rey Ataúlfo a Don Rodrigo, Historia de España, 6, Historia 16 - Temas de Hoy, Madrid 1995, pp 93-97.
  14. ↑ (an)(es) Chuan de Zonaras: Libro de los Emperadores (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por Juan Fernández de Heredia). Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. Larumbre Clásicos aragoneses. p 402.
  15. ↑ (an) Secreto secretorum

Bibliografía

Se veiga tamién


Lo lexico griego y los helenismos ampraus por atras luengas
en alemán | en anglés | en aragonés | en arpitán | en astur-leyonés | en castellano | en catalán | en eslau eclesiastico antigo | en francés | en galaicoportugués | en italiano | en latín | en neerlandés | en occitán | en rumanche | en rumano


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA
Obteniu de "https://an.wikipedia.org/w/index.php?title=Helenismos_en_aragonés&oldid=1597324"