Diferencia entre revisiones de «Helenismos en aragonés»
Sin resumen de edición |
|||
Linia 16: | Linia 16: | ||
*''[[Artemisia absinthium|Ixenzo]]'' / ''[[Artemisia absinthium|xenzo]]'': deriva d'o latín ''ABSINTHIUM'', adaptación d'o griego ἀψίνθιον (''apsínthion''). |
*''[[Artemisia absinthium|Ixenzo]]'' / ''[[Artemisia absinthium|xenzo]]'': deriva d'o latín ''ABSINTHIUM'', adaptación d'o griego ἀψίνθιον (''apsínthion''). |
||
*''[[Origanum|Oregano]]'': deriva d'o acusativo latín ''ORIGANUM'' de ''ORIGANUS'', adaptación d'o griego ὀρῑ́γᾰνος (''orī́ganos''). |
*''[[Origanum|Oregano]]'': deriva d'o acusativo latín ''ORIGANUM'' de ''ORIGANUS'', adaptación d'o griego ὀρῑ́γᾰνος (''orī́ganos''). |
||
*''[[Thymus|Tremonciello]]'': forma sufixada que deriva d'o latín ''THYMUS'', adaptación latina d'o griego θύμος (''thúmos''). S'ha proposau una etimolochía a partir de *''THYMONICELLU'',<ref name=REVISTADIALECTOLOCHIA>{{es}} [[Félix Monge]]: ''El habla de la Puebla de Híjar''. Publicau en ''[[Revista de dialectología y tradiciones populares]]'', nº 7. [[La Sección]], 1951. p 229.</ref> con diminutivo ''[[sufixo -iello|-ELLU]]'' seguindo a ''THYMUS''. Manimenos a existencia d'una forma paralela ''(es)tremoncell'' en [[catalán ribagorzano|catalán ribagorzán]] fa que siga posible un atra interpretación: as formas aragonesa y catalano-ribagorzana serían formas con diminutivos ''[[sufixo -iello|-iello]]'' y ''-ell'' anyadius a la palabra [[catalán occidental|catalana occidental]] ''timó'', tamién derivada de ''THYMUS'' pero con sufixo [[sufixo -ón|-ó]].<ref name=DICCIONARIOCRITICO>{{es}} [[Joan Coromines]]: ''Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico'', Volumen 5. [[Editoral Gredos]], 1991. p 544.</ref> |
|||
==== Zoonimia ==== |
==== Zoonimia ==== |
Versión d'o 18:14 12 set 2017
Os helenismos en aragonés pueden venir por a vía d'o latín clasico, d'o latín eclesiastico, d'o griego bizantín (arribaus tamién en o catalán un poquet antes u a lo mesmo tiempo), u de l'arabe, pero tamién a traviés d'o lexico scientifico y filosofico d'a sciencia moderna.
Os helenismos remataus en -sis u -xis s'adaptan en aragonés sin a -s final (dosi, tesi, crisi, sintaxi), por representar un problema morfolochico que sigan singulars y rematen en -s u que faigan un plural adibindo -es a la terminación sis. Qualques helenismos como analisi y paralisi perdioron a vocal final orichinando analís y paralís.
Helenismos transmesos a traviés d'o latín clasico
En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son més antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres esdevinioron part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bell caso en o que se trasmitió como semicultismo.
Distribuitos por campos lexicos: fitonimia, zoonimia, cheografía fisica, construcción, materials, costumbres, trastes y navegación.
Fitonimia
Son denominacions de plantas:
- Bleto: deriva d'o latín BLITUM, que ye l'adaptación d'o griego βλίτος (blítos).
- Canyemo / canyimo: deriva d'o acusativo latín CANNABEM de CANNABIS, adaptación d'o griego κάνναβις (kánnabis), de posible orichen scita u tracio.
- Ixenzo / xenzo: deriva d'o latín ABSINTHIUM, adaptación d'o griego ἀψίνθιον (apsínthion).
- Oregano: deriva d'o acusativo latín ORIGANUM de ORIGANUS, adaptación d'o griego ὀρῑ́γᾰνος (orī́ganos).
- Tremonciello: forma sufixada que deriva d'o latín THYMUS, adaptación latina d'o griego θύμος (thúmos). S'ha proposau una etimolochía a partir de *THYMONICELLU,[1] con diminutivo -ELLU seguindo a THYMUS. Manimenos a existencia d'una forma paralela (es)tremoncell en catalán ribagorzán fa que siga posible un atra interpretación: as formas aragonesa y catalano-ribagorzana serían formas con diminutivos -iello y -ell anyadius a la palabra catalana occidental timó, tamién derivada de THYMUS pero con sufixo -ó.[2]
Zoonimia
Son denominacions d'animals:
- Leon deriva d'o latín LEŌNEM, acusativo de LEŌ, que deriva d'o griego antigo λέων.
- Tigre deriva d'o latín TIGREM, acusativo de TĪGRIS, que deriva d'o griego antigo τίγρις. En griego antigo ye un persismo.
- Sepia deriva d'una forma quasi homofona en latín que representa l'adaptación d'o griego antigo σηπία.
Cheografía fisica
Son palabras relacionadas con a cheografía fisica:
- CRETA da "greda".
- κῦµα ye amprau como CYMA y da "cima"
- SPELUNCA da "espluca".
- PODIUM da "pueyo".
- EREMU da "yermo".
Construcción y materials
- BALNEUM da "banyo".
- CAMERA da "cambra".
- APOTHECA da "botiga", "botica" y "bodega.
- GYPSUM da cheso.
- PETRA da piedra.
- PLATEA da plaza.
Tamién son d'este conchunto as palabras que han dau:
Trastes
Son palabras relacionadas con obchetos, recipients, ferramientas y trastes:
- AMPULLA da ampolla y bambolla.
- CHORDA da cuerda.
- KÁNTHAROS fue amprau por o latín como CANTHARUS y evolucionó en aragonés como cantaro/cantre.
- ESPATHA da espada u espata, y a traviés d'o diminutivo ESPATHULA da "espalda".
Atras palabras d'este conchunto son as que han dau en aragonés:
Son palabras relacionadas con a navegación, comercio, unidatz de mesura, midas:
Cultura y refinamiento
Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividatz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia:
- Conceptos chenerals y actividatz d'o esprito: IDEA da "ideya", PHANTASIA da "fantasía", PHILOSOPHIA de "filosofía", MUSICA da "musica", POESIS da "poesía", MATHEMATICA da "matematica".
- Tecnicismos literarios: TRAGOEDIA dio trachedia,[4] COMOEDIA dio "comedia",[5] SCAENA dio scena,[4] RHYTMUS da "ritmo", ODE, RHETOR.
- Danza y deporte: CHORUS (que tamién se considera propio d'o latín eclesiastico) da "coro".
- Amostranza y educación: SCHOLA de "escuela".
Palabras gramaticals
Bi ha helenismos que entroron en o latín en o Baixo Imperio:
- Preposición cata, orichen d'a preposición romance "cada".
- Sufixo verbal -izein, adaptau en latín tardano como –izare, -idiare, a primera més culta, orichinó verbos como autorizar, realizar, a segunda més popular, dió os verbos freqüentativos remataus en –eyar, (navateyar) y dimpués en -iar (recatiar).
- L'adchectivo macarios a traviés d'o vocativo macarie dió l'antiga conchunción aragonesa maguer ("encara que").
Adaptación fonetica
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la oyida y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu:
- a u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
- as aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos minta, (d'on bien "menta") y porpra.
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda K esdevién g, en cuenta de c, a correspondient latina: y d'esta traza tenemos GUBERNARE, que en aragonés da "gobernar" u "gubernar".
Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més difelidat a prenunciación griega:
- a u se trascribiba y y li dioron una prenunciación como a u francesa.
- as aspiradas φ, θ y χ se representoron ph, th, ch, esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.
Pero en a boca d'o pueblo a y se prenunció como i, a ph como f, th y ch como t y c y d'esta traza:
- κόφινος > cophinus > cuevano.
- ὀρφανός > orphanus > uerfano.
- κῦμα > CYMA > cima > cima.
- γύψος > GYPSUM > gipsum > cheso.
Os helenismos més recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o griego moderno: a ή que en griego clasico equivaleba a e, se zarró en i (itacismo): y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "botiga" en cuenta de bodega que ye como se plegó en castellán a traviés d'apotheca, helenismo més antigo derivau d'a mesma radiz.
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, kamph dió en latín campa y tamién camba/gamba, palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "gamba" y lo francés jambe.
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a caita d'o Imperio Román, en o periodo bizantín. O caso de l'aragonés tío, tía, tión en puet estar un eixemplo. Pa Sant Isidoro thius encara yera griego. En ixos tiempos thius’’, thia sustituyoron a los latins avunculus y atros.
Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico
A cristianización d'o Imperio Román encomenzó en a part oriental y estió més intensa en o que dimpués sería o Imperio Román d'Orient y Imperio Bizantín. En o Imperio Román d'Orient a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o latín eclesiastico. As palabras griegas d'o latín eclesiastico s'han transmeso en forma de cultismos y semicultismos. Palabras d'este estrato que a traviés d'o latín eclesiastico arriboron en l'aragonés y son presents en textos medievals aragoneses u en as parlas altoaragonesas actuals son:
- Abiso[6]/Abismo[7]
- Almosna.
- Apóstol.
- Baptismo.
- Biblia.
- Blasfemar.
- Blasfemia.
- Calonche (helenismo arribau en l'aragonés a traviés de l'occitán).
- Catedra.
- Catedral (historicament muito menos emplegada que seu).
- catolico
- Clerigo
- Coro.
- Diablo/diaple.
- Diacono.
- Diocesi.
- Hermita.
- Himno.
- Iglesia/ilesia.
- Mago.
- Mártir.
- Marturiar.
- Misterio.
- Monesterio.
- Palabra.
- Papa.
- Paradiso.
- Parroquia.
- Pasqua.
- Patriarca.
- Profeta.
- Sabado.
- Salmo.
- Scisma
- Sinoga
- Zelo.
D'entre estos Parrohecia se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en 1176, pareixiu a la forma parroecia que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como parrochia.
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que acaban en -sis son Apocalipsi, Chenesi y Diocesi ya en aragonés medieval.
Helenismos transmesos por l'arabe
L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'aragonés.
- ORYZA > roz.
- CHYMEIA > alquimia.
- STAPHYLLÎNOS > isfannāriyya (en arabe nordafricán) > sennāriya, sefnnāriya (atras pronuncions en arabe nordafricán) > cenoria, zafanoria.
Helenismos en aragonés medieval
En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o latín medieval u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia més antiga en Aragón que en Castiella, por estar a Corona d'Aragón més ubierta a lo internacionalismo cultural d'a baixa Edat Meya y por tener relacions con o sud de Francia, Peninsula Italica y Secilia.
Atro caso primerenco ye ápoca, "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de Chustinián I y que se documenta en catalán en 1342 y en secilián en 1433. En o cartulario d'a Badía de Nuestra Senyora de Rueda d'Ebro se puede leyer dilatorio y perentorio en 1370, criminal en 1385, litigio en 1390 y prorrogar, prorrogación 1370 en totz casos muito antes que as calendatas que quaterna Coromines en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo achunchir en 1370:
Atros helenismos primerencos d'a documentación churidica aragonesa son:
- Anomalo (en os documentos de Sastago en 1366, present en o Diccionario de Autoridades en 1726)
- Hemologar (1591 seguntes Frago pero ya en Oliet en 1332 se documenta emologaran) / omologar (Zaragoza, 1370) /omolugar (Zaragoza, 1370) /amologar (1437). Dica 1734 no se documenta homólogo en castellán.
- Policía (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "gobierno" u "administración".
- Quirografo (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.
En a baixa Edat Meya i heba presencia de comerciants catalans y mercenarios catalans y aragoneses en zonas con influencia griega como Secilia y Calabria, y dica en Grecia. Un helenismo transmeso en ixos ambients mediterranios a muitas luengas occidentals dende o griego bizantín estió galea, que evolucionó en aragonés ta "galera". Dende mitat d'o sieglo XIII os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica especias, productos medicinals, esclavos tartres y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a Edat Meya viachaban palabras arabes como benjuí, fustete y griegas como esmeril y timiana, que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. A presencia d'a seu d'a Orden d'o Hespital en Rodas trayó t'Aragón o "panizo negro de Rodas", documentau en 1631 en unos fondos aragoneses d'a Orden. En catalán y aragonés medieval existió a palabra tapit[8] d'o mesmo orichen que o francés tapis en una forma itacista de TAPETION propia d'o griego bizantín.
Helenismos en a obra d'a escuela Herediana
Entre 1377 y 1396 o Mayestre Mayor de Rodas, seu d'a Orden d'o Hespital, yera l'aragonés Chuan Ferrández d'Heredia, con gran conoixencia d'o griego. Chuán Ferrández d'Heredia creyó una escuela de traductors d'obras clasicas en a que l'aragonés escrito yera plen d'helenismos. Ixos helenismos (muitos d'ellos antroponimos y toponimos referius a la Helada y Imperio Bizantín) por un regular proveniban d'o griego bizantín, y en manifestaban os cambios foneticos:
- Yodización de ει , οι , η e υ en Amasia, Chirovacus, Artasira, Gortini.
- Cambio de αι ta /e/: calogrea, chiéstora.
- Consonantización d'o segundo elemento d'os diftongos: Efcaíta, Elefterio.
- Labiodentalización de β : Teófovo, vita, Verria.
- Sonorización d'oclusiva dimpués de nasal: Condostéphano, Ínghiro.
- Aferesi vocalica y silabica: Caumeno, Saloniqui, Panofrigia.
- Apocope: tapite, parapinaqui.
- Cierre d'o en silaba tonica: Fucá, Vugá
Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a sonorización dimpués de nasal) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo au os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como af, (Mont Algaraf, Olocaf, etz..).
En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son palabras griegas més antigas pasadas a traviés d'o latín: Diomedes, Nicomedia.
En Iberia/Iviría y Eraclea/Iraclia s'ha dito que alternan as solucions neogriega y latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a e en palabras esdruixulas: Cesario, Nuclio, Aria. Iraclia puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de Eraclea esdruixula y con hiato.
A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como masarapo, mesarapo, presents tamién en griego moderno, albanés, bulgaro, serbo-crovate, rumán, italián y dica occitán.
Helenismos en aragonés moderno
Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o sieglo XV y principios d'o sieglo XVI l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividatz productivas d'a vida cotidiana, palabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellán u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, etc...).
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir cefalopodo u reintroducir anomalo. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego LOGIA con aragonesizacions incorrectas con xeada, ignorando as fuents medievals on s'escribiba con g (astrología, astrologiano, teología), pa representar a ch.
Referencias
- ↑ (es) Félix Monge: El habla de la Puebla de Híjar. Publicau en Revista de dialectología y tradiciones populares, nº 7. La Sección, 1951. p 229.
- ↑ (es) Joan Coromines: Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico, Volumen 5. Editoral Gredos, 1991. p 544.
- ↑ (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003).
- ↑ 4,0 4,1 visible en a traducción aragonesa de Breviarium ab Urbe condita
- ↑ visible en a traducción aragonesa de Vidas Semblants
- ↑ (es) Ana Isabel Lapeña Paúl: Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399) ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [1]
- ↑ (an) Libro d'as Marabillas d'o Mundo
- ↑ (an)(es) Chuan de Zonaras: Libro de los Emperadores (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por Juan Fernández de Heredia). Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. Larumbre Clásicos aragoneses. p 402.
Bibliografía
- (es) Rafael Lapesa: Historia de la Lengua Española. Editorial Gredos (1981).
- (an)(es) Chuan Zonaras: Libro de los Emperadores (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por Juan Fernández de Heredia). Larumbre Clásicos aragoneses.
- (es) Juan A. Frago Gracia: El helenismo culto en la documentación jurídica aragonesa: un nuevo camino para la historia del léxico español. A.F.A, XXVI-XXVII. 1958.
- (es) Fernández González, J.R.: Gramática histórica provenzal. Universidat d'Oviedo, 1985.
- (fr) François de La Chaussée: Noms demi-savants (issus de proparoxytons) en ancien français. Volumen 1 de Publications du Centre de Recherches Anglo-Normandes: Series extra: Editor: Presses Université du Mirail, 1988. ISBN 2858160899, 9782858160891.
Se veiga tamién
Lo lexico griego y los helenismos ampraus por atras luengas | ||
---|---|---|
en alemán | en anglés | en aragonés | en arpitán | en astur-leyonés | en castellano | en catalán | en eslau eclesiastico antigo | en francés | en galaicoportugués | en italiano | en latín | en neerlandés | en occitán | en rumanche | en rumano |