Diferencia entre revisiones de «Helenismos en aragonés»
Sin resumen de edición |
|||
Linia 6: | Linia 6: | ||
En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son més antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres esdevinioron part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bell caso en o que se trasmitió como [[semicultismo]]. |
En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son més antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres esdevinioron part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bell caso en o que se trasmitió como [[semicultismo]]. |
||
Distribuitos por campos lexicos: |
Distribuitos por campos lexicos: fitonimia, zoonimia, cheografía fisica, construcción, materials, costumbres, trastes y navegación. |
||
*[[Planta]]s: ''ORIGANUM'' da "[[oregano]]", ἀψίνθιον ye amprau como ''ABSINTHIOM'' y da "[[xenzo]]", ''CAMNABUM'' da "[[canyimo]]". Tamién ye o caso d'a parola que ha dau "[[bleto]]". |
|||
⚫ | |||
*[[Cheografía fisica]]: ''CRETA'' da "[[greda]]", κῦµα ye amprau como ''CYMA'' y da "[[cima]]", ''SPELUNCA'' da "[[espluca]]", ''PODIUM'' da "[[pueyo]]", ''EREMU'' da "[[yermo]]". |
|||
*[[Costumbre]]s, [[casa]], [[materials de construcción]]: ''BALNEUM'' da "[[banyo]]" y o cultismo "[[balniario]]", ''[[cambra|CAMERA]]'' da "[[cambra]]", ''aptheca'' da "[[botiga]]", "[[botica]]" y "[[bodega]], ''GYPSUM'' da ''[[cheso (mineral)|cheso]]'', ''PETRA'' da ''[[piedra]]'', ''PLATEA'' da ''[[plaza]]''. Tamién son d'este conchunto as parolas que han dau "[[calso]]", "[[márbol]]" y "[[torre]]". |
|||
*[[Traste]]s: ''AMPULLA'' da ''[[ampolla]]'' y ''[[bambolla]]'', ''[[cuerda|CHORDA]]'' da cuerda, ''CANTHARUS'' da "[[cantaro]]"/"[[cantre]]", ''ESPATHA'' da ''[[espata]]'', y a traviés d'o diminutivo ''ESPATHULA'' da "[[espalda]]". Atras parolas d'este conchunto son as que han dau en aragonés ''[[cesta]]'', ''[[cullara]]'', ''[[espuerta]]'', ''[[estopa]]'', ''[[saco]]''. |
|||
⚫ | * |
||
==== Fitonimia ==== |
|||
Son denominacions de [[planta]]s: |
|||
*''ORIGANUM'' da "[[oregano]]". |
|||
*ἀψίνθιον ye amprau como ''ABSINTHIOM'' y da "[[xenzo]]" |
|||
*''CANNABEM'' da "[[canyimo]]". |
|||
*Tamién ye o caso d'a palabra que ha dau "[[bleto]]". |
|||
==== Zoonimia ==== |
|||
Son denominacions d'[[animal]]s: |
|||
*''LEONEM'' da "[[león]]". |
|||
*''TIGRIS'' da "[[tigre]]". A palabra orichinal en griego τίγρις ye un [[persismos en griego|persismo]]. |
|||
⚫ | |||
==== Cheografía fisica ==== |
|||
Son palabras relacionadas con a [[cheografía fisica]]: |
|||
*''CRETA'' da "[[greda]]". |
|||
*κῦµα ye amprau como ''CYMA'' y da "[[cima]]" |
|||
*''SPELUNCA'' da "[[espluca]]". |
|||
*''PODIUM'' da "[[pueyo]]". |
|||
*''EREMU'' da "[[yermo]]". |
|||
==== Construcción y materials ==== |
|||
*''BALNEUM'' da "[[banyo]]". |
|||
*''[[cambra|CAMERA]]'' da "[[cambra]]". |
|||
*''APOTHECA'' da "[[botiga]]", "[[botica]]" y "[[bodega]]. |
|||
*''GYPSUM'' da ''[[cheso (mineral)|cheso]]''. |
|||
*''PETRA'' da ''[[piedra]]''. |
|||
*''PLATEA'' da ''[[plaza]]''. |
|||
Tamién son d'este conchunto as palabras que han dau: |
|||
*"[[Calso]]" |
|||
*"[[Márbol]]" |
|||
*"[[Torre]]". |
|||
==== Trastes ==== |
|||
Son palabras relacionasdas con obchetos, recipients, ferramientas y [[traste]]s: |
|||
*''AMPULLA'' da ''[[ampolla]]'' y ''[[bambolla]]''. |
|||
*''[[cuerda|CHORDA]]'' da "[[cuerda]]". |
|||
*''CANTHARUS'' da "[[cantaro]]"/"[[cantre]]". |
|||
*''ESPATHA'' da ''[[espata]]'', y a traviés d'o diminutivo ''ESPATHULA'' da "[[espalda]]". |
|||
Atras palabras d'este conchunto son as que han dau en aragonés: |
|||
*''[[Cesta]]''. |
|||
*''[[Cullara]]''. |
|||
*''[[Espuerta]]''. |
|||
*''[[Estopa]]''. |
|||
*''[[Saco]]''. |
|||
==== Navegación y comercio ==== |
|||
Son palabras relacionadas con a [[navegación]], [[comercio]], [[unidatz de mesura]], [[mida]]s: |
|||
⚫ | |||
==== Cultura y refinamiento ==== |
|||
Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividatz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia: |
Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividatz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia: |
||
*Conceptos chenerals y actividatz d'o [[esprito]]: ''IDEA'' da "[[ideya]]", ''PHANTASIA'' da "fantasía", ''PHILOSOPHIA'' de "[[filosofía]]", ''MUSICA'' da "[[musica]]", ''POESIS'' da "[[poesía]]", ''MATHEMATICA'' da "matematica". |
*Conceptos chenerals y actividatz d'o [[esprito]]: ''IDEA'' da "[[ideya]]", ''PHANTASIA'' da "fantasía", ''PHILOSOPHIA'' de "[[filosofía]]", ''MUSICA'' da "[[musica]]", ''POESIS'' da "[[poesía]]", ''MATHEMATICA'' da "matematica". |
||
Linia 20: | Linia 67: | ||
*[[Amostranza]] y educación: ''[[escuela|SCHOLA]]'' de "[[escuela]]". |
*[[Amostranza]] y educación: ''[[escuela|SCHOLA]]'' de "[[escuela]]". |
||
==== Palabras gramaticals ==== |
|||
Bi ha helenismos que entroron en o latín en o [[Baixo Imperio Román|Baixo Imperio]]: |
Bi ha helenismos que entroron en o latín en o [[Baixo Imperio Román|Baixo Imperio]]: |
||
*[[Preposición]] ''cata'', orichen d'a preposición romance "cada". |
*[[Preposición]] ''cata'', orichen d'a preposición romance "cada". |
||
*Sufixo verbal ''-izein'', adaptau en [[latín tardano]] como ''–izare'', ''-idiare'', a primera més culta, orichinó verbos como ''autorizar'', ''realizar'', a segunda més popular, dió os [[verbos freqüentativos en aragonés|verbos freqüentativos]] remataus en ''–eyar'', (''navateyar'') y dimpués en -iar (''recatiar''). |
*Sufixo verbal ''-izein'', adaptau en [[latín tardano]] como ''–izare'', ''-idiare'', a primera més culta, orichinó verbos como ''autorizar'', ''realizar'', a segunda més popular, dió os [[verbos freqüentativos en aragonés|verbos freqüentativos]] remataus en ''–eyar'', (''navateyar'') y dimpués en [[Verbos acabaus en -iar no freqüentativos|-iar]] (''recatiar''). |
||
*L'[[adchectivos calificativos|adchectivo]] ''macarios'' a traviés d'o [[vocativo]] ''macarie'' dió l'antiga [[conchuncions en aragonés|conchunción]] aragonesa ''maguer'' ("encara que"). |
*L'[[adchectivos calificativos|adchectivo]] ''macarios'' a traviés d'o [[vocativo]] ''macarie'' dió l'antiga [[conchuncions en aragonés|conchunción]] aragonesa ''maguer'' ("encara que"). |
||
==== Adaptación fonetica ==== |
|||
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la [[oyida]] y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu: |
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la [[oyida]] y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu: |
||
*a u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar. |
*a u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar. |
||
*as aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos ''minta'', (d'on bien "[[menta]]") y ''[[porpra]]''. |
*as aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos ''minta'', (d'on bien "[[menta]]") y ''[[porpra]]''. |
||
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda ''K'' esdevién ''g'', en cuenta de ''c'', a correspondient latina: y d'esta traza tenemos '' |
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda ''K'' esdevién ''g'', en cuenta de ''c'', a correspondient latina: y d'esta traza tenemos ''GUBERNARE'', que en aragonés da "gobernar" u "gubernar". |
||
Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més difelidat a prenunciación griega: |
Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més difelidat a prenunciación griega: |
||
Linia 41: | Linia 90: | ||
*γύψος > ''GYPSUM'' > gipsum > [[Cheso (mineral)|cheso]]. |
*γύψος > ''GYPSUM'' > gipsum > [[Cheso (mineral)|cheso]]. |
||
Os helenismos més recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o [[griego bizantín|griego moderno]]: a ή que en griego clasico equivaleba a ''e'', se zarró en ''i'': y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "[[botiga]]" en cuenta de ''bodega'' que ye como se plegó en castellán a traviés d'''apotheca'', helenismo més antigo derivau d'a mesma radiz. |
Os helenismos més recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o [[griego bizantín|griego moderno]]: a ή que en griego clasico equivaleba a ''e'', se zarró en ''i'' ([[itacismo]]): y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "[[botiga]]" en cuenta de ''bodega'' que ye como se plegó en castellán a traviés d'''apotheca'', helenismo més antigo derivau d'a mesma radiz. |
||
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, ''kamph'' dió en latín ''campa'' y tamién ''camba''/''gamba'', |
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, ''kamph'' dió en latín ''campa'' y tamién ''camba''/''gamba'', palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "[[gamba]]" y lo francés ''jambe''. |
||
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a [[caita d'o Imperio Román]], en o periodo [[Imperio Bizantín|bizantín]]. O caso de l'aragonés ''[[tío]]'', ''[[tía]]'', ''[[tión]]'' en puet estar un eixemplo. Pa [[Sant Isidoro]] ''thius'' encara yera griego. En ixos tiempos ''thius’’, ''thia'' sustituyoron a los latins ''avunculus'' y atros. |
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a [[caita d'o Imperio Román]], en o periodo [[Imperio Bizantín|bizantín]]. O caso de l'aragonés ''[[tío]]'', ''[[tía]]'', ''[[tión]]'' en puet estar un eixemplo. Pa [[Sant Isidoro]] ''thius'' encara yera griego. En ixos tiempos ''thius’’, ''thia'' sustituyoron a los latins ''avunculus'' y atros. |
||
=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico === |
=== Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico === |
||
A [[cristianización d'o Imperio Román]] encomenzó en a part oriental y estió més intensa en o que dimpués sería o [[Imperio Román d'Orient]] y [[Imperio Bizantín]]. En o [[Imperio Román d'Orient]] a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o [[latín eclesiastico]]. As |
A [[cristianización d'o Imperio Román]] encomenzó en a part oriental y estió més intensa en o que dimpués sería o [[Imperio Román d'Orient]] y [[Imperio Bizantín]]. En o [[Imperio Román d'Orient]] a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o [[latín eclesiastico]]. As palabras griegas d'o latín eclesiastico s'han transmeso en forma de [[cultismos en aragonés|cultismo]]s y [[semicultismos en aragonés|semicultismo]]s. Palabras d'este estrato que a traviés d'o latín eclesiastico arriboron en l'aragonés y son presents en [[aragonés medieval|textos medievals aragoneses]] u en as [[parlas altoaragonesas]] actuals son: |
||
*''[[ |
*''[[Abiso]]''<ref>{{es}} [[Ana Isabel Lapeña Paúl]]: ''Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399)'' ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [http://dialnet.unirioja.es/servlet/dcfichero_articulo?codigo=127550]</ref>/''[[Abismo]]''<ref>{{an}} ''[[Libro d'as Marabillas d'o Mundo]]''</ref> |
||
*''[[Almosna]]''. |
|||
*''[[Apóstol]]''. |
|||
*''[[Baptismo]]''. |
|||
*''[[Biblia]]''. |
|||
*''Blasfemar''. |
|||
*''[[Blasfemia]]''. |
|||
*''[[Calonche]]'' (helenismo arribau en l'aragonés a traviés de l'[[idioma occitán|occitán]]). |
|||
*''[[Catedra]]''. |
|||
*''[[Catedral]]'' (historicament muito menos emplegada que [[seu (edificio)|seu]]). |
|||
*''catolico'' |
|||
*''[[Clerigo]]'' |
|||
*''[[Coro]]''. |
|||
*''[[Diablo]]''/''[[diaple]]''. |
|||
*''[[Diacono]]''. |
|||
*''[[Diocesi]]''. |
|||
*''[[Hermita]]''. |
|||
*''[[Himno]]''. |
|||
*''[[Iglesia]]''/''[[ilesia]]''. |
|||
*''[[Mago]]''. |
|||
*''[[Mártir]]''. |
|||
*''Marturiar''. |
|||
*''[[Misterio]]''. |
|||
*''[[Monesterio]]''. |
|||
*''[[Palabra]]''. |
|||
*''[[Papa de Roma|Papa]]''. |
|||
*''[[Paradiso]]''. |
|||
*''[[Parroquia]]''. |
|||
*''[[Pasqua]]''. |
|||
*''[[Patriarca]]''. |
|||
*''[[Profeta]]''. |
|||
*''[[Sabado]]''. |
|||
*''[[Salmo]]''. |
|||
*''[[Scisma]]'' |
|||
*''[[Sinoga]]'' |
|||
*''[[Zelo]]''. |
|||
D'entre estos ''Parrohecia'' se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en 1176, pareixiu a la forma ''parroecia'' que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como ''[[parroquia|parrochia]]''. |
D'entre estos ''Parrohecia'' se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en [[1176]], pareixiu a la forma ''parroecia'' que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como ''[[parroquia|parrochia]]''. |
||
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que |
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que acaban en ''-sis'' son ''[[Apocalipsi]]'', ''[[Chenesi]]'' y ''[[Diocesi]]'' ya en [[aragonés medieval]]. |
||
=== Helenismos transmesos por l'arabe === |
=== Helenismos transmesos por l'arabe === |
||
L'arabe prenió conceptos y |
L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'[[idioma aragonés|aragonés]]. |
||
*''ORYZA'' > [[roz]]. |
*''ORYZA'' > [[roz]]. |
||
*''CHYMEIA'' > [[alquimia]]. |
*''CHYMEIA'' > [[alquimia]]. |
||
Linia 73: | Linia 157: | ||
*''Quirografo'' (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI. |
*''Quirografo'' (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI. |
||
En a [[baixa Edat Meya]] i heba presencia de comerciants [[catalans]] y mercenarios catalans y [[aragoneses]] en zonas con [[influencia]] griega como [[Secilia]] y [[Calabria]], y dica en Grecia. Un helenismo transmeso en ixos ambients mediterranios a muitas luengas occidentals dende o [[griego bizantín]] estió ''[[galera|galea]]'', que evolucionó en aragonés ta "[[galera]]". Dende mitat d'o [[sieglo XIII]] os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica [[especia]]s, productos medicinals, esclavos [[tartres]] y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a [[Edat Meya]] viachaban |
En a [[baixa Edat Meya]] i heba presencia de comerciants [[catalans]] y mercenarios catalans y [[aragoneses]] en zonas con [[influencia]] griega como [[Secilia]] y [[Calabria]], y dica en Grecia. Un helenismo transmeso en ixos ambients mediterranios a muitas luengas occidentals dende o [[griego bizantín]] estió ''[[galera|galea]]'', que evolucionó en aragonés ta "[[galera]]". Dende mitat d'o [[sieglo XIII]] os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica [[especia]]s, productos medicinals, esclavos [[tartres]] y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a [[Edat Meya]] viachaban palabras arabes como ''benjuí'', ''fustete'' y griegas como ''esmeril'' y ''timiana'', que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. A presencia d'a seu d'a [[Orden d'o Hespital]] en [[Rodas]] trayó t'Aragón o "[[panizo]] negro de Rodas", documentau en [[1631]] en unos fondos aragoneses d'a Orden. En catalán y aragonés medieval existió a palabra ''tapit''<ref name=LIBRODELOSEMPERADORS>{{an}}{{es}} [[Chuan de Zonaras]]: ''[[Libro de los Emperadors|Libro de los Emperadores]] (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por [[Ioan Ferrández d'Heredia|Juan Fernández de Heredia]])''. Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. [[Larumbre Clásicos aragoneses]]. p 402.</ref> d'o mesmo orichen que o francés ''tapis'' en una forma itacista de ''TAPETION'' propia d'o [[griego bizantín]]. |
||
==== Helenismos en a obra d'a escuela Herediana ==== |
==== Helenismos en a obra d'a escuela Herediana ==== |
||
Linia 88: | Linia 172: | ||
Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a [[Sonorización dezaga de liquida en aragonés|sonorización dimpués de nasal]]) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo ''au'' os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como ''af'', (''Mont Algaraf'', ''Olocaf'', etz..). |
Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a [[Sonorización dezaga de liquida en aragonés|sonorización dimpués de nasal]]) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo ''au'' os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como ''af'', (''Mont Algaraf'', ''Olocaf'', etz..). |
||
En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son |
En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son palabras griegas més antigas pasadas a traviés d'o latín: ''Diomedes'', ''Nicomedia''. |
||
En ''Iberia''/''Iviría'' y ''Eraclea''/''Iraclia'' s'ha dito que alternan as solucions neogriega e latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a ''e'' en |
En ''Iberia''/''Iviría'' y ''Eraclea''/''Iraclia'' s'ha dito que alternan as solucions neogriega e latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a ''e'' en palabras esdruixulas: ''Cesario'', ''Nuclio'', ''Aria''. ''Iraclia'' puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de ''Eraclea'' esdruixula y con hiato. |
||
A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como ''masarapo'', ''mesarapo'', presents tamién en griego moderno, albanés, bulgaro, [[Idioma serbo-crovate|serbo-crovate]], rumán, italián y dica occitán. |
A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como ''masarapo'', ''mesarapo'', presents tamién en griego moderno, albanés, [[idioma bulgaro|bulgaro]], [[Idioma serbo-crovate|serbo-crovate]], rumán, italián y dica occitán. |
||
=== Helenismos en aragonés moderno === |
=== Helenismos en aragonés moderno === |
||
Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o [[sieglo XV]] y principios d'o [[sieglo XVI]] l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividatz productivas d'a vida cotidiana, |
Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o [[sieglo XV]] y principios d'o [[sieglo XVI]] l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividatz productivas d'a vida cotidiana, palabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellán u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, etc...). |
||
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir ''[[cefalopodo]]'' u reintroducir ''anomalo''. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego ''LOGIA'' con aragonesizacions incorrectas con ''[[xeada]]'', ignorando as fuents medievals on s'escribiba con ''g'' (''astrología'', ''astrologiano'', ''teología''), pa representar a ''ch''. |
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir ''[[cefalopodo]]'' u reintroducir ''anomalo''. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego ''LOGIA'' con aragonesizacions incorrectas con ''[[xeada]]'', ignorando as fuents medievals on s'escribiba con ''g'' (''astrología'', ''astrologiano'', ''teología''), pa representar a ''ch''. |
||
Linia 107: | Linia 191: | ||
*{{es}} [[Juan A. Frago Gracia]]: ''El helenismo culto en la documentación jurídica aragonesa: un nuevo camino para la historia del léxico español''. [[A.F.A]], XXVI-XXVII. 1958. |
*{{es}} [[Juan A. Frago Gracia]]: ''El helenismo culto en la documentación jurídica aragonesa: un nuevo camino para la historia del léxico español''. [[A.F.A]], XXVI-XXVII. 1958. |
||
*{{es}} [[Fernández González, J.R.]]: ''Gramática histórica provenzal''. [[Universidat d'Oviedo]], 1985. |
*{{es}} [[Fernández González, J.R.]]: ''Gramática histórica provenzal''. [[Universidat d'Oviedo]], 1985. |
||
*{{fr}} [[François de La Chaussée]]: ''Noms demi-savants (issus de proparoxytons) en ancien français''. Volumen 1 de ''Publications du Centre de Recherches Anglo-Normandes: Series extra'': Editor: Presses Université du Mirail, 1988. ISBN 2858160899, 9782858160891. |
|||
== Se veiga tamién == |
== Se veiga tamién == |
||
*[[Helenismos]]. |
*[[Helenismos]]. |
||
*[[Cultismos en aragonés]]. |
|||
*[[Semicultismos en aragonés]]. |
|||
{{Luengas neolatinas helenismos}} |
{{Luengas neolatinas helenismos}} |
Versión d'o 20:17 11 set 2017
Os helenismos en aragonés pueden venir por a vía d'o latín clasico, d'o latín eclesiastico, d'o griego bizantín (arribaus tamién en o catalán un poquet antes u a lo mesmo tiempo), u de l'arabe, pero tamién a traviés d'o lexico scientifico y filosofico d'a sciencia moderna.
Os helenismos remataus en -sis u -xis s'adaptan en aragonés sin a -s final (dosi, tesi, crisi, sintaxi), por representar un problema morfolochico que sigan singulars y rematen en -s u que faigan un plural adibindo -es a la terminación sis. Qualques helenismos como analisi y paralisi perdioron a vocal final orichinando analís y paralís.
Helenismos transmesos a traviés d'o latín clasico
En latín bi ha helenismos de conceptos concretos y cercanos a la economía y treballo tradicional, talment son més antigos que os helenismos de conceptos abstractos. Estos ampres esdevinioron part normal d'o lexico latín y fuoron transmesos a las luengas romances por a vía patrimonial, de fueras de bell caso en o que se trasmitió como semicultismo.
Distribuitos por campos lexicos: fitonimia, zoonimia, cheografía fisica, construcción, materials, costumbres, trastes y navegación.
Fitonimia
Son denominacions de plantas:
- ORIGANUM da "oregano".
- ἀψίνθιον ye amprau como ABSINTHIOM y da "xenzo"
- CANNABEM da "canyimo".
- Tamién ye o caso d'a palabra que ha dau "bleto".
Zoonimia
Son denominacions d'animals:
- LEONEM da "león".
- TIGRIS da "tigre". A palabra orichinal en griego τίγρις ye un persismo.
- SEPIA da "sepia".
Cheografía fisica
Son palabras relacionadas con a cheografía fisica:
- CRETA da "greda".
- κῦµα ye amprau como CYMA y da "cima"
- SPELUNCA da "espluca".
- PODIUM da "pueyo".
- EREMU da "yermo".
Construcción y materials
- BALNEUM da "banyo".
- CAMERA da "cambra".
- APOTHECA da "botiga", "botica" y "bodega.
- GYPSUM da cheso.
- PETRA da piedra.
- PLATEA da plaza.
Tamién son d'este conchunto as palabras que han dau:
Trastes
Son palabras relacionasdas con obchetos, recipients, ferramientas y trastes:
- AMPULLA da ampolla y bambolla.
- CHORDA da "cuerda".
- CANTHARUS da "cantaro"/"cantre".
- ESPATHA da espata, y a traviés d'o diminutivo ESPATHULA da "espalda".
Atras palabras d'este conchunto son as que han dau en aragonés:
Son palabras relacionadas con a navegación, comercio, unidatz de mesura, midas:
Cultura y refinamiento
Bi ha helenismos en latín que fan referencia a actividatz de cultura de mayor refinamiento que a latina primitiva, y podioron haber entrau en tiempos d'a conquiesta romana de Grecia:
- Conceptos chenerals y actividatz d'o esprito: IDEA da "ideya", PHANTASIA da "fantasía", PHILOSOPHIA de "filosofía", MUSICA da "musica", POESIS da "poesía", MATHEMATICA da "matematica".
- Tecnicismos literarios: TRAGOEDIA dio trachedia,[2] COMOEDIA dio "comedia",[3] SCAENA dio scena,[2] RHYTMUS da "ritmo", ODE, RHETOR.
- Danza y deporte: CHORUS (que tamién se considera propio d'o latín eclesiastico) da "coro".
- Amostranza y educación: SCHOLA de "escuela".
Palabras gramaticals
Bi ha helenismos que entroron en o latín en o Baixo Imperio:
- Preposición cata, orichen d'a preposición romance "cada".
- Sufixo verbal -izein, adaptau en latín tardano como –izare, -idiare, a primera més culta, orichinó verbos como autorizar, realizar, a segunda més popular, dió os verbos freqüentativos remataus en –eyar, (navateyar) y dimpués en -iar (recatiar).
- L'adchectivo macarios a traviés d'o vocativo macarie dió l'antiga conchunción aragonesa maguer ("encara que").
Adaptación fonetica
En latín os primers helenismos, més populars fuoron adaptaus a la oyida y los sonius estranios que no existiban en latín fuoron cambiaus por o fonema més pareixiu:
- a u yera pareixida a la u francesa, pero en latín pasó ta /u/ velar.
- as aspiradas φ, θ y χ esdevinioron P, T y K: asinas tenemos minta, (d'on bien "menta") y porpra.
A sobén en latín arcaico y dimpués en o vulgar a oclusiva xorda K esdevién g, en cuenta de c, a correspondient latina: y d'esta traza tenemos GUBERNARE, que en aragonés da "gobernar" u "gubernar".
Quan s'intensificó a helenización cultural d'as clases cultas romanas, a chent de cultura prebaba de reproducir con més difelidat a prenunciación griega:
- a u se trascribiba y y li dioron una prenunciación como a u francesa.
- as aspiradas φ, θ y χ se representoron ph, th, ch, esto se cheneralizó en o periodo clasico y s'estendilló a lo latín vulgar.
Pero en a boca d'o pueblo a y se prenunció como i, a ph como f, th y ch como t y c y d'esta traza:
- κόφινος > cophinus > cuevano.
- ὀρφανός > orphanus > uerfano.
- κῦμα > CYMA > cima > cima.
- γύψος > GYPSUM > gipsum > cheso.
Os helenismos més recients presos por o latín amuestran os cambios foneticos d'o griego moderno: a ή que en griego clasico equivaleba a e, se zarró en i (itacismo): y d'astí tenemos a evolución de ἀποθήκη que dió "botiga" en cuenta de bodega que ye como se plegó en castellán a traviés d'apotheca, helenismo més antigo derivau d'a mesma radiz.
As oclusivas xordas -p- -t- -k- se sonorizoron dimpués de nasal, kamph dió en latín campa y tamién camba/gamba, palabras vulgars d'as que deriban l'aragonés "gamba" y lo francés jambe.
A introducción d'helenismos continó dimpués d'a caita d'o Imperio Román, en o periodo bizantín. O caso de l'aragonés tío, tía, tión en puet estar un eixemplo. Pa Sant Isidoro thius encara yera griego. En ixos tiempos thius’’, thia sustituyoron a los latins avunculus y atros.
Helenismos transmesos a traviés d'o latín eclesiastico
A cristianización d'o Imperio Román encomenzó en a part oriental y estió més intensa en o que dimpués sería o Imperio Román d'Orient y Imperio Bizantín. En o Imperio Román d'Orient a cristianización introdució uns termins griegos que dimpués permaneixerían en o latín eclesiastico. As palabras griegas d'o latín eclesiastico s'han transmeso en forma de cultismos y semicultismos. Palabras d'este estrato que a traviés d'o latín eclesiastico arriboron en l'aragonés y son presents en textos medievals aragoneses u en as parlas altoaragonesas actuals son:
- Abiso[4]/Abismo[5]
- Almosna.
- Apóstol.
- Baptismo.
- Biblia.
- Blasfemar.
- Blasfemia.
- Calonche (helenismo arribau en l'aragonés a traviés de l'occitán).
- Catedra.
- Catedral (historicament muito menos emplegada que seu).
- catolico
- Clerigo
- Coro.
- Diablo/diaple.
- Diacono.
- Diocesi.
- Hermita.
- Himno.
- Iglesia/ilesia.
- Mago.
- Mártir.
- Marturiar.
- Misterio.
- Monesterio.
- Palabra.
- Papa.
- Paradiso.
- Parroquia.
- Pasqua.
- Patriarca.
- Profeta.
- Sabado.
- Salmo.
- Scisma
- Sinoga
- Zelo.
D'entre estos Parrohecia se presenta en a documentación aragonesa como un helenismo culto primerenco ya en 1176, pareixiu a la forma parroecia que ye como o latín prenió este helenismo, y que por un regular se troba en a documentación como parrochia.
Ye de destacar que, d'entre estos helenismos, os que acaban en -sis son Apocalipsi, Chenesi y Diocesi ya en aragonés medieval.
Helenismos transmesos por l'arabe
L'arabe prenió conceptos y palabras d'a cultura clasica y las transmitió a los idiomas que se charraban en a suya aria d'influencia, como l'aragonés.
- ORYZA > roz.
- CHYMEIA > alquimia.
- STAPHYLLÎNOS > isfannāriyya (en arabe nordafricán) > sennāriya, sefnnāriya (atras pronuncions en arabe nordafricán) > cenoria, zafanoria.
Helenismos en aragonés medieval
En aragonés medieval ye de destacar o helenismo culto u cultismos d'orichen griego en a documentación churidica. Muitos d'estos helenismos provienen d'o latín medieval u d'o latín tardano, y son helenismos latinizaus. Muitos d'estos helenismos cultos tienen una presencia més antiga en Aragón que en Castiella, por estar a Corona d'Aragón més ubierta a lo internacionalismo cultural d'a baixa Edat Meya y por tener relacions con o sud de Francia, Peninsula Italica y Secilia.
Atro caso primerenco ye ápoca, "carta de pago", "recibo" en aragonés medieval, que entró como helenismo en o latín en tiempos de Chustinián I y que se documenta en catalán en 1342 y en secilián en 1433. En o cartulario d'a Badía de Nuestra Senyora de Rueda d'Ebro se puede leyer dilatorio y perentorio en 1370, criminal en 1385, litigio en 1390 y prorrogar, prorrogación 1370 en totz casos muito antes que as calendatas que quaterna Coromines en luengas güegants. Curioso ye o uso d'o verbo achunchir en 1370:
Atros helenismos primerencos d'a documentación churidica aragonesa son:
- Anomalo (en os documentos de Sastago en 1366, present en o Diccionario de Autoridades en 1726)
- Hemologar (1591 seguntes Frago pero ya en Oliet en 1332 se documenta emologaran) / omologar (Zaragoza, 1370) /omolugar (Zaragoza, 1370) /amologar (1437). Dica 1734 no se documenta homólogo en castellán.
- Policía (1414, ordinacions de Zaragoza), con o significau de "gobierno" u "administración".
- Quirografo (1230, Rueda d'Ebro), con o significau de "obligación contractual de propia man, que Coromines no troba dica o S XVI.
En a baixa Edat Meya i heba presencia de comerciants catalans y mercenarios catalans y aragoneses en zonas con influencia griega como Secilia y Calabria, y dica en Grecia. Un helenismo transmeso en ixos ambients mediterranios a muitas luengas occidentals dende o griego bizantín estió galea, que evolucionó en aragonés ta "galera". Dende mitat d'o sieglo XIII os catalans fan més comercio con a Mediterrania Oriental, y arriban en as costas d'a Peninsula Iberica especias, productos medicinals, esclavos tartres y determinadas clases de vin. Coromines observó pa atras luengas que chunto con o comercio mediterranio en a Edat Meya viachaban palabras arabes como benjuí, fustete y griegas como esmeril y timiana, que se conoixen con variants primero en textos catalans, dimpués en fuents aragonesas y més tarde en castellán. A presencia d'a seu d'a Orden d'o Hespital en Rodas trayó t'Aragón o "panizo negro de Rodas", documentau en 1631 en unos fondos aragoneses d'a Orden. En catalán y aragonés medieval existió a palabra tapit[6] d'o mesmo orichen que o francés tapis en una forma itacista de TAPETION propia d'o griego bizantín.
Helenismos en a obra d'a escuela Herediana
En a baixa Edat Meya o Mayestre Mayor de Rodas, seu d'a Orden d'o Espital, yera l'aragonés Chuan Ferrández d'Heredia, con gran conoixencia d'o griego. Chuán Ferrández d'Heredia creyó una escuela de traductors d'obras clasicas en a que l'aragonés escrito yera plen d'helenismos. Ixos helenismos (muitos d'ellos antroponimos y toponimos referius a la Helada y Imperio Bizantín) por un regular proveniban d'o griego bizantín, y en manifestaban os cambios foneticos:
- Yodización de ει , οι , η e υ en Amasia, Chirovacus, Artasira, Gortini.
- Cambio de αι ta /e/: calogrea, chiéstora.
- Consonantización d'o segundo elemento d'os diftongos: Efcaíta, Elefterio.
- Labiodentalización de β : Teófovo, vita, Verria.
- Sonorización d'oclusiva dimpués de nasal: Condostéphano, Ínghiro.
- Aferesi vocalica y silabica: Caumeno, Saloniqui, Panofrigia.
- Apocope: tapite, parapinaqui.
- Cierre d'o en silaba tonica: Fucá, Vugá
Curiosament beluns d'estos cambios son tamién cambios propios d'a fonetica aragonesa, (como a sonorización dimpués de nasal) u o cambio de ai ta /e/, y por atra parte o diftongo au os escribas aragoneses ya lo escribiban en latín a vegadas como af, (Mont Algaraf, Olocaf, etz..).
En os casos que no se veyen as solucions neogriegas son palabras griegas més antigas pasadas a traviés d'o latín: Diomedes, Nicomedia.
En Iberia/Iviría y Eraclea/Iraclia s'ha dito que alternan as solucions neogriega e latina, pero talment ixo reflecte a poca conoixencia de l'aragonés charrau por parte d'a filochía clasica u tradicional, que desconoix que en aragonés se puet desfer l'hiato zarrando a e en palabras esdruixulas: Cesario, Nuclio, Aria. Iraclia puet estar l'adaptación a la fonetica aragonesa, de Eraclea esdruixula y con hiato.
A traviés d'o griego arriboron en l'aragonés d'Heredia arabismos d'a parla de Siria como masarapo, mesarapo, presents tamién en griego moderno, albanés, bulgaro, serbo-crovate, rumán, italián y dica occitán.
Helenismos en aragonés moderno
Dende que a luenga escrita en Aragón se castellanizó de tot en zaguerías d'o sieglo XV y principios d'o sieglo XVI l'aragonés quedó como una luenga popular con lexico asociau a las actividatz productivas d'a vida cotidiana, palabras patrimonials en a suya mayor parte. Os helenismos yeran obsoletos, y o lexico culto se preneba d'o castellán u d'o francés cualsiquiera que fuese o suyo orichen, (griego, latín, etc...).
En a normalización de l'aragonés, que pasa por fer servir l'aragonés en contextos cultos ye menester fer servir o lexico d'ixos contextos, que a sobén provién d'o griego. A fonetica d'os helenismos en as luengas romances no ye guaire diferent, y no ye problematico introducir cefalopodo u reintroducir anomalo. Ye posible veyer escritos os nombres d'as sciencias derivaus d'o griego LOGIA con aragonesizacions incorrectas con xeada, ignorando as fuents medievals on s'escribiba con g (astrología, astrologiano, teología), pa representar a ch.
Referencias
- ↑ (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003).
- ↑ 2,0 2,1 visible en a traducción aragonesa de Breviarium ab Urbe condita
- ↑ visible en a traducción aragonesa de Vidas Semblants
- ↑ (es) Ana Isabel Lapeña Paúl: Documentos en romance del monasterio de San Juan de la Peña (segunda serie, 1325-1399) ISSN 0214-7602, Nº 11, 1999 , págs. 295-342 [1]
- ↑ (an) Libro d'as Marabillas d'o Mundo
- ↑ (an)(es) Chuan de Zonaras: Libro de los Emperadores (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por Juan Fernández de Heredia). Edición de Adelino Álvarez Rodríguez. Larumbre Clásicos aragoneses. p 402.
Bibliografía
- (es) Rafael Lapesa: Historia de la Lengua Española. Editorial Gredos (1981).
- (an)(es) Chuan Zonaras: Libro de los Emperadores (Versión aragonesa del compendio de historia universal patrocinada por Juan Fernández de Heredia). Larumbre Clásicos aragoneses.
- (es) Juan A. Frago Gracia: El helenismo culto en la documentación jurídica aragonesa: un nuevo camino para la historia del léxico español. A.F.A, XXVI-XXVII. 1958.
- (es) Fernández González, J.R.: Gramática histórica provenzal. Universidat d'Oviedo, 1985.
- (fr) François de La Chaussée: Noms demi-savants (issus de proparoxytons) en ancien français. Volumen 1 de Publications du Centre de Recherches Anglo-Normandes: Series extra: Editor: Presses Université du Mirail, 1988. ISBN 2858160899, 9782858160891.
Se veiga tamién
Lo lexico griego y los helenismos ampraus por atras luengas | ||
---|---|---|
en alemán | en anglés | en aragonés | en arpitán | en astur-leyonés | en castellano | en catalán | en eslau eclesiastico antigo | en francés | en galaicoportugués | en italiano | en latín | en neerlandés | en occitán | en rumanche | en rumano |