Diferencia entre revisiones de «Romance navarro»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Linia 7: Linia 7:
|lugars=
|lugars=
|rasgos= Occidentals
|rasgos= Occidentals
|bitalidat=<font color=red>'''Desapareixito'''</font>
|bitalidat=<font color=red>'''Desapareixiu'''</font>
|escritors=[[García d'Eugui]]
|escritors=[[García d'Eugui]]
}}
}}
Linia 32: Linia 32:
* Mayor tendencia a perder a -e final:
* Mayor tendencia a perder a -e final:
** Etxe (etxa- en composicion) Berri ("Casa nueva" en [[Idioma vasco|vasco]]) > Exavierre ([[1091]]) > Xavier, (y atras variants dende [[1102]])
** Etxe (etxa- en composicion) Berri ("Casa nueva" en [[Idioma vasco|vasco]]) > Exavierre ([[1091]]) > Xavier, (y atras variants dende [[1102]])
** Sindembargo, igual que en o [[fuero de Teruel]], no se produciba en os [[arverbios en l'aragonés|adverbios]] rematatos en -''ment'' porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -''mentre''
** Sindembargo, igual que en o [[fuero de Teruel]], no se produciba en os [[arverbios en l'aragonés|adverbios]] remataus en -''ment'' porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -''mentre''
* No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, ecetra...de tipo ''[[che vaqueira]]''
* No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, ecetra...de tipo ''[[che vaqueira]]''
* Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y [[castellán burgalés|burgalés]] evoluciona enta -m-
* Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y [[castellán burgalés|burgalés]] evoluciona enta -m-
** ''[[paloma|palomba]]'', ''ambos''
** ''[[paloma|palomba]]'', ''ambos''
*Dende mitat d'o sieglo XIII bi ha un predominio absoluto d'a solución ''-KT-'' > ''-ch-'' y ''-ULT-'' > ''-ch-'',<ref name=RAFAELLAPESA>{{es}} [[Rafael Lapesa]]: ''Historia de la lengua española''. [[Editorial Gredos]]. [[1981]], pp 248-249, p 481.</ref>
**''FACTU'' > ''fecho'', deixando de predominar a solución ''-it-''.
**''DIRECTU'' > ''drecho''.
**''MULTU'' > ''mucho''.


== Morfolochía ==
== Morfolochía ==
Linia 41: Linia 45:


== Historia ==
== Historia ==
O texto més antigo conoixito en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o [[Fuero de Chaca]] en [[1171]] a os pobladors d'o [[Pueyo de Castillón de Sangüesa]] por parte de [[Sancho VI de Navarra|Sancho lo Sabio]]:
O texto més antigo conoixiu en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o [[Fuero de Chaca]] en [[1171]] a os pobladors d'o [[Pueyo de Castillón de Sangüesa]] por parte de [[Sancho VI de Navarra|Sancho lo Sabio]]:
{{Cita|esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre [[Sangüesa]], é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos}}
{{Cita|esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre [[Sangüesa]], é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos}}


Linia 48: Linia 52:


* En a redolada d'[[Eslava]] a chent viella emplegaba de choven a [[desinencia]] -i pa a primera persona d'o present d'os [[imperfectos]] igual como en [[ansotano]].
* En a redolada d'[[Eslava]] a chent viella emplegaba de choven a [[desinencia]] -i pa a primera persona d'o present d'os [[imperfectos]] igual como en [[ansotano]].
* O navarrismo más estendillato, ye l'antroponimo ''Xabier'', adaptato a muitas luengas occidentals.
* O navarrismo más estendillau, ye l'antroponimo ''Xabier'', adaptau a muitas [[luengas romances occidentals]] y [[luengas chermanicas|chermanicas]].
* En o [[dreito foral navarro]] encara existe o termino ''dominio concellar''.
* En o [[dreito foral navarro]] encara existe o termino ''dominio concellar''.
* Ye posible que o chentilicio ''Salacenco'' d'os habitadors d'a [[Val de Sarasaz]] siga d'orichen navarro-aragonés, como a pervivencia d'a denominación de ''[[Selva d'Irati]]'', que en castellán sería ''bosque'' porque perdió l'uso de ''selva'' pa ista clase de formación vechetal dende antigo.
* Ye posible que o chentilicio ''Salacenco'' d'os habitadors d'a [[Val de Sarasaz]] siga d'orichen navarro-aragonés, como a pervivencia d'a denominación de ''[[Selva d'Irati]]'', que en castellán sería ''bosque'' porque perdió l'uso de ''[[selva]]'' pa ista clase de formación vechetal dende antigo.
* Son notables os residuos como ''fartar-se'', ''fastiar-se'', ''forcallo'', ''[[chinebro|ginebro]]'', ''[[chinebral|ginebral]]'', ''[[ixada|ajada]]'', ''rujiar''.<ref name=RAFAELLAPESA>{{es}} [[Rafael Lapesa]]. ''Historia de la lengua española''. [[Editorial Gredos]]. [[1981]], p 481.</ref>
* Son notables os residuos como ''fartar-se'', ''fastiar-se'', ''forcallo'', ''[[chinebro|ginebro]]'', ''[[chinebral|ginebral]]'', ''[[ixada|ajada]]'', ''rujiar''.<ref name=RAFAELLAPESA/>


== Referencias ==
== Referencias ==

Versión d'o 18:24 11 chul 2017

Plantilla:Variedatz aragonesas

Se dice romance navarro a las formas d'o romance navarro-aragonés que se charraban en o sud y este de Navarra. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'aragonés. As denominacions d'aragonés, navarro y riochano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar más grans con una comarca dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como conseqüencia que a Ilesia Catolica perdió lo monopolio d'a escriptura y lo prenioron as dos monarquías, navarra y aragonesa.

Denominación

O mesmo "Fuero de Navarra" fa referencia a lo luengache en o que ye escrito, y preveyen a situación en a que fuesse rey ombre de otra tierra o de estranio logar o de estranio lengoage. Una denominación que se documenta en os mesmos textos en romanz ye a de lengoage de Navarra. Lo veyemos por eixemplo en as "Cortz d'Olit de 1329:

públicos instrumentes...en lengoaje françes..a fin que los dichos seynnores rey e reyna los entendiessen. Et cada uno ovies uno en françes e otro en lengoage de Navarra

Tamién en 1344 Pedro de Laquidáin, escribán de Pamplona, fació una traducción d'o Fuero de Chaca y escribió:

pro Domina Regina, in ydiomate Navarre, dimittendo totidem spacium in libro pro trasferendo dictos foros in ydioma gallicanum.

En l'acta de coronación de Carlos II de Navarra en l'anyo 1350 escriben en latín:

quadam scedula scripta in ydiomate terre, prius palam et publice alta uoce por Pascasium Petri de Sangossa, notarium infrascriptum, lecta

Y en l'acta de coronación de Carlos III de Navarra en l'anyo 1390 repite a mesma formula y se leye In ydiomate Navarre terre.

Ortografía

  • Lo diftongo -ua- s'escribiba -oa-: coal, coatro, jegoa.
  • Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): castieyllo, castieillo, sieillo.

Fonetica

  • Mayor tendencia a perder a -e final:
    • Etxe (etxa- en composicion) Berri ("Casa nueva" en vasco) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102)
    • Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se produciba en os adverbios remataus en -ment porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -mentre
  • No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, ecetra...de tipo che vaqueira
  • Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
  • Dende mitat d'o sieglo XIII bi ha un predominio absoluto d'a solución -KT- > -ch- y -ULT- > -ch-,[1]
    • FACTU > fecho, deixando de predominar a solución -it-.
    • DIRECTU > drecho.
    • MULTU > mucho.

Morfolochía

O demostrativo masclino singular ye esti u aquesti en cuenta d'estar est(e) u aquest(e), coincidindo n'esto con l'aragonés d'as comunidatz aragonesas, (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'ista aria), y con o riochano. En os documentos d'o Monesterio d'Irache se documenta esti pero no aquesti.

Historia

O texto més antigo conoixiu en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o Fuero de Chaca en 1171 a os pobladors d'o Pueyo de Castillón de Sangüesa por parte de Sancho lo Sabio:

esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre Sangüesa, é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos

Pervivencias

Igual que en as Cinco Villas y en cheneral en tota a provincia de Zaragoza, bi n'ha muitos residuos lexicos. Ye de destacar:

Referencias

  1. 1,0 1,1 (es) Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Editorial Gredos. 1981, pp 248-249, p 481.

Bibliografía


Variants medievals d'o navarro-aragonés
Aragonés medieval de l'Alto Aragón | Aragonés d'as comunidatz aragonesas | Aragonés d'as Comarcas Churras | Aragonés d'a val d'Ebro | Chudeoaragonés | Navarro | Riojano | Scripta aragonesa (stándard)