Diferencia entre revisiones de «Idioma aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
vector version
Erco (descutir | contrebucions)
Linia 362: Linia 362:
== Codificación ==
== Codificación ==
=== Ortografía ===
=== Ortografía ===
Ha estau voluntat d'o Gobierno de Aragón enchegar en chunio de 2017 un procedimiento tendente a establir una grafía comuna t'a luenga aragonesa y as suyas modalidatz lingüisticas que supere l'actual situación en el qual coexisten diversas propuestas, garra d'as qualas goza de caracter oficial.
L'aragonés conoix quantas [[ortografía]]s concurrents:


L'aragonés conoix, tamién, quantas [[ortografía]]s concurrents no oficials:
* As '''''Normas graficas de l'aragonés''''' [http://www.consello.org/pdf/normasgraficas.pdf] ('''[[grafía de Uesca de 1987]]''') ye estada a grafía d'uso mayoritario en o movimiento de recuperación de l'aragonés encara que no pas cheneralizata de tot, más que más entre os escritors dialectals. Se fixó en o [[1987]] en o [[I Congreso ta ra Normalización de l'Aragonés]], celebrau en Uesca, encara que una ortografía pareixida ya la feban servir qualques autors en os anyos d'antes. O suyo prencipio ye notar os [[fonema]]s de manera quasi uniforme, sin observar a etimolochía. Por eixemplo, ''v'' y ''b'' son uniformizatas en ''b''; tamién ''ch, j, g(+e), g(+i)'' son uniformizatas en ''ch''... Ciertas solucions calcan o espanyol (''ñ'', accentos graficos). L'[[Academia de l'Aragonés]] creyada por o [[II Congreso de l'Aragonés]] publicó en 2010 a suya ''Propuesta Ortografica Provisional'' (se veiga más t'abaixo). Por ixo, una parte d'as asociacions y particulars que feban servir a grafía de 1987 (amás d'escritors dialectals que feban servir ortografías particulars u basadas en o [[idioma castellán|castellán]]) han pasau a emplegar a ortografía de l'Academia y atros escritors y lingüistas continan fendo-la servir.
* As '''''Normas graficas de l'aragonés''''' [http://www.consello.org/pdf/normasgraficas.pdf] ('''[[grafía de Uesca de 1987]]''') ye estada a grafía d'uso mayoritario en o movimiento de recuperación de l'aragonés encara que no pas cheneralizata de tot, más que más entre os escritors dialectals. Se fixó en o [[1987]] en o [[I Congreso ta ra Normalización de l'Aragonés]], celebrau en Uesca, encara que una ortografía pareixida ya la feban servir qualques autors en os anyos d'antes. O suyo prencipio ye notar os [[fonema]]s de manera quasi uniforme, sin observar a etimolochía. Por eixemplo, ''v'' y ''b'' son uniformizatas en ''b''; tamién ''ch, j, g(+e), g(+i)'' son uniformizatas en ''ch''... Ciertas solucions calcan o espanyol (''ñ'', accentos graficos). L'[[Academia de l'Aragonés]] creyada por o [[II Congreso de l'Aragonés]] publicó en 2010 a suya ''Propuesta Ortografica Provisional'' (se veiga más t'abaixo). Por ixo, una parte d'as asociacions y particulars que feban servir a grafía de 1987 (amás d'escritors dialectals que feban servir ortografías particulars u basadas en o [[idioma castellán|castellán]]) han pasau a emplegar a ortografía de l'Academia y atros escritors y lingüistas continan fendo-la servir.



Versión d'o 06:22 28 chun 2017

Plantilla:Versión Academia SLA Plantilla:Luenga

L'aragonés (idioma aragonés u luenga aragonesa) ye un idioma romance, luenga propia d'Aragón, parlato por bellas 55.000 personas[1] sobretot en as comarcas pirinencas y prepirinencas d'o norte d'Aragón. En as atras comarcas aragonesas a on que se charró l'idioma, hue o substrato y influencia de l'aragonés ye encara perceptible en o castellano que se i fabla, más que más en os aragonesismos lexicos.

Denominación

A denominación formal mes común d'a luenga ye aragonés, nombre con que ye conoixita localment, historicament y internacional.

A tradición filolochica fa uso igualment d'o compuesto navarro-aragonés u navarroaragonés ta referir-se, más que más, a lo estadio medieval d'o idioma, a consonant con l'uso d'atros compuestos lingüistico-cheograficos ta atros romances peninsulars como lo galaico-portugués u l'astur-leyonés.

Popularment, a falta historica de claros referents lingüisticos y una diglosia multisecular con o castellano accentuoron as diferiencias dialectals de l'idioma, afavorindo una baixa conscienciación unitaria entre os parladors d'a luenga, y fendo que aquells que millor mantenioron o dialecto propio lo denominasen con un nombre local (ansotano, cheso, belsetán, chistabín, etc.)

Fabla ye una altra denominación informal, considerata alternativa per beluns, popularizata en a segunda metat d'o sieglo XX. En realidat ye un alcurzamiento d'a expresión fabla aragonesa, inspirata en a de fabla chesa, usata en cheso.

Situación

Sinyal bilingüe benasqués/castellano

L'aragonés ye encara parlato como luenga materna en o suyo nuclio orichinal, as montanyas aragonesas d'os Pirineus, en as comarcas d'o Viello Aragón (Chacetania y Alto Galligo), Semontano, Sobrarbe y Ribagorza.

As ciudatz y villas prencipals an encara puede trobar-se fabladors patrimonials de l'aragonés son: Uesca, Graus, Monzón, Balbastro, Fonz, Echo, Estadilla, Benás, Samianigo, Pandicosa, Chaca, Plan, Ansó, Ayerbe, Broto, Lo Grau.

Altros aragoneses tamién aprenden aragonés como una segunda luenga en puestos como Uesca, Zaragoza, Exeya, y Teruel. Seguntes os datos d'o Censo de 1981, a on se incluyoron preguntas relativas a l'uso d'as luengas propias, a suma de fabladors no blincaba d'os 30.000, fendo que l'aragonés siga una d'as luengas europeas con más gran periglo d'extinción.

Dende o Censo de 1981, o estudio demolingüistico mas important ye lo Estudio sociolingüistico feito en una gran aria de l'Alto Aragón por l'equipo de l'Euskobarometro, dirichiu por Francisco Llera, a zaguers d'os anyos 90. Seguntes a elaboración d'o sociologo Natxo Sorolla sobre os datos d'ixe informe,[1] l'aragonés yera parlau por bellas 25.000 personas, d'as qualas, 13.000 lo tendrían como luenga inicial. Ixos datos tamién dan a zifra de 59.000 personas que lo entienden, 11.000 que lo saben leyer y 6.000 que lo saben escribir.

As zifras dadas por atros autors gosan situar-se entre os 10.000 y os 30.000 parladors. S'ha de destacar que en o Censo de Población y Viviendas de 2011 tornó a incluir-se preguntas sobre o conoiximiento y l'uso d'as luengas propias d'Aragón, que aduyarán a esviellar ixas zifras.

Os municipios que figuraban como aragonesofonos en l'abant-prochecto d'a Lei de Luengas que o Gubierno d'Aragón publicó en l'anyo 2001 (pero que no plegó a presentar en as Cortz d'Aragón) son:
Abiego, Abizanda, Adauesca, Agüero, L'Aínsa-Sobrarbe, Aísa, Albero Alto, Albero Baixo, Alberuela de Tubo, Alcalá d'o Bispe, Alerre, Almudébar, L'Almunia de Sant Chuan, Alquezra, Angüés, Ansó, Antillón, Aragüés de lo Puerto, Ardisa, Argavieso, Arguis, Ascellas-Ponzano, Ayerbe, Azara, Azlor, Bagüés, Bailo, Val d'Echo, Val de Bardaixí, Val de Lierp, Balbastro, Banastars, Barbués, Barbunyals, Barcabo, Benás, Berbegal, Biel-Fuencalderas, Biarche, Biescas, Vilanova, Villanuga, Bisagorri, Biscarrués, Vicién, Blecua y Torres, Boltanya, Borau, Broto, A Buerda, Campo, Candarenas, A Canal de Berdún, Canfranc, Capella, Casbas de Uesca, Castillón de Sos, Castillón d'o Puent, Castiello de Chaca, Castillazuelo, Chaca, Chasa, Chistén, Colungo, Chía, Chimillas, A Espunya, Estada, Estadilla, Fago, Fanlo, Fiscal, Fonz, La Foradada d'el Toscar, O Frago, A Fueva, Lo Grau, Graus, Oz de Tena, Oz y Costeán, Huerto, Ibieca, Igriés, Ilche, A Sotonera, Longars, A Luenga, A Perdiguera, Lobarre, Lo Porzano, Oscorrals, Lupinyén-Ortiella, Mianos, Monflorit-Ascasas, Monzón, Morillo de Galligo, Naval, Novals, Nueno, Olvena, Palo, Pandicosa, As Penyas de Riglos, Peraltiella, Perarrúa, Pertusa, Piracés, Plan, Pozán d'o Vero, A Puebla de Castro, Puent d'a Reina de Chaca, Puertolas, O Pueyo d'Araguás, Quicena, Robres, Samianigo, Saúnc, Salas Altas, Salas Baixas, Saliellas, Sallén de Galligo, Sant Chuan de Plan, Sangarrén, Santa Cruz d'as Serors, Santa Cilia de Chaca, Santolaria de Galligo, Santa Liestra y Sant Quílez, Santa María de Dulcis, Secastiella, Seira, Senés d'Alcubierre, Sesa, Sesué, Sietamo, Tardienta, Tella-Sin, Tierz, Torla, Torralba d'Aragón, Torres d'Alcanadre, Torres de Barbués, Uesca, Yebra de Basa, Yesero y Zaragoza.

Filiación lingüistica

L'aragonés ye clasificato, per lo suyo contexto cheografico y historico, como un idioma romanico occidental, encara que una d'as caracteristicas tradicionals que definen as luengas romances occidentals –a sonorización d'as oclusivas xordas intervocalicas– no gosa cumplir-se en aragonés (más que más en l'aragonés central; en occitano gascón local d'a val d'Aspa tamién se troba lo mesmo fenomeno):

Oclusiva bilabial Oclusiva alveolar Oclusiva velar
Latín SAPERE RUTA URTICA
Aragonés saper (saber) ruta (ruda) xordica (xordiga)
Castellano saber ruda ortiga
Catalán/Occitano saber ruda ortiga
Gallego-Portugués saber (ar)ruda urtiga
Francés savoir rue (planta) ortie

Encara que muitos lingüistas lo enclavan en o grupo de luengas iberorromances, l'aragonés presienta unas diverchencias que lo deseparan d'os romances de l'ueste peninsular (castellano, asturiano-leyonés y gallego-portugués), amanando-lo més t'o catalán y ta l'occitano (más que más l'occitano gascón), y t'o resto d'a Romania en cheneral, per eixemplo en a conservación d'as particulas pronominalo-adverbials ibi/bi/i y en/ne. En o suyo lexico elemental, l'aragonés tamién conta con un percentache licherament superior de vocables més amanatos t'o catalán (más que más l'occidental) y t'o gascón, que no pas t'o castellano, encara que ixo pende tamién en a variedat. Asinas, l'aragonés occidental no comparte ya tanto lexico con os vecins orientals como lo fan l'aragonés sobrarbenco y ribagorzano. Os antigos navarro y riochano yeran variedatz navarroaragonesas més amanatas t'o castellano u que, aparentment, se castellanizoron luego.

L'aragonés muderno ye, en conseqüencia, un idioma romance posicionato entre o conchunto iberorromance y o conchunto formato per lo catalán y l'occitano, fendo de puent entre o castellano y o catalán, pero tamién en muitos casos entre o castellano (u catalán) y o gascón. O feito de compartir con o gascón y o catalán noroccidental (y en ocasions, con o vasco) una ripa de vocables exclusivos en a Romania, mete tamién a l'aragonés en un sozgrupo dito en ocasions pirinenco. De vez, o suyo arcaísmo en bellas solucions lo achirmana con l'asturiano (u tamién o gallego y o catalán) frent a lo castellano.

Istas clasificacions fan que l'aragonés pueda apareixer como amés oriental d'as luengas iberorromances (quan no se bi incluyen o catalán u l'occitano), u como la més sudoccidental d'as occitanorromances, pirinencas u galorromances.

L'aragonés tamién pareix haber coincidito en muitas cosas con o mozarabe, que influyó prou como substrato prencipal en espardir-se l'aragonés enta o sud per as tierras de Zaragoza y Teruel. O sistema de clasificación d'o SIL en o Ethnologue, no acceptato cheneralment per os especialistas d'a romanistica, considera l'aragonés y o mozarabe en un grupo que clama pirinenco-mozarabe.

Estructura d'a luenga

Fonolochía y grafía

Os fonemas son entre barras obliquas / /, os alofonos d'un fonema son entre parentesis quadratas [ ], a notación ortografica ye en carácters italicos y se conforma a l'ortografía de l'Academia de l'Aragonés.

Vocals
Anteriors Centrals Posteriors
Zarratas
i /i/
u /u/
e /e/
o /o/
a /a/
Meyas
Ubiertas

Un accento grafico (á, é, í, ó, ú) indica una posición irregular de l'accento tonico.

Consonants
labials labiovelars interdentals dentals u
alveolars
palatals u
postalveolars
velars
xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras xordas sonoras
oclusivas p
/p/
b
/b/
[b~β]
t
/t/
d
/d/
[d~ð]
c, qu
/k/
g, gu
/g/
[g~ɣ]
fricativas f
/f/
z
/θ/
s
/s/
x, ix
/ʃ/
africatas ch
/tʃ/
nasals m
/m/
n
/n/
[n~ɱ~ŋ]
ny
/ɲ/
laterals l
/l/
ll
/ʎ/
vibrants rr, r-
/rr/
batitas r
/r/ (u /ɾ/)
approsimants
(glides)
u
/w/
i, y
/j/

Evolución diacronica d'a fonolochía

Bellas caracteristicas propias d'a fonetica aragonesa en a suya evolución dende o latín son:

  • As O, E ubiertas d'o protoromance resultan sistematicament en os diftongos [we],[je]:
    • PONTE > puent (Esp. puente; Ast. ponte; Cat. pont; Occ. pont/pònt)
    • FERRU > fierro (Esp. hierro; Ast. fierru; Cat. ferro; Occ. fèrre/hèr)
    • Y tamién diftonga en [wa], [ja] en bellas parlas centrals (puande, fiarro) u en bellas parolas mes chenerals (balluaca). O diftongo [we] tamién diftongaba ocasionalment en [wo]: (luogo).
  • Diftongación debant de Yod d'istas O, E ubiertas:
    • FOLIA > fuella (Esp. hoja; Ast. fueya; Cat. fulla; Occ. fuèlha/huelha)
    • SPEC'LU > espiello (Esp. espejo; Ast. espeyu; Cat. espill; Occ. espelh)
  • Perda d'a -E final atona:
    • GRANDE > gran (Esp. grande; Ast. grande; Cat. gran; Occ. grand/gran)
    • FRONTE > frent (Esp. frente; Ast. frente; Cat. front; Occ. front/frònt)
  • A diferiencia d'as altras luengas romances sobre substrato vascón, l'espanyol y l'occitano gascón, l'aragonés preserva a F- romance inicial:
    • FILIU > fillo (Esp. hijo; Ast. fíu; Cat. fill; Occ. filh/hilh; Gall.-Port. filho)
  • A yod romance (GE-,GI-,I-) esdeviene en africata palatal xorda ch [tS]:
    • IUVEN > choven (Esp. joven; Ast. xove; Cat. jove; Occ. jove)
    • GELARE > chelar (Esp. helar; Ast. xelar; Cat. gelar; Occ. gelar)
  • Igual como en occitano (parcialment) y en gallego-portugués, os grupos cultos romances -ULT-, -CT- esdevienen [jt]:
    • FACTU > feito (Esp. hecho; Ast. fechu/"feitu"; Cat. fet; Occ. fach/fait/hèit; Gall.-Port. feito)
    • MULTU > muito (Esp. mucho; Ast. muncho/"mueitu"; Cat. molt; Occ. mo[l]t; Gall.-Port. muito)
    • NOCTE > nueit (Esp. noche; Ast. nueche/"nueite"; Cat. nit; Occ. nuèch/nuèit; Gall-Port. noite)
    • Existe reducción en bellas variedatz, como la belsetana, chistabina y benasquesa (feto, muto/molto, nuet/nit), y hibridacions con a forma castellana (fecho).
  • Os grupos romances -X-, -PS-, SCj- esdevienen en fricativa palatal xorda ix [S]:
  • COXU > coixo (Esp. cojo; Ast. coxu/ leo. "coixu"; Cat. coix; COXA > Occ. cuèissa/cueisha)
  • Como en quasi totz os romances occidentals, y a diferencia d'o espanyol, os grupos romances -Lj-, -C'L-, -T'L- esdevienen en lateral palatal ll [L]:
    • MULIERE > mullé(r) (Esp. mujer; Ast. muyer; Cat. muller; Occ. molhèr; Gall.-Port. mulher)
    • ACUT'LA > agulla (Esp. aguja; Ast. aguya; Cat. agulla; Occ. agulha; Gall.-Port. agulha)
    • En ocasions, més que més en l'aragonés antigo, as solucions yeran -T- u -CH-: mandiata, vetiecho (frent a la mayoritaria vetiello), etc.
  • Igual como en espanyol, en catalán (parcialment), en occitano (parcialment), en asturiano y en gallego, V resulta en /b/:
    • VALORE > valor (Esp. valor [b-]; Cat. valor [b-/v-]; Occ. valor [b-/v-]; Ast. valor [b-]; Gall. valor [b])

Morfosintaxi

Determinadors

Posesivos

Os posesivos fan a función determinadera quan van preceditos de l'articlo definito. O sustantivo determinato puet trobar-se en metat d'a combinación:

  • O mío campo; a mía casa; a casa mía; etc.

En ocasions, no cal l'articlo:

  • Casa nuestra ye cerqueta d'aquí.

Con bells sustantivos referents a parients amanatos, s'emplega tamién a forma curta d'o posesivo, que no va acompanyata d'articlo:

  • Mi pai; tu mai.

Pronombres

Particlas pronominalo-adverbials (u pronombres adverbials)

L'aragonés, como muitas d'as luengas romances (pero a diferiencia d'as iberorromances), conserva las formas latinas ENDE y IBI en as particlas pronominalo-adverbials: en/ne y bi/i/ie.

Combinacions de formas pronominals

A forma més comuna en aragonés de combinación d'os pronombres personals de tercera persona de complemento directo y indirecto només distingue o numero de l'indirecto (li/le; lis/les) pero totz dos cheners y numers s'enciertan en una sola forma (en).

  • Li'n / Le'n
  • Lis ne / Les ne

A forma ye prou particular si s'acompara con a d'as luengas vecinas, en as qualas, u bien bi ha diferencia de numero y tamién de chenero en o indirecto (en castellano) u bien diferiencia de numero y chenero en o directo (en catalán):

  • As mazanas, ta Chusepa, li'n daban siempre que en quereba.
  • Las manzanas, a Josefa, se las daban siempre que quería.
  • Les pomes, a Josepa, les hi/li les donaven sempre que en volia.

Cal parar cuenta que existen formas en qualques variedatz aragonesas que sí deixan claro lo chenero y numero d'o complemento directo. Asinas pasa en as formas ribagorzanas lo i, la i, los i, las i; u en as formas belsetanas le'l/le lo, le la, le's/le los, le las, acomparables con as formas d'o catalán antigo li'l, li la, etc., vivas en buena part de Valencia.

  • Las mazanas, ta Chusepa, las i daban siempre que en queriba.
  • Las mazanas, ta Chusepa, le las daban siempre que en quereba.

Evolución gramatical diacronica

  • A diferencia d'o espanyol, a -B- latina remane en as remataduras d'o imperfecto d'indicativo en as conchugacions 2nda y 3era: teniba (Eng. "he had", Esp. tenía, Cat. tenia, Occ. teniá/tienèva, Gall.-Port. tinha)

Historia d'a luenga

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de l'aragonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
A toponimia ye un d'os campos a on encara se conservan millor as palabras aragonesas.

L'aragonés naixió alredol d'o sieglo VIII como uno d'os muitos dialectos d'o latín desembolicatos en os Pireneus centrals y norte, y este d'a val de l'Ebro en os actuals Riocha, sud y este de Navarra y Alto Aragón. Se considera que entre os substratos, o vasco yera muito important. A conquista y repoblación d'o centro d'a val de l'Ebro y zonas d'a Celtiberia por parte de cristianos navarros y aragoneses, fació que s'extendiese a suya luenga, cosa favoreixita por charrar-se-ie un romance mozarabe u romanico-andalusí pareixito, (que emplegaban os cristianos y musulmans nativos), y que con poquetz cambeos no yera dificil d'aragonesizar. Sindembargo, a expansión de l'aragonés fa que empecipie a influencia d'altros idiomas por contacto con fabladors d'altras luengas latinas, amás d'o mozarabe d'a val de l'Ebro, como l'occitano, o castellano y, más tarde o catalán. O romance navarroaragonés que se charraba en a Riocha u Soria empecipiaba a desapareixer ya por esta epoca.

En o sieglo XII a unión d'o Reino d'Aragón con Catalunya baixo lo mesmo rei significó a unión de territorios lingüisticament heterochenios, con o catalán fablato en a rechión oriental y l'aragonés en a occidental. Por istas envueltas apareixen os primers textos con formas romances mayoritarias, (denantes s'escribiba nomás que en latín arromanzato). En a conquista que se fació dimpués d'a unión dinastica, l'aragonés s'extendió menos que o catalán, nomás en zonas d'o Sistema Iberico ta o sud d'o sector central d'a val de l'Ebro, plegando ta o sud de forma compacta ta las actuals comarcas churras. As muelas de Caroch, en as marguins d'o río Xúcar estioron o cabo sud d'a distribución de l'aragonés en o Reino de Valencia[2]. Podió haber-ie una presencia de zonas aragonesofablants mas ta o sud como enclaus que no duroron guaire entre meyo de zonas catalanofablants, arabofablants y castellanofablants, en especial en o reino de Murcia.

A cheneralización d'o castellano, tamién conoixito como espanyol, como a luenga común d'a peninsula, significó a recesión de l'aragonés (proceso de castellanización). Uno d'os intes claus en a historia de l'aragonés estió quan un rei de orichen castellano fue coronato en o sieglo XV: Ferrando I d'Aragón, (tamién conoixito como Ferrando d'Antequera). Con a dinastía Trastamara, idenficata con o castellano, empecipia un periodo de diglosia que dura dica os nuestros días.

L'unión d'Aragón y Castiella y a progresiva suspensión de toda capacidat d'autogubierno dende o sieglo XVIII significó a reducción de l'aragonés, que encara se charraba amplament, a un emplego rural y coloquial, entre que a nobleza esleyó o espanyol como simbolo de poder. A supresión de l'aragonés plegó t'a suya fuga mientres o rechimen d'o dictador Francisco Franco en o sieglo XX. Os mayestros pegaban a os escolanos por emplegar l'aragonés en as escuelas, y a lechislación vedó l'amostranza de qualsiquier luenga que no fuese a espanyola.

A democracia constitucional votata por o pueblo en 1978 significó un incremento en o numero de treballos literarios y estudeos en y sobre a luenga aragonesa. Manimenos, ista renaixedura puede estar masiau tardana ta ista luenga.

Fa poco s'ha lechislato sobre a mesma en a "Lei 10/2009, de 22 d'aviento, d'uso, protección y promoción d'as luengas propias d'Aragón", publicata en o Boletín Oficial de Aragón de 30 d'aviento de 2009.

Variación

Mapa lingüistico d'Aragón — dialectos de l'aragonés en griso y narancha claro.

Bi ha qualques dialectos de l'aragonés en as vals d'o Pireneu axial, una variedat con rasgos más cheneral en o Semontano, tamién más castellanizata, y formas de transición entre as primeras y a zaguera.

As parlas más orientals d'o dialecto Ribagorzano, en chunto con as más occidentals d'o catalán ribagorzano, pueden considerar-se una variant romance de transición, que comparten caracteristicas con o catalán y con l'aragonés.

Codificación

Ortografía

Ha estau voluntat d'o Gobierno de Aragón enchegar en chunio de 2017 un procedimiento tendente a establir una grafía comuna t'a luenga aragonesa y as suyas modalidatz lingüisticas que supere l'actual situación en el qual coexisten diversas propuestas, garra d'as qualas goza de caracter oficial.

L'aragonés conoix, tamién, quantas ortografías concurrents no oficials:

  • As Normas graficas de l'aragonés [2] (grafía de Uesca de 1987) ye estada a grafía d'uso mayoritario en o movimiento de recuperación de l'aragonés encara que no pas cheneralizata de tot, más que más entre os escritors dialectals. Se fixó en o 1987 en o I Congreso ta ra Normalización de l'Aragonés, celebrau en Uesca, encara que una ortografía pareixida ya la feban servir qualques autors en os anyos d'antes. O suyo prencipio ye notar os fonemas de manera quasi uniforme, sin observar a etimolochía. Por eixemplo, v y b son uniformizatas en b; tamién ch, j, g(+e), g(+i) son uniformizatas en ch... Ciertas solucions calcan o espanyol (ñ, accentos graficos). L'Academia de l'Aragonés creyada por o II Congreso de l'Aragonés publicó en 2010 a suya Propuesta Ortografica Provisional (se veiga más t'abaixo). Por ixo, una parte d'as asociacions y particulars que feban servir a grafía de 1987 (amás d'escritors dialectals que feban servir ortografías particulars u basadas en o castellán) han pasau a emplegar a ortografía de l'Academia y atros escritors y lingüistas continan fendo-la servir.
  • A grafía SLA [3] ha surchito en o 2004 con a fundación d'a Sociedat de Lingüistica Aragonesa (SLA). Ye minoritaria en l'uso. A suya aspiración ye remplazar a grafía de Uesca, estimata masiau espanyolizata, ta restituir a l'aragonés as suyas tradicions graficas medievals y ta aproximar-lo ta lo catalán y a l'occitano. Por eixemplo, como en aragonés medieval, v y b son distinctas; tamién ch, j, g(+e), g(+i) son distinctas; s'escribe ny y no pas ñ. Los accentos graficos funcionan de traza pareixita a lo catalán y l'occitano.
  • A Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés[3]. d'o Estudio de Filología Aragonesa (Zaragoza, 2010). A manca de cheneralización completa d'a grafía de Uesca y a suya contestación por a SLA, asinas como a aparent aplazamiento sine die de l'asperada Lei de Luengas provocó que buena cosa d'as asociacions y particulars que feban servir as normas graficas d'o I Congreso de l'Aragonés, de conchunta con atras asociacions y particulars d'as zonas d'uso d'a luenga (que nunca no heban feito servir as normas d'o I Congreso), encetoron en 2005 un proceso clamau Chuntos por l'Aragonés. L'obchectivo d'iste proceso yera de reivindicar a unidat d'a luenga y complegar as voluntatz ta celebrar un II Congreso de l'Aragonés que creyase una autoridat linguistica ta l'aragonés. Iste proceso remató con a creyación de l'Academia de l'Aragonés en 2006. Iste nuevo organismo, formau por personas con sensibilidatz prou diferents respective a la normativización d'a luenga, recibió o refirme de numerosas institucions ta trobar una ortografía de mayor consenso y ta elaborar tamién una variedat standard d'aragonés. O suyo treballo ye en curso y, dimpués de más de tres anyos de treballo, ha publicau en febrero de 2010 os suyos primers resultaus: a Propuesta Ortografica Provisional de l'Academia de l'Aragonés que se ferán definitivos en chunio de 2010 dimpués d'un proceso d'estudio d'as esmiendas feitas por a comunidat. A ortografía proposada ye basada en a ponderación d'os principios de historicidat, identidat, coherencia paradigmatica, diasistematicidat y funcionalidat. A solución adoptada en a propuesta provisional ye más acorde con a etimolochía y l'aragonés medieval (distinción etimolochica de v y b, emplego de ny), pero en bell caso descartan un tractamiento más etimolochico en favor d'a funcionalidat (uso cheneral d'o digrafo ch ta ch, j, g(+e), g(+i). Atros aspectos reflectan a busca d'a coherencia paradigmatica y a diasistematicidat (como a grafía 'tz' ta plurals y formas verbals pronunciadas /θ/ en aragonés cheneral, pero /ts/ en benasqués).
  • A Grafía Aragonesa de Compromís [4], –de manera abreviada GAC– ye una propuesta ortografica que ye estada redactada en febrero de 2016 per usuarios compromesos con a lengua aragonesa (parladors, escritors, estudiosos como Ánchel Conte) . Os suyos impulsors consideran que a situación de caos ortografico que existe en l'aragonés ye prou preocupant y mica positivo. No ye una ortografía oficial, igual como as mencionadas dinantes. Ye una nueva propuesta que mira de replegar los usos graficos comuns de totas istas ortografías mencionadas.
Comparanza entre as tres primeras ortografías de l'aragonés[4]
Fonemas Ortografía de l'Academia de l'Aragonés Grafía de Uesca de 1987 Grafía SLA
/a/ a a a
/b/ b, v seguntes a etimolochía latina.
Ex: bien, servicio, val, activo, cantaba, debant
b
Ex: bien, serbizio, bal, autibo, cantaba, debán
b, v seguntes a etimolochía romance, como en catalán y occitano.
Ex: bien, servício, val, activo, cantava, devant
/k/
  • c
  • qu debant de e, i
  • c
  • qu debant de e, i
  • c
  • qu debant de e, i
/kw/ Si i hai 'q' etimolochica, como en catalán y un poquet en occitano:
  • qu debant de a, o.
  • debant de e, i.
    Ex: quan, qüestión.
cu como en espanyol
Ex: cuan, cuestión
Si i hai 'q' etimolochica, como en catalán y un poquet en occitano:
  • qu debant de a, o.
  • debant de e, i.
    Ex: quan, qüestion.
/tʃ/ ch
Ex: chaminera, minchar, chusticia, cheografía
ch
Ex: chaminera, minchar, chustizia, cheografía
  • ch.
  • j (g debant de e, i) seguntes a etimolochía, como en catalán y occitano.
    Ex: chaminera, minjar, justícia, geografia
/d/ d d d
/e/ e e e
/f/ f f f
/g/
  • g
  • gu debant de e, i
  • g
  • gu debant de e, i
  • g
  • gu debant de e, i
/gw/
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
  • gu debant de a, o
  • debant de e, i
h etimolochica, muda dimpués d'o latín Notata seguntes a etimolochía.
Ex: historia, hibierno
No notata.
Ex: istoria,ibierno
Notata como en aragonés medieval y en catalán.
Ex: história,hivierno
/i/ i i i
/l/ l l l
/ʎ/ ll ll ll
/m/ m m m
/n/ n n n
/ɲ/ ny como en aragonés medieval y como en catalán
Ex: anyada
ñ como en espanyol
Ex: añada
ny como en aragonés medieval y como en catalán
Ex: anyada
/o/ o o o
/p/ p p p
/r/ r r r
/rr/
  • rr
  • r- inicial
  • rr
  • r- inicial
  • rr
  • r- inicial
/s/ s (tamién entre dos vocals, nunca ss*) s (tamién entre dos vocals, nunca ss*) s (tamién entre dos vocals, nunca ss*)
/t/ t t t
-t final etimolochica, muda en aragonés contemporanio Notata como en aragonés medieval, en catalán y en occitano.
Ex: sociedat, debant, chent
No notata.
Ex: soziedá, debán, chen
Notata como en aragonés medieval, en catalán y en occitano.
Ex: sociedat, devant, gent
/u, w/ u u u
/jʃ/ (dialectos orientals)
/ʃ/ (dialectos occidentals)
ix como grafía soporte ta totz os dialectos
Ex: baixo
x
Ex: baxo
  • ix (dialectos orientals).
  • x (dialectos occidentals).
    Ex: baixo (oriental) = baxo (occidental)
/j/
  • y inicial y entre dos vocals
  • i en os atros casos
  • y inicial y entre dos vocals
  • i en os altros casos
  • y inicial y entre dos vocals
  • i en os atros casos
/θ/
  • z debant de a, o, u.
  • c debant de e, i (fueras de formacions internacionals, y bellas parolas d'orichen griego u arabe).
  • z en posición final (pero tz como grafía soporte en plurals y formas verbals procedents de t+s que en benasqués fan ts).


Ex: zona, Provenza, fetz, centro, servicio, realizar, verdatz.

z
Ex: zona, Probenza, fez, zentro, serbizio, realizar, berdaz.
  • z debant de a, o, u, en posición inicial.
  • ç debant de a, o, u, en posición interior.
  • z en posición final.
  • c debant de e, i.
  • z en as formacions internacionals (cultismos griegos, ampres, con una z en l’orichen).
    Ex: zona, Provença, fez, centro, servício, realizar, verdaz.
Cultismos No se notan as tendencias a l'asimilación.
Ex: dialecto, extension y lexico.
Se notan as tendencias a l'asimilación.
Ex: dialeuto, estensión pero lecsico.
No se notan totas as tendencias a l'asimilación.
Ex: dialecto, extension y lexico.
Notación de l'accento tonico (en negreta en os eixemplos) Modelo espanyol, nomás en agudas, permitindo-se la no accentuación.
Ex:
  • historia, gracia, servicio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atención
  • choven, cantaban
Modelo espanyol.
Ex:
  • istoria, grazia, serbizio
  • mitolochía, cheografía, María, río
  • atenzión
  • choben, cantaban
Modelo portugués, catalán y occitano.
Ex:
  • história, grácia, servício
  • mitologia, geografia, Maria, rio
  • atencion
  • joven, cantavan

Standardización

A variedat standard de l'aragonés encara ye elaborando-se pero bi ha dos concepcions diverchents.

  • Os defensors d'a grafía de Uesca (en particular o nuclio directivo d'o Consello d'a Fabla Aragonesa) elaboran poquet a poquet una variedat standard dita aragonés común u aragonés standard, que selecciona más as caracteristicas occidentals que orientals. Pero ciertos puntos encara no son completament fixatos. Cal preferir os participios pasatos en -ato -ata u en -au -ada? Cal acceptar a forma ro/ra de l'articlo definito, simultaniament con as formas más chenerals o/a y lo/la?
  • Os defensors d'a grafía SLA (en particular a Sociedat de Lingüistica Aragonesa) estiman que o modelo precedent de l'aragonés común, que lo qualifican peyorativament de "neoaragonés", s'ha fixato con muita imprudencia, con un desconoiximiento d'os dialectos reals y con formas muit artificials. Seguntes a SLA, ixo prevocaría una desconexión grieu entre os fablants naturals y un standard ineficaz. A SLA mira de fer un estudio más rigoroso d'os dialectos y de creyar standards dialectals, que servirían de base, eventualment, a una variedat standard más cheneral y ulterior, pero conectata con o conoiximiento real d'os dialectos. Tamién a SLA insiste en o feito de que o benasqués ye intermeyo entre l'aragonés y o catalán y alavez li cal recibir un standard particular.

Literatura

Ta más detalles, veyer l'articlo Literatura en aragonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dende os anyadas 70 d'o sieglo XX, se publica más que no nunca literatura en aragonés, con bella cinquantena d'autors.

Educación

Campos Bandrés, I. O., Martínez, J. P., & Paricio Martín, S. J. (2016). The Aragonese language in education in Spain. Ljouwert/Leeuwarden: Mercator.

Se veiga tamién

Vinclos externos

Referencias y notas

  1. 1,0 1,1 Equipo Euskobarometro (informe no publicau). Estudio sociolingüístico de las hablas del Alto Aragón. Informe. Informe ta o Gubierno d'Aragón. Elaboración de Natxo Sorolla [1].
  2. (es) Emili Casanova: La frontera lingüistica castellano-catalana en el País Valenciano. Revista de Filología Románica, Vol 18, (2001) p 230.
  3. Estudio de Filología Aragonesa: Propuesta ortografica de l'Academia de l'Aragonés, Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés, Zaragoza, octubre de 2010.
  4. No s'indican os detalles ortograficos que notan ciertas parlas locals.


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional


Luengas romances
Aragonés | Arrumano | Astur-leyonés | Castellano | Catalán | Corso incluindo o gallurés | Chudeocastellano | Dalmata | Francés incluindo o diasistema d'as luengas d'oïl con o Borgonyón, Campanyés, Franco-Contés, Galó, Lorenés, Normando (Guernesiés, Jèrriais y Anglo-normando), Petavín-Santonchés, Picardo y Valón | Francoprovenzal | Friulán | Gallego | Istriot | Istrorrumano | Italiano | Ladino | Ligur | Lombardo | Meglenorrumano | Napolitán | Occitán incluindo o gascón y l'aranés | Piemontés | Portugués | Rumanche | Rumano | Sardo incluindo o sasarés | Siciliano | Veneciano