Diferencia entre revisiones de «Italia»

← Ir ta a edición anterior Ir t'a edición siguient →

Contenido eliminado Contenido añadido

En renglón

Versión d'o 15:35 16 feb 2015

A Italia u Republica Italiana, ye un estato d'Europa d'o sud, que fa parte d'a Unión Europea (UE). O suyo territorio ye prencipalment una peninsula y dos grans islas en a mar Mediterrania: Sicilia y Cerdenya. Por o norte ye rodiata por os Alpes, por a on muga con Francia, Suiza, Austria y Eslovenia. Os estatos independients de Sant Marino y Ciudat d'o Vaticano son enclaus dentro d'o territorio italián, mientres que Campione d'Italia ye un enclau italián adintro de Suiza.

En l'actualidat Italia ye una republica democratica y un país desembolicato con o sieteno Producto interior bruto más alto d'o mundo y o 17eno endice de desembolique humán más alto. Ye miembro fundador d'a Unión Europea, y miembro d'o Grupo d'os ueito y d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas.

Toponimia

L'orichen d'a parola "Italia", d'o latín Ītalia no ye prou platero. Seguntes as teorias más estendillatas, o termin estió un amprén d'o griego antigo y iste de l'oscán Viteliú, que significa "tierra d'os bueis" (a parola aragonesa "vetiello" se remonta a lo latín VITELU). O toponimo sería en honor a lo dios d'o bestiar, Marte.^[1] O buei yera o simbolo d'as tribus d'o sud d'a peninsula y a sobén yera representato banyando lo lupo román como simbolo prevocador d'a Italia libre mientres as guerras samnitas.

O nombre "Italia" se referiba a una rechión d'o territorio que en l'actualidat ye o sud d'Italia. D'alcuerdo con Antíoco de Siracusa, orichinalment nomás se referiba a la porción d'o sud d'o Bruttium (l'actual Calabria), pero por ixas envueltas o termin ya yera sinonimo d'Enotrios y incluiba a la mayor parti de Lucania. Os griegos prencipioron a fer servir o termin ta referir-se a una rechión muito más ampla, pero no sería dica os tiempos d'as conquiestas romanas quan o termin se cheneralizó ta incluir-ie tota la peninsula.^[2]

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Italiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cheografía fisica

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Italiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Italia ye formata por una gran peninsula que s'estendilla por a Mar Mediterrania, y chunto a las suyas dos prencipals islas, Secilia y Cerdenya, creya masas aquaticas importants, como a Mar Hadriana a lo noreste y a Mar Chonica a lo sudeste. Muga a lo norte con Francia, Suiza, Austria, y Eslovenia. A sierra d'os Apenins forma la columna vertebral d'a peninsula, dende o norueste dica on s'une con os Alpes, cadena montanyosa que forma un arco que zarra a Italia dende o norte. Astí se i troba tamién una gran plana aluvial, a plana po-veneciana, drenata por o río Po y os suyos diversos afluents provenients d'os Alpes, Apenins y Dolomitas.

Bi ha quantos vulcans activos en Italia. L'Etna ye o vulcán activo más gran d'Europa. O punto más alto d'Italia no ye pas o Mont Blanc, como gosa pensar-se, ya que ista tuca ye de raso en o canto francés d'o macizo. O suyo punto más alto ye o Mont Blanc de Cormayeur a 4.748 m d'altaria, situato en o mesmo macizo d'o Mont Blanc, en a capezera d'a Val d'Aosta (en francés Aoste). Manimenos Italia s'asocia más facilment con os dos vulcans más famosos: l'actualment inactivo Vesuvio amán de Nápols y o muit activo Etna en Secilia.

O clima ye muit diverso, debito a la variación d'altaria, que encluye o clima mediterranio d'as costas, o clima continental d'o norte, y o clima humido subtropical. Os climas d'as costas pueden diferir muito d'os climas a altarias muito mayors, encara que se troban a poca distancia, especialment mientres os meses d'hibierno en que en as montanyas o clima ye fredo, humido, acompanyato de nieu, mientres que as rechions costeras tienen d'hibiernos más templatos.

Organización administrativa

Articlos prencipals: Rechions d'Italia y Provincias d'Italia

Italia se divide en diferents rechions que d'alcuerdo a la constitución de 1948 tienen autonomia local, tenindo a constitución o papel de ye reconoixer, protecher y promover l'autonomía local, asegurar que os servicios d'o Estato sían descentralizatos, y adaptar os prencipios y as leis establindo l'autonomía y descentralización. Manimenos cinco d'istas rechions (Val d'Aosta, Friuli-Venecia Chulia, Secilia, Cerdenya y Trentino-Alto Adigio) tienen un estatus autonomico especial debito a la suya naturaleza cheografica, cultural u social y a presencia de minorías etnicas. As atras (Lombardía, Liguria, Veneto, Piemont, Calabria, Toscana, Abruzos, Basilicata, Campania, Emilia-Romanya, Lazio, Marcas, Molise, Pulla y Umbría) tienen un estatuto común d'administración. Fuoron establitas finalment como rechions mientres a decada de 1970.

Cada rechión esleye un consello y una Giunta Regionale (Chunta Rechional) encapezata por un president esleito por sufrachio dreito. A Chunta ye responsable debant d'o consello y ha de tener o boto de confianza d'o consello. A reforma constitucional de 2001 enampló as competencias d'as rechions, en especial respective a los poders lechislativos; a mayoría d'os controls d'o Estato fuoron abolitos.

As rechions se subdividen en 109 provincias y istas en 8.101 comunas u municipios.

	Rechión	Capital	Superficie	Población
1	Abruzos	L'Aquila	10.794 km²	1.305.000
2	Basilicata	Potenza	9.992 km²	594.000
3	Calabria	Catanzaro	15.080 km²	2.004.000
4	Campania	Nápols	13.595 km²	5.790.000
5	Emilia-Romanya	Bolonya	22.124 km²	4.187.000
6	Friuli-Venecia Chulia *	Trieste	7.855 km²	1.208.000
7	Lazio	Roma	17.207 km²	5.304.000
8	Liguria	Chenova	5.421 km²	1.610.000
9	Lombardía	Milán	23.861 km²	9.375.000
10	Marcas	Ancona	9.694 km²	1.528.000
11	Molise	Campobasso	4,438 km²	320.000
12	Piemont	Turín	25.399 km²	4.341.000
13	Pulla	Bari	19.362 km²	4.071.000
14	Cerdenya*	Càller	24.090 km²	1.655.000
15	Val d'Aosta*	Aosta	3.263 km²	123.000
16	Toscana	Florencia	22,997 km²	3,619,000
17	Trentino-Alto Adigio*	Trento	13,607 km²	985,000
18	Umbría	Perusa	8,456 km²	867,000
19	Secilia*	Palermo	25,708 km²	5,017,000
20	Veneto	Venecia	18,391 km²	4,738,000

*Rechions autonomas

Cheografía humana y sociedat

Demografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'Italiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os zaguers datos d'o Instituto Nacional d'Estatistica (ISTAT) estimoron una población de 59.131.287 habitants en aviento de 2006,^[3] un incremento d'o 3% dende 2001. A población italiana ye a quatrena más gran d'a Unión Europea (dimpués d'Alemanya, Francia y o Reino Unito) y a 22ena más gran d'o mundo. O creximiento poblacional se debe prencipalment a la immigración y a lo incremento en a esperanza de vida, que s'ha estimato en 79,81 anyos.^[4] A tamas d'o creximiento poblacional, Italia ye s'abiella a escape. Con una tasa de fecundidat d'1,35 ninons por muller,^[5] a man d'un de cada cinco italians ye chubilato.

Italia tien una d'as densidatz de población más altas d'Europa, con 1.986 presonas por kilometro quadrato. A densidat ye mayor en a rechión d'o norueste; de feito, dos d'as vint rechions (Lombardía y Piemont) sumatas agrupan o 25% d'a población total d'o Estato, d'os qualos 7,4 millons viven en a rechión metropolitana de Milán, l'aria metropolitana más poblata. L'alfabetismo plega dica o 98%, y a educación ye obligatoria ta totz entre os 6 y os 18 anyos d'edat. Alto u baixo dos terceras partis d'a población vive en arias urbanas, una zifra menor a la d'atros estatos d'Europa Occidental.

Luengas

Articlo prencipal: Luengas d'Italia

A luenga oficial d'Italia ye o italián, una estandarización d'o toscán, luenga descendient d'o latín. Antis d'a reunificación italiana en 1861 ista luenga existiba nomás como luenga literaria, parlata por menos d'o 3% d'a población. Numerosas luengas se parlaban en a peninsula, la mayoría luengas romances que s'heban desenbolicato en cadaguna d'as rechions y reinos, debito a la fragmentación politica d'a peninsula. Muitas d'istas luengas han sobrevivito, a sobén ditas impropiament dialetti (dialectos).

Massimo d'Azeglio, un d'os menistros de Cavour, declaró, dimpués d'a unifificación italiana, que ya que s'heba creyato Italia, nomás caleba creyar italians. Debito a lo gran numero de luengas que se parlaban en a peninsula, s'establió que o italián "correcto" u "estandar" sería basato en o dialecto florentín d'a Toscana (ya que sería a primera rechión en producir autors importants como Dante Alighieri). S'establió un sistema educativo, que redució a variación d'as luengas con o paso d'o tiempo. Sería en a decada de 1960 quan o creiximiento economico y a televisión premitioron a universalización d'o italián.

Os grupos minoritarios son chicotz, estando lo mayor d'istos os de parla alemana en o sud d'o Tirol (seguntes o censo de 1991, a población se troba composata por 287.503 presonas de parla alemana (tiroleses etnicos) y nomás 116.914 de parla italiana) y os eslovenos arredol de Trieste. Atros grupos minoritarios con idiomas parcialment oficials incluyen a minoría de parla francesa en a rechión d'a Val d'Aosta; os sardos, o catalán, o friulán y o ladín en as montanyas Dolomitas, estando totz idiomas romances.

Relichión

O catolicismo román ye a relichión más gran d'o Estato italián. Encara que ya no'n ye a relichión oficial, encara tién un papel important en os afers politicos nacionals, en parti debito a la localización d'a Santa Seu adintro de Roma. Un 87,8% d'os italians s'identifican como catolicos, encara que nomás un 37% ye practicant u miembro activo.^[6]

Atros grupos cristians en Italia son os cristians ortodoxos orientals y os cristians ortodoxos griegos. Os grupos protestants más numerosos son os pentecostals y evanchelistas que agrupan 500.000 presonas. Os Testigos de Cheobá s'han estimato en 235.685 presonas.^[7] Como resultato d'as recients ondatas d'immigración d'atras rechions d'o mundo, bi ha quasi 800.000 musulmans^[8]

Esporte

L'esporte mes popular y practicato ye o fútbol. O baloncesto tamién ye un esporte muito practicato y a suya competición més important ye a Lega Basket Serie A que ye a mas alta d'as categorías de baloncesto d'Italia, por debaixo ye a LegADue. .

Veyer tamién

Referencias

↑ Mallory, J.P. and D.Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy and Dearborn, 1997: p. 24
↑ Guillotining, M., History of Earliest Italy, trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, p.50
↑ Statistiche Demografiche ISTAT
↑ CIA Factbook, Italy, People
↑ Italy's birth rate hits a high
↑ Italia, quasi l'88% si proclama cattolico Corriere della Sera
↑ I Testimoni di Geovà Le Religioni in Italia
↑ Muslims in Europe: Country guide

Estaus d'Europa

Abkhasia³ | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia² | Artsakh³ | Austria | Azerbaichán¹ | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán¹ | Croacia | Cheorchia¹ | Chipre² | Chipre d'o Norte^{2, 3} | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya¹ | Estonia | Finlandia | Francia¹ | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia¹ | Kosovo³ | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud³ | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia¹ | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria³ | Turquía¹ | Ucraína | Vaticano

¹ Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. ² Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. ³ Parcialment reconoixiu. ⁴ No reconoixito

Plantilla:Destacato Plantilla:Destacato Plantilla:Destacato

[1] Mallory, J.P. and D.Q. Adams, Encyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy and Dearborn, 1997: p. 24

[2] Guillotining, M., History of Earliest Italy, trans. Ryle, M & Soper, K. in Jerome Lectures, Seventeenth Series, p.50

[3] Statistiche Demografiche ISTAT

[4] CIA Factbook, Italy, People

[5] Italy's birth rate hits a high

[6] Italia, quasi l'88% si proclama cattolico Corriere della Sera

[7] I Testimoni di Geovà Le Religioni in Italia

[8] Muslims in Europe: Country guide

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

@@ Linia 47: / Linia 47: @@
 }}
-A '''Republica Italiana''' u '''Italia''', ye un [[estatos d'o mundo|estato]] d'[[Europa]] d'o sud, que fa parte d'a [[Unión Europea]] (UE). O suyo territorio ye prencipalment una [[peninsula]] y dos grans [[isla]]s en a [[Mediterranio|mar Mediterrania]]: [[Sicilia]] y [[Cerdenya]]. Por o norte ye rodiata por os [[Alpes]], por a on muga con [[Francia]], [[Suiza]], [[Austria]] y [[Eslovenia]]. Os estatos independients de [[Sant Marino]] y [[Ciudat d'o Vaticano]] son enclaus dentro d'o territorio italián, mientres que ''[[Campione d'Italia]]'' ye un enclau italián adintro de Suiza.
+A '''Italia''' u '''Republica Italiana''', ye un [[estatos d'o mundo|estato]] d'[[Europa]] d'o sud, que fa parte d'a [[Unión Europea]] (UE). O suyo territorio ye prencipalment una [[peninsula]] y dos grans [[isla]]s en a [[Mediterranio|mar Mediterrania]]: [[Sicilia]] y [[Cerdenya]]. Por o norte ye rodiata por os [[Alpes]], por a on muga con [[Francia]], [[Suiza]], [[Austria]] y [[Eslovenia]]. Os estatos independients de [[Sant Marino]] y [[Ciudat d'o Vaticano]] son enclaus dentro d'o territorio italián, mientres que ''[[Campione d'Italia]]'' ye un enclau italián adintro de Suiza.
 En l'actualidat Italia ye una [[republica]] [[democracia|democratica]] y un [[país desembolicato]] con o sieteno [[Producto interior bruto]] más alto d'o mundo y o 17eno [[endice de desembolique humán]] más alto. Ye miembro fundador d'a [[Unión Europea]], y miembro d'o [[Grupo d'os ueito]] y d'o [[Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas]].