Diferencia entre revisiones de «Siero de leit»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
→‎O siero de leit en a elaboración tradicional d'o queso: rascueta en piamontés, xerigot en catalán
Linia 9: Linia 9:


== O segundo siero de leit u sericueta ==
== O segundo siero de leit u sericueta ==
O primer siero u porán se puet fer bullir de nuevo cuallando atra vegada pa formar un [[requesón]] solido y un liquido dito "sericueta", que ye un segundo siero. A parola "sericueta" presenta variants como ''siricueta'' (en [[aragonés d'a Ribera de Fiscal|Fiscal]]<ref name=ALWIN>[[Alwin Kuhn|KUHN, Alwin]]), ''[[Der hocharagonesische Dialekt|El Dialecto Altoaragonés]]'' (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, [[2008]]. p 24 <small>ISBN 978-84-96457-41-6</small></ref>, ''sirigüeta'' (en [[aragonés aragüesino|Aragüés]]<ref name=ALWIN/>), ''siriqueta'' (en [[aragonés bergotés|Torla]]<ref name=ALWIN/>), ''sericueto'', ''xiricueta'', ''chiricueta''<ref>{{es}} [[Pedro Arnal Cavero]]: ''Vocabulario del alto-aragonés (De Alquezar y pueblos próximos''. Consejo superior de investigaciones científicas. Instituto Antonio de Nebrija, Madrid 1944.</ref>, ecetra. A parola ''sericueta'' podría venir d'o latín ''EXCOCTA''<ref name=ALWIN/> y se relaciona con o [[idioma piemontés|piemontés]] ''rascueta'' ("siero que se da a lo bestiar"), y con o catalán ''xerigot''/''xirigot''.
O primer siero u porán se puet fer bullir de nuevo cuallando atra vegada pa formar un [[requesón]] solido y un liquido dito "sericueta", que ye un segundo siero. A parola "sericueta" presenta variants como ''siricueta'' (en [[aragonés d'a Ribera de Fiscal|Fiscal]]<ref name=ALWIN>[[Alwin Kuhn|KUHN, Alwin]]), ''[[Der hocharagonesische Dialekt|El Dialecto Altoaragonés]]'' (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, [[2008]]. p 24 <small>ISBN 978-84-96457-41-6</small></ref>, ''sirigüeta'' (en [[aragonés aragüesino|Aragüés]]<ref name=ALWIN/>), ''siriqueta'' (en [[aragonés bergotés|Torla]]<ref name=ALWIN/>), ''sericueto'', ''xiricueta'', ''chiricueta''<ref>{{es}} [[Pedro Arnal Cavero]]: ''Vocabulario del alto-aragonés (De Alquezar y pueblos próximos''. Consejo superior de investigaciones científicas. Instituto Antonio de Nebrija, Madrid 1944.</ref>, ecetra. En [[Sobrepuerto]] bi ha una fuent dita ''A Sericueta''<ref name=VAZQUEZSOBREPUERTOP>{{es}} [[Jesús Vázquez Obrador]]: ''Nombres de lugar de Sobrepuerto. Análisis lingüístico'' [[Instituto de Estudios Altoaragoneses]], 2002. ISBN: 84-8127-131-4. p 241.</ref>.
En [[idioma catalán|catalán]], [[idioma occitán|occitán]] y [[idioma piamontés|piamontés]] bi ha cognatos d'esta parola encara que no siempre signifiquen exactament o mesmo. En [[idioma piemontés|piemontés]] tenemos ''rascueta'' ("siero que se da a lo bestiar"). En [[idioma occitán]] trobamos ''terigot'' en [[occitán lemosín|lemosín]], ''saligot'' en [[Aude]] y ''senigou'' en [[occitán gascón|gascón]] de [[Biarn]]. En [[idioma catalán|catalán]] se documenta ''serigot'', ''xerigot'', ''xirigot'', ''sorigot'' u ''surigot''. En [[catalán menorquín|menorquín]] se distingue entre ''serigot melsis'' u ''serigot verjo'' (primer siero), ''serigot micós'' (segundo siero), y ''serigot d'es rai'', sin [[manteca]].<ref name=VAZQUEZSOBREPUERTOP/>

En [[idioma vasco|vasco]] bi ha tamién cognatos d'esta parola. En o [[dialecto labortán]] ''xirigota'' ye un "liquido que s'extraye d'o queso". En o [[dialecto roncalés]] ''tsirigot'' ye o "segundo siero con o que se purgan os pastors".<ref name=VAZQUEZSOBREPUERTOP/>

D'acuerdo con [[Alwin Kuhn]] a parola ''sericueta'' podría venir d'o latín ''EXCOCTA''<ref name=ALWIN/>. [[Joan Coromines]] dubda d'esta hipotesi etimolochica porque os equivalents occitans y catalans no rematan en ''cueit'' u ''cuit'' y proposa una etimolochía prerromana a partir d'un hipotetico ''*SERICŎTTO'' u ''*SORICŎTTO''".<ref name=VAZQUEZSOBREPUERTOP/> que podría estar relacionau con a parola ''SŎRO'' d'o latín hispanico que habría dau ''suero'' en castellán.


En chistabín a sericueta u segundo siero se diz simplament "siero"<ref name="FernandosChistabin"/>, y se consumiba fresco como [[bebida]]. Bi heba una expresión popular rimada relacionada con o porán y o siero:
En chistabín a sericueta u segundo siero se diz simplament "siero"<ref name="FernandosChistabin"/>, y se consumiba fresco como [[bebida]]. Bi heba una expresión popular rimada relacionada con o porán y o siero:

Versión d'o 15:43 27 set 2014

Esquema con a posición d'o siero de leit entre os productos lactios.
Siero de leche.

O siero[1] de leit ye a part liquida que resulta d'a coagulación d'a leit. O siero de leit ye un liquido amarillenco-verdoso formau por arredol d'un 94% d'augua, zucre (a lactosa), proteínas y poquisma materia grasa.

Ha estau considerau muito tiempo como un repui molesto porque ye muito contaminant y se produce en grans cantidatz en a industria quesera. Manimenos agora bi ha nuevas tecnolochías que permiten de recuperar-ne os principals constituyents y d'obtener-ne productos prou elaboraus como os concentraus de proteínas sericas, destinaus a estar incorporadas en os productos alimentarios finals.

O primero siero de leit u porán

En qualques zonas como a Val de Chistau se posaba o matón en una formachera que yera dencima d'una forrada. Quan pretaban o matón con as mans cayeba siero en a forrada, acción que se deciba con o verbo esporanar[2]. Esporanar ye una parola relacionada con porán, denominación en chistabín d'o primer siero[3].

O segundo siero de leit u sericueta

O primer siero u porán se puet fer bullir de nuevo cuallando atra vegada pa formar un requesón solido y un liquido dito "sericueta", que ye un segundo siero. A parola "sericueta" presenta variants como siricueta (en Fiscal[4], sirigüeta (en Aragüés[4]), siriqueta (en Torla[4]), sericueto, xiricueta, chiricueta[5], ecetra. En Sobrepuerto bi ha una fuent dita A Sericueta[6].

En catalán, occitán y piamontés bi ha cognatos d'esta parola encara que no siempre signifiquen exactament o mesmo. En piemontés tenemos rascueta ("siero que se da a lo bestiar"). En idioma occitán trobamos terigot en lemosín, saligot en Aude y senigou en gascón de Biarn. En catalán se documenta serigot, xerigot, xirigot, sorigot u surigot. En menorquín se distingue entre serigot melsis u serigot verjo (primer siero), serigot micós (segundo siero), y serigot d'es rai, sin manteca.[6]

En vasco bi ha tamién cognatos d'esta parola. En o dialecto labortán xirigota ye un "liquido que s'extraye d'o queso". En o dialecto roncalés tsirigot ye o "segundo siero con o que se purgan os pastors".[6]

D'acuerdo con Alwin Kuhn a parola sericueta podría venir d'o latín EXCOCTA[4]. Joan Coromines dubda d'esta hipotesi etimolochica porque os equivalents occitans y catalans no rematan en cueit u cuit y proposa una etimolochía prerromana a partir d'un hipotetico *SERICŎTTO u *SORICŎTTO".[6] que podría estar relacionau con a parola SŎRO d'o latín hispanico que habría dau suero en castellán.

En chistabín a sericueta u segundo siero se diz simplament "siero"[3], y se consumiba fresco como bebida. Bi heba una expresión popular rimada relacionada con o porán y o siero:

Siero que no'n quiero, / porán que no me'n dan, / grullo que no m'engullo, / el matón ta'l latón / y farinetas ta'l can.[3]

Referencias

  1. (es) Artur Quintana i Font: El Aragonés nuclear de Nerín y Sercué (Valle de Vio), Ed. Gara d'Edicions + Institución Fernando el Católico + Diputación de Zaragoza; Zaragoza 2007. ISBN 978-84-8094-060-3, p 92.
  2. (es) Brian Mott: El Habla de Gistain. Instituto de Estudios Altoaragoneses, 1989, pp 131-132.
  3. 3,0 3,1 3,2 (es) BLAS GABARDA, Fernando y ROMANOS HERNANDO, Fernando, Diccionario Aragonés: Chistabín-Castellano; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2008. ISBN978-84-8094-061-0
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 KUHN, Alwin), El Dialecto Altoaragonés (traducción de l'orichinal de 1935); Xordica Editorial. Zaragoza, 2008. p 24 ISBN 978-84-96457-41-6
  5. (es) Pedro Arnal Cavero: Vocabulario del alto-aragonés (De Alquezar y pueblos próximos. Consejo superior de investigaciones científicas. Instituto Antonio de Nebrija, Madrid 1944.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 (es) Jesús Vázquez Obrador: Nombres de lugar de Sobrepuerto. Análisis lingüístico Instituto de Estudios Altoaragoneses, 2002. ISBN: 84-8127-131-4. p 241.

Bibliografía

Veyer tamién