Diferencia entre revisiones de «Segunda conchugación en aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
Linia 4: Linia 4:


Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambeo d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''.
Os verbos ''cocer'', ''coneixer'', ''creixer'', ''mereixer'', ''naixer'', ''estender'', ''aprender'', ''plover''/''plever'', ''creyer'', ''foter'', ''vender'', ''moler'' y ''planyer'' se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambeo d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a [[tercera conchugación aragonesa|conchugación en -ir]] como ''planyir''.

== Tiempos verbals ==
=== Formas impresonals ===
{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''[[Infinitivo en aragonés|Infinitivo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''er'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Chenero y numero'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Participio en l'aragonés|Participio]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | Masculín singlar
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''iu''' / Tem'''ito'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | Masculín plural
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ius''' / Tem'''itos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | Femenín singlar
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ida''' / Tem'''ita'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | Femenín plural
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''idas''' / Tem'''itas'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''[[Cherundio en aragonés|Cherundio]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''end(o)'''
|-
|}

=== Formas presonals ===
==== Modo indicativo ====
{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Present d'indicativo en aragonés|Present d'indicativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''o'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''es'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''e'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''emos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''etz'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''en'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato imperfecto d'indicativo en aragonés|Pasau imperfecto d'indicativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Teme'''ba'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Teme'''ba'''s''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Teme'''ba'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plr.''
| bgcolor=#DDEEFF | Teme'''ba'''nos
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Teme'''ba'''tz
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Teme'''ba'''n
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato perfecto simple en l'aragonés|Pasau perfecto simple]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ié'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''iés'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ió'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''iemos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ietz'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ioron''' / Tem'''ión'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Futuro d'indicativo en aragonés|Futuro d'indicativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''eré'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''erás'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''erá'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''eremos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''eretz'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''erán'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Condicional en aragonés|Condicional]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ería'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ería'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ería'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''eríanos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''eríatz
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''erían'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato perfecto compuesto d'indicativo en aragonés|Pasau perfecto compuesto d'indicativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | He temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Has temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Ha temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hemos temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hetz temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Han temiu / temito
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato plusquamperfecto d'indicativo en l'aragonés|Pasato plusquamperfecto d'indicativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Heba temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hebas temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Heba temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hébanos temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hébatz temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Heban temiu / temito
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato anterior d'indicativo en aragonés|Pasau anterior d'indicativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Habié temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Habiés temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Habió temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Habiemos temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Habietz temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Habioron temiu / temito
|-
|}

==== Modo subchuntivo ====
{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Present de subchuntivo en aragonés|Present de subchuntivo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''a'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''as'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''a'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''amos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''atz'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''an'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato imperfecto de subchuntivo en aragonés|Pasau imperfecto de subchuntivo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''és(e)'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''eses'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''és(e)'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''ésenos'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''etz'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''esen'''
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato perfecto de subchuntivo en aragonés|Pasato perfecto de subchuntivo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Haiga temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Haigas temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Haiga temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Haigamos temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Haigatz temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Haigan temiu / temito
|-
|}

{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Pasato pluscuamperfecto de subchuntivo en aragonés|Pasau pluscuamperfecto de subchuntivo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hese temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Heses temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hese temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''1ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hésenos temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hésetz temiu / temito
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''3ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Hesen temiu / temito
|-
|}

==== Modo imperativo ====
{| class="wikitable"
| bgcolor=#cccccc | '''Presona'''
| bgcolor=#cccccc | '''[[Modo imperativo en aragonés|Modo imperativo]]'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Sing.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''e'''
|-
| bgcolor=#DDEEFF | ''2ª Plur.''
| bgcolor=#DDEEFF | Tem'''et'''
|-
|}


== Variants ==
== Variants ==

Versión d'o 16:33 29 mar 2014

A segunda conchugación en l'aragonés provién d'a segunda conchugación latina tardana (verbos en -ĒRE), conchugación que enantes heba absorbiu a mes gran part d'os verbos en -ĔRE d'a desapareixida tercera conchugación latina, esdrúixola.

En aragonés os verbos haber, valer, veyer, soler, deber, poder, torcer fan part d'o conchunto de verbos que derivan de verbos d'a segunda conchugación latina

Os verbos cocer, coneixer, creixer, mereixer, naixer, estender, aprender, plover/plever, creyer, foter, vender, moler y planyer se remontan a verbos d'a tercera conchugación latina que pasoron a la segunda conchugación latina por o cambeo d'accentuación. Belún d'estos verbos presenta variants en a conchugación en -ir como planyir.

Tiempos verbals

Formas impresonals

Infinitivo
Temer
Chenero y numero Participio
Masculín singlar Temiu / Temito
Masculín plural Temius / Temitos
Femenín singlar Temida / Temita
Femenín plural Temidas / Temitas
Cherundio
Temend(o)

Formas presonals

Modo indicativo

Presona Present d'indicativo
1ª Sing. Temo
2ª Sing. Temes
3ª Sing. Teme
1ª Plur. Tememos
2ª Plur. Temetz
3ª Plur. Temen
Presona Pasau imperfecto d'indicativo
1ª Sing. Temeba
2ª Sing. Temebas
3ª Sing. Temeba
1ª Plr. Temebanos
2ª Plur. Temebatz
3ª Plur. Temeban
Presona Pasau perfecto simple
1ª Sing. Tem
2ª Sing. Temiés
3ª Sing. Tem
1ª Plur. Temiemos
2ª Plur. Temietz
3ª Plur. Temioron / Temión
Presona Futuro d'indicativo
1ª Sing. Temeré
2ª Sing. Temerás
3ª Sing. Temerá
1ª Plur. Temeremos
2ª Plur. Temeretz
3ª Plur. Temerán
Presona Condicional
1ª Sing. Temería
2ª Sing. Temería
3ª Sing. Temería
1ª Plur. Temeríanos
2ª Plur. Temeríatz
3ª Plur. Temerían
Presona Pasau perfecto compuesto d'indicativo
1ª Sing. He temiu / temito
2ª Sing. Has temiu / temito
3ª Sing. Ha temiu / temito
1ª Plur. Hemos temiu / temito
2ª Plur. Hetz temiu / temito
3ª Plur. Han temiu / temito
Presona Pasato plusquamperfecto d'indicativo
1ª Sing. Heba temiu / temito
2ª Sing. Hebas temiu / temito
3ª Sing. Heba temiu / temito
1ª Plur. Hébanos temiu / temito
2ª Plur. Hébatz temiu / temito
3ª Plur. Heban temiu / temito
Presona Pasau anterior d'indicativo
1ª Sing. Habié temiu / temito
2ª Sing. Habiés temiu / temito
3ª Sing. Habió temiu / temito
1ª Plur. Habiemos temiu / temito
2ª Plur. Habietz temiu / temito
3ª Plur. Habioron temiu / temito

Modo subchuntivo

Presona Present de subchuntivo
1ª Sing. Tema
2ª Sing. Temas
3ª Sing. Tema
1ª Plur. Temamos
2ª Plur. Tematz
3ª Plur. Teman
Presona Pasau imperfecto de subchuntivo
1ª Sing. Temés(e)
2ª Sing. Temeses
3ª Sing. Temés(e)
1ª Plur. Temésenos
2ª Plur. Temetz
3ª Plur. Temesen
Presona Pasato perfecto de subchuntivo
1ª Sing. Haiga temiu / temito
2ª Sing. Haigas temiu / temito
3ª Sing. Haiga temiu / temito
1ª Plur. Haigamos temiu / temito
2ª Plur. Haigatz temiu / temito
3ª Plur. Haigan temiu / temito
Presona Pasau pluscuamperfecto de subchuntivo
1ª Sing. Hese temiu / temito
2ª Sing. Heses temiu / temito
3ª Sing. Hese temiu / temito
1ª Plur. Hésenos temiu / temito
2ª Plur. Hésetz temiu / temito
3ª Plur. Hesen temiu / temito

Modo imperativo

Presona Modo imperativo
2ª Sing. Teme
2ª Plur. Temet

Variants

En benasqués a evolución d'os verbos d'a tercera conchugación latina estió diferent con respecto a l'aragonés cheneral conservando-se l'accentuación esdrúixola en un primer inte pa dimpués perder-se a vocal post-tónica y formar verbos remataus en -re (IV clase benasquesa de J.A Saura Rami[1]) como en francés, occitán y catalán:

  • EXTENDĔRE > estenre.
  • FUNDĔRE > fonre.
  • APPREHENDĔRE > apenre.
  • PLOVĔRE > pllòure.
  • CREDĔRE > creure.
  • FUTUĔRE > fotre.
  • MOLĔRE > muelre.
  • PLANGĔRE > pllanre.
  • VENDĔRE > venre.
  • VIVĔRE > viure.
  • SCRIBĔRE > escriure.
  • FUGĔRE > fuire.
  • MULGĔRE > muire.
  • COLLIGĔRE > culre.

Estos infinitivos coexisten en benasqués con estene(r), fone(r), aprene(r), pllove(r), crede(r), fote(r), vene(r), mole(r), pllanye(r) y fuyi(r).

A part d'esta lista de verbos d'a tercera conchugación latina que pasan a la IV clase benasquesa, tamién bi ha verbos d'atros orichens, que presentan tamién infinitivos en -er u -ir.

Provienen d'a segunda conchugación latina en -ĒRE os verbos valre, duelre, calre, riure y tinre, coincidindo con una tendencia s'ha dau en a evolución d'o catalán y de qualques dialectos de l'occitán en os que ciertos verbos d'a tercera conchugación latina han pasau a la segunda (visible en o catalán y part de l'occitán deure, moure que derivan de DEBĒRE y MOVĒRE). Por atra part os verbos RESPONDĒRE, MISCĒRE, TONDĒRE y TORQUERE pasoron dende a segunda conchugación a la tercera en o latín d'amplas zonas.

Provienen d'a quarta conchugación latina en -IRE os verbos amulre, bulre, engulre, salre y vinre.

Referencias

  1. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas, Zaragoza, Gara d'Edizions-Institución Fernando el Católico (2003). p 214

Bibliografía