Diferencia entre revisiones de «Adverbios de tiempo en aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Linia 54: Linia 54:


=== Dinantes u enantes ===
=== Dinantes u enantes ===
Ye lo resultau d'a combinación ''de''+''en''+''antes''. Si se presenta como diferents variants que pueden coexistir en a parla d'un mesmo lugar:
Ye lo resultau d'a combinación ''de''+''en''+''antes''. Se presenta como diferents variants que pueden coexistir en a parla d'un mesmo lugar:
*''Denantes''.
*''Denantes''.
*''Denantis''.
*''Denantis''.
Linia 62: Linia 62:
*''Inantes''.
*''Inantes''.


Puet significar "fa un inte" ([[aragonés benasqués|Benás]], [[aragonés chistabín|Chistau]], [[aragonés de Sierra Ferrera|Baixo Penyas]], [[aragonés fobano|Fueva]], [[Os Monegros|Monegros]]), pero en atra zona ''dinantes'' puet significar "antigament" ([[aragonés tellán|Tella]], [[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]]<ref name="VIELLOSOBRARBE"/>). Manimenos [[Chabier Lozano Sierra]] y [[Ánchel Loís Saludas]] documentan que ''dinantes'' significa "anteriorment" en [[aragonés belsetán|belsetán]],<ref name=BELSETANLOZANO/> por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.
A part de trobar-se en [[idioma aragonés|aragonés]] tamién se troba en [[idioma gallego|gallego]], [[astur-leyonés]], [[idioma castellán|castellán]], [[idioma catalán|catalán]] (''enans''), y [[idioma occitán|occitán]] (''enans''), pero en a mes gran part d'os casos sin fer part d'os standards d'estos idiomas neolatins.
En aragonés puet significar "fa un inte" ([[aragonés benasqués|Benás]], [[aragonés chistabín|Chistau]], [[aragonés de Sierra Ferrera|Baixo Penyas]], [[aragonés fobano|Fueva]], [[Os Monegros|Monegros]]), pero en atra zona ''dinantes'' puet significar "antigament" ([[aragonés tellán|Tella]], [[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]]<ref name="VIELLOSOBRARBE"/>). Manimenos [[Chabier Lozano Sierra]] y [[Ánchel Loís Saludas]] documentan que ''dinantes'' significa "anteriorment" en [[aragonés belsetán|belsetán]],<ref name=BELSETANLOZANO/> por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.


A variant ''denantes'' se troba en [[aragonés benasqués|benasqués]].
A variant ''denantes'' se troba en [[aragonés benasqués|benasqués]].
Linia 70: Linia 72:
{{cita|Se te cayerá otra vez, igual como '''dinantis'''.<ref name="BARCOS">{{es}} [[Miguel Ánchel Barcos|BARCOS, Miguel Ánchel]], ''El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago''; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 <small>ISBN 978-84-8094-058-0</small></ref>}}
{{cita|Se te cayerá otra vez, igual como '''dinantis'''.<ref name="BARCOS">{{es}} [[Miguel Ánchel Barcos|BARCOS, Miguel Ánchel]], ''El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago''; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 <small>ISBN 978-84-8094-058-0</small></ref>}}


A variant ''dinantes'' se troba en [[aragonés ansotano|ansotán]], [[aragonés belsetán|belsetán]], [[aragonés tellán|aragonés d'a Valle de Tella]]<ref name=TELLALOZ/> y [[aragonés chistabín|chistabín]]. Seguntes [[Chabier Lozano]] o significau que presenta en a Valle de Tella ye de ''antigament'', contrastando con o significau de ''anteriorment'' que da pa este mesmo adverbio en belsetán. Tamién contrasta con o significau de ''enantes'' que da ell mesmo pa l'aragonés de Tella como sinonimo de ''antes''. Antiparte tamién contrasta con o significau que da [[Fernando Romanos]] en a Val de Chistau como "fa poco", "fa un inte".
A variant ''dinantes'' se troba en [[aragonés ansotano|ansotán]], [[aragonés belsetán|belsetán]], [[aragonés tellán|aragonés d'a Valle de Tella]]<ref name=TELLALOZ/>,[[aragonés chistabín|chistabín]] y de [[aragonés campés|Campo]]<ref name=MASCARAYCAMPO>{{es}} [[Bienvenido Mascaray Sin]]: ''El ribagorzano dende Campo'', p 91.</ref>. Seguntes [[Chabier Lozano]] o significau que presenta en a Valle de Tella ye de ''antigament'', contrastando con o significau de ''anteriorment'' que da pa este mesmo adverbio en belsetán. Tamién contrasta con o significau de ''enantes'' que da ell mesmo pa l'aragonés de Tella como sinonimo de ''antes''. Antiparte tamién contrasta con o significau que dan [[Fernando Romanos]] en a Val de Chistau y [[Bienvenido Mascaray]] en [[aragonés campés|Campo]] como "fa poco", "fa un inte".
{{cita|No m'alcuerdo como lo feban '''dinantes'''.<ref name="BARCOS"/>}}
{{cita|No m'alcuerdo como lo feban '''dinantes'''.<ref name="BARCOS"/>}}
{{cita|'''dinantes''' tenebas que troballar.<ref name=BELSETANLOZANO/>}}
{{cita|'''dinantes''' tenebas que troballar.<ref name=BELSETANLOZANO/>}}
{{cita|aora charras més que '''dinantes''' (sentiu por [[Saroïhandy]] en belsetán).}}
{{cita|aora charras més que '''dinantes''' (sentiu por [[Saroïhandy]] en belsetán).}}
{{cita|'''dinantes''' la he visto pasar per la placeta.<ref name=FERNANDOCHISTABIN/>}}
{{cita|'''dinantes''' la he visto pasar per la placeta.<ref name=FERNANDOCHISTABIN/>}}
{{cita|Si no l'han chirau agora, '''dinantes''' no'n baixaba gota.<ref name=MASCARAYCAMPO/>}}


A variant ''enantes'' se troba en [[aragonés d'a Valle de Tella]]<ref name=TELLALOZ/>, [[aragonés chistabín|chistabín]] y en [[castellán d'Aragón]]:
A variant ''enantes'' se troba en [[aragonés d'a Valle de Tella]]<ref name=TELLALOZ/>, [[aragonés chistabín|chistabín]] y en [[castellán d'Aragón]]:

Versión d'o 18:03 14 mar 2014

Os adverbios de tiempo en l'aragonés gosan estar d'orichen latín y se subdividen en tres grupos: adverbios de localización temporal cheneral, adverbios de localización temporal absoluta y adverbios de localización temporal relativa.

Adverbios de localización temporal relativa

Os eixemplos tipicos son siempre y nunca.

L'adverbio nunca puet ir en oracions con doble negación. A part de l'uso en oracions negativas l'adverbio nunca tamién se fa servir en oracions interrogativas y condicionals con o significa de "qualque vegada".

No se si has visto nunca una subasta de lenya.[1]
Si nunca tos pleve.[1]
¿ has estato nunca en Marmorés?[1]
nos has visto tu nunca[2]
Si nunca te paran.[2]
¿ yes estato nunca?[2]

En aragonés ribagorzán existe a forma mai como cheosinonimo de nunca, pero se ye perdendo. Se fa servir con regularidat en La Poblla de Fantova, Benavent, Capella, Pueyo de Marguillén y Aguilaníu pero en as atras localidatz de Ribagorza Baixa no lo fan servir que os més viellos.[3]

mai l'he negau.
no acabarem mai.

L'adverbio siempre presenta a variant siempe en belsetán coexistindo con a forma cheneral:

Siempe pareix que tiene la razón.[1]

Un adverbio temporal tipico de l'aragonés que no se fa servir en as formas standarizatas d'os idiomas mugants ye perén, derivato de PER ANNU.[4]

Adverbios de localización temporal absoluta

L'adverbio ahier expresa anterioridat a l'egual que as locucions antes d'ahier y antes d'anueit.

Os adverbios hue(i) y agora expresan simultaneidat.

L'adverbio manyana, a l'egual que muitas locucions adverbials de tiempo expresan posterioridat.

Adverbios de localización temporal relativa

Son os adverbios antes, dimpués, luego, tarde, encara, alavez/allora y ya, con as suyas variants.

Antes

Antes deriva d'o latín ANTE a l'egual que lo prefixo ante-. En bell puesto presenta a variant antis y en aragonés de Valle de Vio presenta a lochica variant andes[5] con sonorización dezaga de liquida. L'adverbio antes/antis fa part de locucions adverbials como antes con antes y antis mas/antes más/d'antes, antes d'ahier y antes d'anueit.

Si hes venito vinte anyos andes[5]
Antes no i hebe llum electrica[6]
T'apanya(r) ixo forau d'el camino, posa antes la grava y después la terra.[6]

L'adverbio antes puede ir seguiu d'a preposición de u d'o relativo que:

Le dicié a Santa Lucía que me las guardase u bien ta casadas u bien ta perdidas, antes de viyer-las de tot aborrecidas.[7]
Antes d'anar-te'n donarás en pienso als machos.[6]
Antes de la fuent trobarás un cantal molar: allí i hei que desbarrar-se.[6]
Antes que te'l diga ella di-le-ne tú.[7]
Antes que no piensas las farán.[7]

A locución d'antes se documenta en chistabín coexistindo con d'antes más y más d'antes, y en belsetán:

d'antes i heba más mainada en la escuela.[7]
Se d'antes an trucaba el ganau d'Espierba.[1]

Tamién se documenta en o "Liber Regum" tres vegadas:

Et estonz fo Iulius Cesar emperador de Roma de so cabal, que dantes los cónsules eran señores
Est Domicianus ouo sobre nomne Helius Adrianus e destruie Iherusalem e destadizola toda de so logar e poblóla redor monte Caluarie o agora es poblada, e pusol nomne & ouo nomne Heliam. Que dantes Iherusalem redor monte Sion era poblada
Pues hi uino Domicianus, qui encalgo a Sant Iohan euangelista e pobló Iherusalem o agora es poblada. Que dantes en monte Syon era poblada & poblóla cerca de mont Caluaria.

Dinantes u enantes

Ye lo resultau d'a combinación de+en+antes. Se presenta como diferents variants que pueden coexistir en a parla d'un mesmo lugar:

  • Denantes.
  • Denantis.
  • Dinantes.
  • Dinantis.
  • Enantes.
  • Inantes.

A part de trobar-se en aragonés tamién se troba en gallego, astur-leyonés, castellán, catalán (enans), y occitán (enans), pero en a mes gran part d'os casos sin fer part d'os standards d'estos idiomas neolatins.

En aragonés puet significar "fa un inte" (Benás, Chistau, Baixo Penyas, Fueva, Monegros), pero en atra zona dinantes puet significar "antigament" (Tella, Viello Sobrarbe[4]). Manimenos Chabier Lozano Sierra y Ánchel Loís Saludas documentan que dinantes significa "anteriorment" en belsetán,[1] por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.

A variant denantes se troba en benasqués.

Denantes has dito que'n mincharíes y ara dius que ne'n qués.[6]

A variant denantis se troba en cheso.[8] A variant dinantis se troba en ansotán:

Se te cayerá otra vez, igual como dinantis.[9]

A variant dinantes se troba en ansotán, belsetán, aragonés d'a Valle de Tella[2],chistabín y de Campo[10]. Seguntes Chabier Lozano o significau que presenta en a Valle de Tella ye de antigament, contrastando con o significau de anteriorment que da pa este mesmo adverbio en belsetán. Tamién contrasta con o significau de enantes que da ell mesmo pa l'aragonés de Tella como sinonimo de antes. Antiparte tamién contrasta con o significau que dan Fernando Romanos en a Val de Chistau y Bienvenido Mascaray en Campo como "fa poco", "fa un inte".

No m'alcuerdo como lo feban dinantes.[9]
dinantes tenebas que troballar.[1]
aora charras més que dinantes (sentiu por Saroïhandy en belsetán).
dinantes la he visto pasar per la placeta.[7]
Si no l'han chirau agora, dinantes no'n baixaba gota.[10]

A variant enantes se troba en aragonés d'a Valle de Tella[2], chistabín y en castellán d'Aragón:

enantes la ha vista pasar per la placeta.[7]

Esta variant tamién se troba en textos medievals como a "Cronica de Sant Chuan d'a Penya" y l'Alchamiau d'Urreya de Xalón:

kon gran berguença / ke abía d'el por lo ke le abía dito enantes[11]

En a "Cronica de Sant Chuan d'a Penya" presenta un significau prou diferent a lo de "fa poco" u "fa un inte", pero compatible con "anteriorment":

et aqueste fué el primero rey que se posó á taula todo solo, et se vistió de vestiduras reales, porque enantes todos los reyes se posauan en lur taula con caualleros et hauían ansi vestidos como caualleros.
La qual tomba fué metida entre tres altares de inuocacion de Sanct Iohan Bautista et de Sanct Iulian et de Sancta Basilissa, ya, enantes aqui, hedificados.
Et enantes quel se visties el abito fizo venir en la villa de Aljacira, do la ora jacía enfermo, su fillo Don Pedro.
sitió vn castiello muyt fuert á grant marauella clamado Montesa el qual castiello non fue prisso en la conquista del dito Regno, enantes los Moros lo hauían tenido antigament, et aquel castiello combatió.
Et encontinent el dito rey Don Pedro cuitadament vino sende á la ciudat de Mecina, do fué recebido con gran goyo et pagament. Mas ys verdat que enantes quell hi fues, fué enuiada á la ciudat de Mecina alguna compañia de almogauares ó siruientes por ayudar et deffender aquella de los combatientes.

A variant Inantes se documenta en chistabín:

Inantes, quan venibe no pleveba miaha.[7]
Inantes he visto esnavesar a Leonardo t'abaixo.[7]

Dimpués

Dimpués deriva de DE INDE POST, ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o Baixo Aragón. Presenta a variant dimpuesas.

Allora u alavez

Alavez provién de ILLA VICE y ye propio de l'aragonés oriental y centro-oriental. En benasqués ye alavegada. Puet estar un cognato de l'occitán alavetz, pero Chabier Tomás Arias lo considera un occitanismo.[4] As formas alora u allora son propias de l'aragonés occidental. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo antonces.

Encara

Encara provién de HINC HA HORA, y se rechistra actualment en aragonés oriental, centro-oriental, en l'aragonés d'o Viello Sobrarbe y en l'aragonés d'o Semontano de Balbastro. Manimenos en a Edat Meya yera usual en tot l'aragonés y en o romanz navarro.

Referencias

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp 134-136.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010, pp 170-172
  3. Maria Luisa Arnal Purroy El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998. pp 400-401:
  4. 4,0 4,1 4,2 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
  5. 5,0 5,1 (es) QUINTANA i FONT, Artur: El Aragonés nuclear de Nerín y Sercué (Valle de Vio), Ed. Gara d'Edicions + Institución Fernando el Católico + Diputación de Zaragoza; Zaragoza 2007. ISBN 978-84-8094-060-3. p 44
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978. p 45, p 113
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 (es) Fernando Blas Gabarda, Fernando Romanos Hernando: Diccionario Aragonés: chistabín-castellano. (Bal de Chistau). Gara d'Edizions, 2008, pp 80-81.
  8. (an) Chusé Lera Alsina Aplego. Diccionario de Resistencia y Gramática sobre lo cheso. Massanas gràfiques. 2004.
  9. 9,0 9,1 (es) BARCOS, Miguel Ánchel, El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 ISBN 978-84-8094-058-0
  10. 10,0 10,1 (es) Bienvenido Mascaray Sin: El ribagorzano dende Campo, p 91.
  11. Federico Corriente, María Jesús Viguera: Relatos píos y profanos del manuscrito Aljamiado de Urrea de Jalón Institución Fernando el Católico, 1990. p 96

Bibliografía

  • Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA