Diferencia entre revisiones de «Adverbios de tiempo en aragonés»
Linia 57: | Linia 57: | ||
*''Inantes''. |
*''Inantes''. |
||
Puet significar "fa un inte" ([[aragonés benasqués|Benás]], [[aragonés chistabín|Chistau]], [[aragonés de Sierra Ferrera|Baixo Penyas]], [[aragonés fobano|Fueva]], [[Os Monegros|Monegros]]), pero en atra zona ''dinantes'' puet significar "antigament" ([[aragonés tellán|Tella]], [[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]]<ref name="VIELLOSOBRARBE"/>). Manimenos [[Chabier Lozano Sierra]] y [[Ánchel Loís Saludas]] documentan que ''dinantes'' significa "anteriorment" en [[aragonés belsetán|belsetán]],<ref |
Puet significar "fa un inte" ([[aragonés benasqués|Benás]], [[aragonés chistabín|Chistau]], [[aragonés de Sierra Ferrera|Baixo Penyas]], [[aragonés fobano|Fueva]], [[Os Monegros|Monegros]]), pero en atra zona ''dinantes'' puet significar "antigament" ([[aragonés tellán|Tella]], [[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]]<ref name="VIELLOSOBRARBE"/>). Manimenos [[Chabier Lozano Sierra]] y [[Ánchel Loís Saludas]] documentan que ''dinantes'' significa "anteriorment" en [[aragonés belsetán|belsetán]],<ref name=BELSETANLOZANO/> por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada. |
||
A variant ''denantes'' se troba en [[aragonés benasqués|benasqués]]. |
A variant ''denantes'' se troba en [[aragonés benasqués|benasqués]]. |
||
Linia 65: | Linia 65: | ||
{{cita|Se te cayerá otra vez, igual como '''dinantis'''.<ref name="BARCOS">{{es}} [[Miguel Ánchel Barcos|BARCOS, Miguel Ánchel]], ''El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago''; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 <small>ISBN 978-84-8094-058-0</small></ref>}} |
{{cita|Se te cayerá otra vez, igual como '''dinantis'''.<ref name="BARCOS">{{es}} [[Miguel Ánchel Barcos|BARCOS, Miguel Ánchel]], ''El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago''; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 <small>ISBN 978-84-8094-058-0</small></ref>}} |
||
A variant ''dinantes'' se troba en [[aragonés ansotano|ansotán]], [[aragonés tellán|aragonés d'a Valle de Tella]]<ref name=TELLALOZ/> y [[aragonés chistabín|chistabín]]. Seguntes [[Chabier Lozano]] o significau que presenta en a Valle de Tella ye de ''antigament'', contrastando con o significau |
A variant ''dinantes'' se troba en [[aragonés ansotano|ansotán]], [[aragonés belsetán|belsetán]], [[aragonés tellán|aragonés d'a Valle de Tella]]<ref name=TELLALOZ/> y [[aragonés chistabín|chistabín]]. Seguntes [[Chabier Lozano]] o significau que presenta en a Valle de Tella ye de ''antigament'', contrastando con o significau de ''anteriorment'' que da pa este mesmo adverbio en belsetán. Tamién contrasta con o significau de ''enantes'' que da ell mesmo pa l'aragonés de Tella como sinonimo de ''antes''. Antiparte tamién contrasta con o significau que da [[Fernando Romanos]] en a Val de Chistau como "fa poco", "fa un inte". |
||
{{cita|No m'alcuerdo como lo feban '''dinantes'''.<ref name="BARCOS"/>}} |
{{cita|No m'alcuerdo como lo feban '''dinantes'''.<ref name="BARCOS"/>}} |
||
{{cita|'''dinantes''' tenebas que troballar.<ref name=BELSETANLOZANO/>}} |
|||
{{cita|aora charras més que '''dinantes''' (sentiu por [[Saroïhandy]] en belsetán).}} |
|||
{{cita|'''dinantes''' la he visto pasar per la placeta.<ref name=FERNANDOCHISTABIN/>}} |
{{cita|'''dinantes''' la he visto pasar per la placeta.<ref name=FERNANDOCHISTABIN/>}} |
||
Versión d'o 12:25 8 mar 2014
Os adverbios de tiempo en l'aragonés gosan estar d'orichen latín y se subdividen en tres grupos: adverbios de localización temporal cheneral, adverbios de localización temporal absoluta y adverbios de localización temporal relativa.
Adverbios de localización temporal relativa
Os eixemplos tipicos son siempre y nunca.
L'adverbio nunca puet ir en oracions con doble negación. A part de l'uso en oracions negativas l'adverbio nunca tamién se fa servir en oracions interrogativas y condicionals con o significa de "qualque vegada".
En aragonés ribagorzán existe a forma mai como cheosinonimo de nunca, pero se ye perdendo. Se fa servir con regularidat en La Poblla de Fantova, Benavent, Capella, Pueyo de Marguillén y Aguilaníu pero en as atras localidatz de Ribagorza Baixa no lo fan servir que os més viellos.[3]
L'adverbio siempre presenta a variant siempe en belsetán coexistindo con a forma cheneral:
Un adverbio temporal tipico de l'aragonés que no se fa servir en as formas standarizatas d'os idiomas mugants ye perén, derivato de PER ANNU.[4]
Adverbios de localización temporal absoluta
L'adverbio ahier expresa anterioridat a l'egual que as locucions antes d'ahier y antes d'anueit.
Os adverbios hue(i) y agora expresan simultaneidat.
L'adverbio manyana, a l'egual que muitas locucions adverbials de tiempo expresan posterioridat.
Adverbios de localización temporal relativa
Son os adverbios antes, dimpués, luego, tarde, encara, alavez/allora y ya, con as suyas variants.
Antes
Antes deriva d'o latín ANTE a l'egual que lo prefixo ante-, en bell puesto presenta a variant antis. L'adverbio antes/antis fa part de locucions adverbials como antes con antes y antis mas/antes más/d'antes, antes d'ahier y antes d'anueit.
L'adverbio antes puede ir seguiu d'a preposición de u d'o relativo que:
A locución d'antes se documenta en chistabín coexistindo con d'antes más y más d'antes, y en belsetán:
Tamién se documenta en o "Liber Regum" tres vegadas:
Dinantes u enantes
Ye lo resultau d'a combinación de+en+antes. Si se presenta como diferents variants que pueden coexistir en a parla d'un mesmo lugar:
- Denantes.
- Dinantes.
- Dinantis.
- Enantes.
- Inantes.
Puet significar "fa un inte" (Benás, Chistau, Baixo Penyas, Fueva, Monegros), pero en atra zona dinantes puet significar "antigament" (Tella, Viello Sobrarbe[4]). Manimenos Chabier Lozano Sierra y Ánchel Loís Saludas documentan que dinantes significa "anteriorment" en belsetán,[1] por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.
A variant denantes se troba en benasqués.
A variant dinantis se troba en ansotán:
A variant dinantes se troba en ansotán, belsetán, aragonés d'a Valle de Tella[2] y chistabín. Seguntes Chabier Lozano o significau que presenta en a Valle de Tella ye de antigament, contrastando con o significau de anteriorment que da pa este mesmo adverbio en belsetán. Tamién contrasta con o significau de enantes que da ell mesmo pa l'aragonés de Tella como sinonimo de antes. Antiparte tamién contrasta con o significau que da Fernando Romanos en a Val de Chistau como "fa poco", "fa un inte".
A variant enantes se troba en aragonés d'a Valle de Tella[2], chistabín y en castellán d'Aragón:
Esta variant tamién se troba en textos medievals como a "Cronica de Sant Chuan d'a Penya" y l'Alchamiau d'Urreya de Xalón:
A variant Inantes se documenta en chistabín:
Dimpués
Dimpués deriva de DE INDE POST, ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o Baixo Aragón. Presenta a variant dimpuesas.
Allora u alavez
Alavez provién de ILLA VICE y ye propio de l'aragonés oriental y centro-oriental. En benasqués ye alavegada. Puet estar un cognato de l'occitán alavetz, pero Chabier Tomás Arias lo considera un occitanismo.[4] As formas alora u allora son propias de l'aragonés occidental. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo antonces.
Encara
Encara provién de HINC HA HORA, y se rechistra actualment en aragonés oriental, centro-oriental, en l'aragonés d'o Viello Sobrarbe y en l'aragonés d'o Semontano de Balbastro. Manimenos en a Edat Meya yera usual en tot l'aragonés y en o romanz navarro.
Referencias
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp 134-136.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 (es) Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010, pp 170-172
- ↑ Maria Luisa Arnal Purroy El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998. pp 400-401:
- ↑ 4,0 4,1 4,2 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 (es) Fernando Blas Gabarda, Fernando Romanos Hernando: Diccionario Aragonés: chistabín-castellano. (Bal de Chistau). Gara d'Edizions, 2008, pp 80-81.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 (es) Ángel Ballarín Cornel: Diccionario del Benasqués. Institución Fernando el Católico, Zaragoza, segunda edición 1978. p 45, p 113
- ↑ 7,0 7,1 (es) BARCOS, Miguel Ánchel, El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 ISBN 978-84-8094-058-0
- ↑ Federico Corriente, María Jesús Viguera: Relatos píos y profanos del manuscrito Aljamiado de Urrea de Jalón Institución Fernando el Católico, 1990. p 96
Bibliografía
- Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010