Diferencia entre revisiones de «Adverbios de tiempo en aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Linia 26: Linia 26:


A locución ''d'antes'' se documenta en [[aragonés chistabín|chistabín]] coexistindo con ''d'antes más'' y ''más d'antes'':
A locución ''d'antes'' se documenta en [[aragonés chistabín|chistabín]] coexistindo con ''d'antes más'' y ''más d'antes'':
{{cita|'''d'antes''' i heba más mainada en la escuela<ref name=CHISTAFERNANDO>{{cita libro |título=Dizionario aragonés chistabín |apellido=Blas Gabarda |nombre=Fernando |apellido2=Romanos Hernando |nombre2=Fernando |editorial=Gara d'Edizions-IFC |ubicación=Zaragoza |serie=Ainas |año=2008 |isbn=978-84-8094-061-0 }}</ref>}}
{{cita|'''d'antes''' i heba más mainada en la escuela.<ref>{{cita libro |apellidos=Blas Gabarda |nombre=Fernando |enlaceautor=Fernando Blas Gabarda |apellidos2=Romanos Hernando |nombre2=Fernando |enlaceautor2=Fernando Romanos Hernando |título=Diccionario Aragonés: chistabín-castellano. (Bal de Chistau) |editorial=Gara d'Edizions |año=2008 |páginas=44 }}</ref>}}


Tamién se documenta en o "''[[Liber Regum]]''" tres vegadas:
Tamién se documenta en o "''[[Liber Regum]]''" tres vegadas:

Versión d'o 11:00 8 mar 2014

Os adverbios de tiempo en l'aragonés gosan estar d'orichen latín y se subdividen en tres grupos: adverbios de localización temporal cheneral, adverbios de localización temporal absoluta y adverbios de localización temporal relativa.

Adverbios de localización temporal relativa

Os eixemplos tipicos son siempre y nunca.

L'adverbio nunca puet ir en oracions con doble negación. A part de l'uso en oracions negativas l'adverbio nunca tamién se fa servir en oracions interrogativas y condicionals.

En aragonés ribagorzán existe a forma mai como cheosinonimo de nunca, pero se ye perdendo. Se fa servir con regularidat en La Poblla de Fantova, Benavent, Capella, Pueyo de Marguillén y Aguilaníu pero en as atras localidatz de Ribagorza Baixa no lo fan servir que os més viellos.[1]

  • mai l'he negau.
  • no acabarem mai.

Un adverbio temporal tipico de l'aragonés que no se fa servir en as formas standarizatas d'os idiomas mugants ye perén, derivato de PER ANNU.[2]

Adverbios de localización temporal absoluta

L'adverbio ahier expresa anterioridat a l'egual que as locucions antes d'ahier y antes d'anueit.

Os adverbios hue(i) y agora expresan simultaneidat.

L'adverbio manyana, a l'egual que muitas locucions adverbials de tiempo expresan posterioridat.

Adverbios de localización temporal relativa

Son os adverbios antes, dimpués, luego, tarde, encara, alavez/allora y ya, con as suyas variants.

Antes

Antes deriva d'o latín ANTE a l'egual que lo prefixo ante-, en bell puesto presenta a variant antis. L'adverbio antes/antis fa part de locucions adverbials como antes con antes y antis mas/antes más/d'antes, antes d'ahier y antes d'anueit.

A locución d'antes se documenta en chistabín coexistindo con d'antes más y más d'antes:

d'antes i heba más mainada en la escuela.[3]

Tamién se documenta en o "Liber Regum" tres vegadas:

Et estonz fo Iulius Cesar emperador de Roma de so cabal, que dantes los cónsules eran señores
Est Domicianus ouo sobre nomne Helius Adrianus e destruie Iherusalem e destadizola toda de so logar e poblóla redor monte Caluarie o agora es poblada, e pusol nowne & ouo nomne Heliam. Que dantes Iherusalem redor monte Sion era poblada
Pues hi uino Domicianus, qui encalgo a Sant Iohan euangelista e pobló Iherusalem o agora es poblada. Que dantes en monte Syon era poblada & poblóla cerca de mont Caluaria.

Dinantes u enantes

Si se presenta como enantes/denantes/dinantes/dinantis (de+en+antes) puet significar "fa un inte" (Benás, Chistau, Baixo Penyas, Fueva, Monegros), pero en atra zona dinantes puet significar "antigament" (Tella, Viello Sobrarbe[2]). Manimenos Chabier Lozano Sierra y Ánchel Loís Saludas documentan que dinantes significa "anteriorment" en belsetán,[4] por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.

  • Se te cayerá otra vez, igual como dinantis.[5]
  • No m'alcuerdo como lo feban dinantes.[5]

Tamién se troba en textos medievals como a "Cronica de Sant Chuan d'a Penya" y l'Alchamiau d'Urreya de Xalón:

kon gran berguença / ke abía d'el por lo ke le abía dito enantes[6]

Dimpués

Dimpués deriva de DE INDE POST, ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o Baixo Aragón. Presenta a variant dimpuesas.

Allora u alavez

Alavez provién de ILLA VICE y ye propio de l'aragonés oriental y centro-oriental. En benasqués ye alavegada. Puet estar un cognato de l'occitán alavetz, pero Chabier Tomás Arias lo considera un occitanismo.[2] As formas alora u allora son propias de l'aragonés occidental. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo antonces.

Encara

Encara provién de HINC HA HORA, y se rechistra actualment en aragonés oriental, centro-oriental, en l'aragonés d'o Viello Sobrarbe y en l'aragonés d'o Semontano de Balbastro. Manimenos en a Edat Meya yera usual en tot l'aragonés y en o romanz navarro.

Referencias

  1. Maria Luisa Arnal Purroy El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998. pp 400-401:
  2. 2,0 2,1 2,2 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
  3. , Fernando {{{títol}}}, Gara d'Edizions.
  4. (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp: 101-102.
  5. 5,0 5,1 (es) BARCOS, Miguel Ánchel, El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 ISBN 978-84-8094-058-0
  6. Federico Corriente, María Jesús Viguera: Relatos píos y profanos del manuscrito Aljamiado de Urrea de Jalón Institución Fernando el Católico, 1990. p 96

Bibliografía

  • Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA