Diferencia entre revisiones de «Adverbios de tiempo en aragonés»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Linia 22: Linia 22:
Son os adverbios ''antes'', ''dimpués'', ''luego'', ''tarde'', ''encara'', ''alavez''/''allora'' y ''ya'', con as suyas variants.
Son os adverbios ''antes'', ''dimpués'', ''luego'', ''tarde'', ''encara'', ''alavez''/''allora'' y ''ya'', con as suyas variants.


=== Antes ===
''Antes'' deriva d'o latín ''ANTE'' a l'egual que lo [[prefixo ante-]], en bell puesto presenta a variant ''antis''. Si se presenta como ''enantes''/''denantes''/''dinantes'' (''de''+''en''+''antes'') puet significar "fa un inte" ([[aragonés benasqués|Benás]], [[aragonés chistabín|Chistau]], [[aragonés de Sierra Ferrera|Baixo Penyas]], [[aragonés fobano|Fueva]], [[Os Monegros|Monegros]]), pero en atra zona ''dinantes'' puet significar "antigament" ([[aragonés tellán|Tella]], [[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]]<ref name="VIELLOSOBRARBE"/>). Manimenos [[Chabier Lozano Sierra]] y [[Ánchel Loís Saludas]] documentan que ''dinantes'' significa "anteriorment" en [[aragonés belsetán|belsetán]].<ref>{{es}} [[Chabier Lozano Sierra|Lozano, Ch.]], [[Ánchel Loís Saludas|Saludas, Á.L.]] (2005). ''Aspectos morfosintácticos del belsetán''. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp: 101-102. </ref>
''Antes'' deriva d'o latín ''ANTE'' a l'egual que lo [[prefixo ante-]], en bell puesto presenta a variant ''antis''. L'adverbio ''antes''/''antis'' fa part de locucions adverbials como ''antes con antes'' y ''antis mas''/''antes más''/''d'antes'', ''antes d'ahier'' y ''antes d'anueit''.


=== Dinantes u enantes ===
L'adverbio ''antes''/''antis'' fa part de locucions adverbials como ''antes con antes'' y ''antis mas''/''antes más''/''d'antes'', ''antes d'ahier'' y ''antes d'anueit''.
Si se presenta como ''enantes''/''denantes''/''dinantes''/''dinantis'' (''de''+''en''+''antes'') puet significar "fa un inte" ([[aragonés benasqués|Benás]], [[aragonés chistabín|Chistau]], [[aragonés de Sierra Ferrera|Baixo Penyas]], [[aragonés fobano|Fueva]], [[Os Monegros|Monegros]]), pero en atra zona ''dinantes'' puet significar "antigament" ([[aragonés tellán|Tella]], [[aragonés d'o Viello Sobrarbe|Viello Sobrarbe]]<ref name="VIELLOSOBRARBE"/>). Manimenos [[Chabier Lozano Sierra]] y [[Ánchel Loís Saludas]] documentan que ''dinantes'' significa "anteriorment" en [[aragonés belsetán|belsetán]],<ref>{{es}} [[Chabier Lozano Sierra|Lozano, Ch.]], [[Ánchel Loís Saludas|Saludas, Á.L.]] (2005). ''Aspectos morfosintácticos del belsetán''. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp: 101-102. </ref> por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.
*''Se te cayerá otra vez, igual como '''dinantis'''.<ref name="BARCOS">{{es}} [[Miguel Ánchel Barcos|BARCOS, Miguel Ánchel]], ''El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago''; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 <small>ISBN 978-84-8094-058-0</small></ref>
*''No m'alcuerdo como lo feban '''dinantes'''.<ref name="BARCOS"/>


Tamién se troba en textos medievals como a "''[[Cronica de Sant Chuan d'a Penya]]''" y l'[[Alchamiau d'Urreya de Xalón]]:
{{cita|kon gran berguença / ke abía d'el por lo ke le abía dito '''enantes'''<ref name="ALCHAMIAURREYA">[[Federico Corriente]], [[María Jesús Viguera]]: ''Relatos píos y profanos del manuscrito Aljamiado de Urrea de Jalón'' [[Institución Fernando el Católico]], 1990. p 96</ref>}}

=== Dimpués ===
''Dimpués'' deriva de ''DE INDE POST'', ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o [[Baixo Aragón]]. Presenta a variant ''dimpuesas''.
''Dimpués'' deriva de ''DE INDE POST'', ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o [[Baixo Aragón]]. Presenta a variant ''dimpuesas''.


=== Allora u alavez ===
''Alavez'' provién de ''ILLA VICE'' y ye propio de l'[[aragonés oriental]] y [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]]. En [[aragonés benasqués|benasqués]] ye ''alavegada''. Puet estar un cognato de l'[[idioma occitán|occitán]] ''alavetz'', pero [[Chabier Tomás Arias]] lo considera un [[occitanismos en l'aragonés|occitanismo]].<ref name="VIELLOSOBRARBE"/> As formas ''alora'' u ''allora'' son propias de l'[[aragonés occidental]]. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo ''antonces''.
''Alavez'' provién de ''ILLA VICE'' y ye propio de l'[[aragonés oriental]] y [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]]. En [[aragonés benasqués|benasqués]] ye ''alavegada''. Puet estar un cognato de l'[[idioma occitán|occitán]] ''alavetz'', pero [[Chabier Tomás Arias]] lo considera un [[occitanismos en l'aragonés|occitanismo]].<ref name="VIELLOSOBRARBE"/> As formas ''alora'' u ''allora'' son propias de l'[[aragonés occidental]]. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo ''antonces''.


=== Encara ===
''Encara'' provién de ''HINC HA HORA'', y se rechistra actualment en [[aragonés oriental]], [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]], en l'[[aragonés d'o Viello Sobrarbe]] y en l'[[aragonés d'o Semontano de Balbastro]]. Manimenos en a [[Edat Meya]] yera usual en tot l'aragonés y en o [[romanz navarro]].
''Encara'' provién de ''HINC HA HORA'', y se rechistra actualment en [[aragonés oriental]], [[aragonés centro-oriental|centro-oriental]], en l'[[aragonés d'o Viello Sobrarbe]] y en l'[[aragonés d'o Semontano de Balbastro]]. Manimenos en a [[Edat Meya]] yera usual en tot l'aragonés y en o [[romanz navarro]].



Versión d'o 18:56 5 mar 2014

Os adverbios de tiempo en l'aragonés gosan estar d'orichen latín y se subdividen en tres grupos: adverbios de localización temporal cheneral, adverbios de localización temporal absoluta y adverbios de localización temporal relativa.

Adverbios de localización temporal relativa

Os eixemplos tipicos son siempre y nunca.

L'adverbio nunca puet ir en oracions con doble negación. A part de l'uso en oracions negativas l'adverbio nunca tamién se fa servir en oracions interrogativas y condicionals.

En aragonés ribagorzán existe a forma mai como cheosinonimo de nunca, pero se ye perdendo. Se fa servir con regularidat en La Poblla de Fantova, Benavent, Capella, Pueyo de Marguillén y Aguilaníu pero en as atras localidatz de Ribagorza Baixa no lo fan servir que os més viellos.[1]

  • mai l'he negau.
  • no acabarem mai.

Un adverbio temporal tipico de l'aragonés que no se fa servir en as formas standarizatas d'os idiomas mugants ye perén, derivato de PER ANNU.[2]

Adverbios de localización temporal absoluta

L'adverbio ahier expresa anterioridat a l'egual que as locucions antes d'ahier y antes d'anueit.

Os adverbios hue(i) y agora expresan simultaneidat.

L'adverbio manyana, a l'egual que muitas locucions adverbials de tiempo expresan posterioridat.

Adverbios de localización temporal relativa

Son os adverbios antes, dimpués, luego, tarde, encara, alavez/allora y ya, con as suyas variants.

Antes

Antes deriva d'o latín ANTE a l'egual que lo prefixo ante-, en bell puesto presenta a variant antis. L'adverbio antes/antis fa part de locucions adverbials como antes con antes y antis mas/antes más/d'antes, antes d'ahier y antes d'anueit.

Dinantes u enantes

Si se presenta como enantes/denantes/dinantes/dinantis (de+en+antes) puet significar "fa un inte" (Benás, Chistau, Baixo Penyas, Fueva, Monegros), pero en atra zona dinantes puet significar "antigament" (Tella, Viello Sobrarbe[2]). Manimenos Chabier Lozano Sierra y Ánchel Loís Saludas documentan que dinantes significa "anteriorment" en belsetán,[3] por o que a información de Viello Sobrarbe y Tella puet no estar bien interpretada.

  • Se te cayerá otra vez, igual como dinantis.[4]
  • No m'alcuerdo como lo feban dinantes.[4]

Tamién se troba en textos medievals como a "Cronica de Sant Chuan d'a Penya" y l'Alchamiau d'Urreya de Xalón:

kon gran berguença / ke abía d'el por lo ke le abía dito enantes[5]

Dimpués

Dimpués deriva de DE INDE POST, ye cheneral en l'aragonés y documentato tamién entre os restos d'aragonés d'o Baixo Aragón. Presenta a variant dimpuesas.

Allora u alavez

Alavez provién de ILLA VICE y ye propio de l'aragonés oriental y centro-oriental. En benasqués ye alavegada. Puet estar un cognato de l'occitán alavetz, pero Chabier Tomás Arias lo considera un occitanismo.[2] As formas alora u allora son propias de l'aragonés occidental. Tanto as formas orientals como as occidentals reblan debant d'a difusión d'o castellanismo antonces.

Encara

Encara provién de HINC HA HORA, y se rechistra actualment en aragonés oriental, centro-oriental, en l'aragonés d'o Viello Sobrarbe y en l'aragonés d'o Semontano de Balbastro. Manimenos en a Edat Meya yera usual en tot l'aragonés y en o romanz navarro.

Referencias

  1. Maria Luisa Arnal Purroy El habla de la Baja Ribagorza Occidental: Institución Fernando el Católico, 1998. pp 400-401:
  2. 2,0 2,1 2,2 (es) Chabier Tomás Arias: El aragonés del Biello Sobrarbe. Instituto de Estudios Altoaragoneses (1999).
  3. (es) Lozano, Ch., Saludas, Á.L. (2005). Aspectos morfosintácticos del belsetán. Zaragoza: Gara d'Edizions - IFC. pp: 101-102.
  4. 4,0 4,1 (es) BARCOS, Miguel Ánchel, El Aragonés Ansotano: estudio lingüístico de Ansó y Fago; Gara d'Edizions. Zaragoza, 2007, p 137 ISBN 978-84-8094-058-0
  5. Federico Corriente, María Jesús Viguera: Relatos píos y profanos del manuscrito Aljamiado de Urrea de Jalón Institución Fernando el Católico, 1990. p 96

Bibliografía

  • Chabier Lozano Sierra: Aspectos Lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca). Gara d'Edizions - Prensas Universitarias de Zaragoza - Institución Fernando el Católico. 2010


Gramatica de l'aragonés
Fonetica Accentuación · Apocopa · Oclusivas xordas intervocalicas · Cheada · Diftongación debant de Yod · Diftongos · Disimilación · Elisión · Epentesi antihiatica · Esdrúixols · Eufonía · Fonolochía · Hiatos · Metafonia · Metatesi · Protesi velar · Sincopa · Sonorización dezaga de liquida ·
Morfolochía Adverbios (Adverbios d'afirmación · Adverbios de dubda · Adverbios espacials · Adverbios espacials deicticos · Adverbios de negación · Adverbios de tiempo · Adverbios de manera · Adverbios de quantidat · Adverbios d'opinión) · Locucions adverbials en aragonés (Locucions adverbials d'afirmación · Locucions adverbials de dubda · Locucions adverbials espacials · Locucions adverbials de negación · Locucions adverbials temporals · Locucions adverbials de manera · Locucions adverbials quantitativas) · Articlos definius · Articlos indefinius · Chenero · Conchuncions (Adversativas · Copulativas · Coordinativas · Dischuntivas · Completivas · Condicionals · Causals · Concesivas · Consecutivas · Comparativas · Finals · Subordinativas · Temporals)· Adchectivos (Qualificativos · Colors · Chentilicios · Grau comparativo · Grau superlativo · Demostrativos · Exclamativos · Indefinius · Numerals cardinals · Interrogativos · Numerals ordinals · Posesivos) · Numero (Substantivos incontables) · Pronombres (Pronombres demostrativos, Pronombres indefinius, Pronombres relativos · Pronombres personals · Pronombres adverbials: pronombre adverbial en/ne, pronombre adverbial i/bi/ie) · Infixo · Prefixo (Prefixos cultos) · Sufixo (Sufixos cultos) · Preposicions · Locucions prepositivas · Verbos (Verbos auxiliars · Verbos de movimiento · Verbos pronominals · Verbos freqüentativos) · Conchugación verbal (Primera conchugación · Segunda conchugación en aragonés · Tercera conchugación en aragonés · Conchugacions incoativas · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -eixer · Conchugación incoativa de verbos acabaus en -ir · Verbos irregulars · Modo indicativo · Modo subchuntivo · Modo imperativo · Tiempos verbals · Verbo estar-ser · Verbo haber) · Locucions verbals · Perifrasis verbals
Sintaxi Concordancia · Estilo directo · Estilo indirecto · Negación · Sintagma adchectival · Sintagma nominal · Sintagma verbal · Complemento de rechimen verbal · Orden de pronombres · Combinacions de pronombres febles en aragonés · Voz pasiva · Oracions con infinitivo · Oracions de relativo · Oracions completivas · Oracions temporals · Oracions causals · Oracions finals · Oracions consecutivas · Oracions concesivas · Oracions condicionals · Oracions comparativas · Oracions impersonals
Lexicolochía Adchectivación · Anglicismos · Arabismos · Basquismos · Castellanismos · Catalanismos · Celtismos · Chermanismos · Cultismos · Fitonimia · Galicismos · Goticismos · Helenismos · Italianismos · Leyonesismos · Lusismos · Miconimia · Mozarabismos · Neerlandismos · Nominalización · Occitanismos · Persismos · Semicultismos · Superstrato francico · Toponimia (Hidronimia · Odonimia · Oiconimia · Oronimia) · Tudesquismos · Turquismos · Zoonimia
Ortografía Ortografía medieval · ACAR · Uesca · SLA