Diferencia entre revisiones de «Sistema vocalico d'o latín vulgar»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Linia 105: Linia 105:


== Posibles anomalias en aragonés ==
== Posibles anomalias en aragonés ==
En part de l'aragonés actual u en aragonés cheneral se puet sentir parolas con ''u'' que d'alcuerdo con a evolución teorica habrían de tener ''o'' por derivar de parolas con Ŭ. Por eixemplo en [[aragonés tellán|tellán]] tenemos ''[[urmo]]'', ''curto'', ''[[buixo]]'', ''[[cumo]]'', ''[[manullo]]'', ''[[sulco]]'', ''[[puncha]]'',<ref name=lozano>[[Chabier Lozano Sierra]] ''Aspectos lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca)'' 2010. Gara d'Edicions.</ref> que son muito comuns en aragonés.
En part de l'aragonés actual u en aragonés cheneral se puet sentir parolas con ''u'' que d'alcuerdo con a evolución teorica habrían de tener ''o'' por derivar de parolas con Ŭ. Por eixemplo en [[aragonés tellán|tellán]] tenemos ''[[urmo]]'', ''curto'', ''[[buixo]]'', ''[[cumo]]'', ''[[manullo]]'', ''[[sulco]]'', ''[[puncha]]'',<ref name=lozano>[[Chabier Lozano Sierra]] ''Aspectos lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca)'' 2010. Gara d'Edicions.</ref> y en [[aragonés benasqués|benasqués]] ''urmo'', ''curto'', ''[[chorro|churro]]'', ''puzo'', ''cumo'', ''buixo'', ''furco'' y ''[[sulco|suco]]'', <ref name=REFERENCEC>{{es}} [[José Antonio Saura Rami]]: ''Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas''. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003</ref> que son comun en aragonés. [[Jose Antonio Saura Rami]] considera que i ha interveniu una [[metafonía]]. En una fase d'a evolución en a que encara no bi heba -o final atona y bi heba -u final atona, pero en a que a vocal tonica ya yera ubierta en ''o'', esta vocal tonica tornó a cerrar-se pa facilitar o paso d'a vocal final -u en -o.
*''FUNDU'' > ''fondu'' > ''fundo''.
*''CUMBU'' > ''combu'' > ''cumbo''.
*''ULMU'' > ''olmu'' > ''urmo''.


Tamién hi ha influito a existencia de grupos consonanticos con consonants nasals en ''[[ungla]]'', ''[[chunco]]'', ''[[puncha]]'', ''[[pun]]'', en os que esta consonant nasal fa que a Ŭ breu latina se comporte como una Ū larga latina.
Estas parolas gosan tener grupos consonanticos en latín u en fase romanz:
*''-ND-'': ''FUNDU'' > "[[fondura|fundo]]".
*''-MB-'': ''CUMBU'' > "[[cumo]]", LUMBU > "[[lumo]]".
*''-rm-'': "[[turmo]]" < ''TUMULU'', "[[urmo]]" < ''ULMU''.


== Veyer tamién ==
== Veyer tamién ==

Versión d'o 09:25 29 chul 2013

Letra Pronunciación
Latín clasico Latín vulgar
ă A curta [a] [a]
ā A luenga [aː] [a]
ĕ E curta [ɛ] [ɛ]
ē E luenga [eː] [e]
ĭ I curta [ɪ] [e]
ī I luenga [iː] [i]
ŏ O curta [ɔ] [ɔ]
ō O luenga [oː] [o]
ŭ V curta [ʊ] [o]
ū V luenga [uː] [u]
Y curta [y] [e]
ȳ Y luenga [yː] [i]
æ AE [ai] > [ɛ] [ɛ]
œ OE [oi] > [e] [e]
au AV [au] [au] > [ɔ]

O sistema vocalico d'o latín vulgar u sistema qualitativo italico ye una modificación d'o sistema vocalico latín orichinal que consiste en fer coincidir Ĭ curta con a Ē luenga, que converchen en una e zarrada, fer coincidir a Ŭ curta con a Ō luenga, que converchen en una o zarrada, y ubrir as vocals curtas Ě y Ŏ, que esdevienen vocals ubiertas /ɛ/ y /ɔ/. D'esta traza o sistema vocalico latín orichinal de diez vocals con distinción de cantidatz pasa a tener siet vocals, con distinción en qualidatz y obertura.[1]

Este sistema vocalico ya se conoixe en o sieglo III, s'imposó en a pronunciación coloquial en Roma y s'estendilló por amplas zonas d'o Imperio Román d'Occident: Campania, Abruzzos, norte y centro de Pulla dica Brándiz, centro y norte d'Italia, Istria, Dalmacia, Alpes, Galia y Hispania.[1] Ye o sistema vocalico orichinal sobre o que se desembolicoron os sistemas vocalicos d'as luengas ibero-romances, galo-romances, o retorromanico y a mes gran part d'o diasistema italián.

A denominación de "sistema vocalico d'o latín vulgar" ye comoda pero imprecisa, car nunca no bi ha habiu un solo sistema vocalico en latín vulgar, y bi n'heba d'atros por eixemplo en o latín vulgar de Cerdenya, Berbería, Sicilia, Lucania y Balcans.

Paso de Ŭ curta a "o" semiubierta

En aragonés y luengas ibero-romances y galo-romances se troba parolas on "o" derivadas de parolas que teneban Ŭ en latín clasico:

Paso de Ĭ curta a "e" semiubierta

En aragonés y luengas ibero-romances y galo-romances se troba parolas on "e" derivadas de parolas que teneban Ĭ en latín clasico:

  • ILLA > "ella".
  • LIGNA > "lenya".
  • MITTO > "(yo) meto".
  • PISCE > "peix".
  • STRICTU > "estreito".
  • VIRIDE, VIRDE > "verde".
  • SITE > "sete".
  • PILU > "pelo".
  • PIPERE > "pebre".
  • VIDET > "(el) vey(e)".
  • PICE > "pez".
  • PIRA > "pera".

Diftongación d'as vocals curtas Ĕ y Ŏ en aragonés

O sistema vocalico de l'aragonés y luengas vecinas con cinco vocals ye una simplificación d'o sistema vocalico qualitativo italico por diftongación d'as /ɛ/ y /ɔ/ ubiertas, que esdevienen respectivament -ie- y -ue-, desapareixendo estas vocals ubiertas y a diferencia entre diferents tipos de e y o. En benasqués predomina a diftongación pero hay casos de no diftongación en os que se pronuncian as vocals ubiertas /ɛ/ y /ɔ/.

Son eixemplos en aragonés d'esta lei fonetica por a que se diftonga as vocals latinas tonicas curtas Ĕ y Ŏ:

Esta diftongación ya yera documentada en tiempos imperials, pero s'imposó en o centro d'Hispania en tiempos d'o Reino visigodo de Toledo quan encara no s'heban deseparau as diferents luengas ibero-romances. En o latín d'a periferia d'o Reino visigodo de Toledo se mantenió arcaizant respecto a esta lei fonetica y no diftongó estas vocals ubiertas, que se mantenioron sin diftongar en a evolución d'o sistema vocalico d'o galaico-portugués y o catalán. A muga entre a diftongación y a no diftongación se da servir como un d'os criterios pa delimitar l'aragonés y o catalán en o ribagorzano, un conchunto de parlas de transición en as que predomina a diftongación en a compleganza d'o Esera y a no diftongación en a compleganza d'a Noguera Ribagorzana. Se desviene pareixiu en as parlas de transición que bi ha entre l'astur-leyonés y o galaico-portugués.

Diftongación de Ĕ y Ŏ debant de Yod

Ta más detalles, veyer l'articlo diftongación debant de Yodveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En aragonés, en astur-leyonés, en part d'o mozarabe, y en fases primerencas d'a evolución d'o francés y talment d'o catalán se produció una diftongación debant de Yod, a diferencia d'atras luengas romanicas:

  • HODIE > HOYE > huei/hué
  • PŎDIU-M > pueyo

Posibles anomalias en aragonés

En part de l'aragonés actual u en aragonés cheneral se puet sentir parolas con u que d'alcuerdo con a evolución teorica habrían de tener o por derivar de parolas con Ŭ. Por eixemplo en tellán tenemos urmo, curto, buixo, cumo, manullo, sulco, puncha,[2] y en benasqués urmo, curto, churro, puzo, cumo, buixo, furco y suco, [3] que son comun en aragonés. Jose Antonio Saura Rami considera que i ha interveniu una metafonía. En una fase d'a evolución en a que encara no bi heba -o final atona y bi heba -u final atona, pero en a que a vocal tonica ya yera ubierta en o, esta vocal tonica tornó a cerrar-se pa facilitar o paso d'a vocal final -u en -o.

  • FUNDU > fondu > fundo.
  • CUMBU > combu > cumbo.
  • ULMU > olmu > urmo.

Tamién hi ha influito a existencia de grupos consonanticos con consonants nasals en ungla, chunco, puncha, pun, en os que esta consonant nasal fa que a Ŭ breu latina se comporte como una Ū larga latina.

Veyer tamién

Referencias

  1. 1,0 1,1 Heinrich Lausberg Lingüistica romanica. Tomo I fonetica Editorial Gredos. pp209-210
  2. Chabier Lozano Sierra Aspectos lingüisticos de Tella. Aragonés de Sobrarbe (Huesca) 2010. Gara d'Edicions.
  3. (es) José Antonio Saura Rami: Elementos de fonética y morfosintaxis benasquesas. Gara d'Edizions, Institución Fernando el Católico, 2003

Bibliografía