Chinguis Khan

Chinguis Khan
Gran Khan
Gran Khan d'o Imperio Mongol
Predecesor	Yesükhei
Succesor	Ogödei
Naixencia	ca. 1162 Mont BurKhan Khaldun
Muerte	18 d'agosto de 1227 Yinchuan
Conchuche/s	Börte
Pai	Yesükhei
Mai	Hoelun

Chinguis Khan, debió ser naixito enta 1155 y 1162 y se deciba Timuchín dica que prenió o títol de Gran Khan en 1206, morió en 1227.

A primera mención d'o etnonimo d'os mongols ye d'o sieglo XII, referito a un pueblo que ocupaba as estepas a l'ueste d'o Gran Khingan, en a Cuenca de Querulen. Os suyos vicins meridionals yeran ditos tartres (que no s'han de confundir con os homonimos actuals tartres de l'antigo Imperio Ruso). Os Kereit ocupaban a val alta de l'Orkhon, os merquit yeran establitos entre o Selenga y o laco Baikal y os naiman més a l'ueste, a man de l'Altai. Os öngüt feban una vida nomada a lo norte d'a Gran muralla.

Timuchín yera fillo d'un caudiello mongol a qui heban amortato os tartres. A fins d'o sieglo XII consigue fer-se cabo d'os mongols, fue esleito khan en 1196. A principios d'o sieglo XIII vence a os tartres, dimpués a os kereit, y a la fin a os merkit.

En l'anyo 1206 fue esleito Gran Khan por l'asambleya Querltai cheneral de caudiellos de totz ixos pueblos y lis imposa o Yassa u codigo estricto a lo que totz han de sozmeter-sen, baixo pena de muerte, garantindo con ixo una disciplina a la que os nomadas no yeran avegatos. O títol de "Gran Khan" u "khan universal" ye en mongol "chingiz kagan" y a europeización d'esta denominación ye l'orichen de cómo se li diz a Timuchín en totz os idiomas occidentals.

Con o títol de Gran Khan, encomienza una nueva politica expansiva, sozmetendo atros pueblos y tribus. Os öngüt lis s'unen poco dimpués de 1206, y tamién os uigurs d'o reino de Khotcho. A tradición cultural d'os uigurs enriquirá a los mongols que careixeban de muitos modelos administrativos pa dirichir sociedatz diferents a las suyas. Os mongols prenioron una versión de l'alfabeto uigur (d'orichen sogdián), pa escribir por primera vegata a luenga mongol. Os primers dirichents administrativos y funcionarios d'o imperio mongol estioron uigurs. Os fillos de Chinguis Khan tenioron preceptors uigurs.

Con o Xinjiang y as tierras altas d'Asia Central dominatas, Chinguis Khan se lanza a la conquiesta d'os reinos de cultura sinizata que tien a man. Primero ye o reino de Qin d'o pueblo Churchet, tamién atacato por a China Song.

En 1209 os mongols atacoron a os tangutz de Xi Xia, pero no podioron prener as ciudatz. Os tangutz solicitan a paz a cambeyo d'aduya melitar a los mongols en caso de guerra. Chinguis Khan ya tiene asegurato o control de buena parte d'Asia Central, esdevenindo-ie a mayor potencia melitar. En 1121 invade o norte de China y vence a los Qin (una dinastía d'orichen churchet u manchú que gobernaba China), ocupando Manchuria y prenendo Pequín en 1215.

En 1211 uns usurpadors heban preso a cadiera reyal d'os Kara Khitai (que encara que en ixa epoca no yeran conoixitos como mongols yeran pertenexients a lo tranco linguistico d'os mongols), y os mainates locals se posoron baixo a protección de Chinguis Khan.

Torna a la ofensiva en 1218 contra os Kara Khitai, os mainates locals reciben a los mongols como libertadors. En 1218 o Xah de Khorezm comete a error d'executar a uns embaixadors mongols acusatos d'espías, y como represalia en 1219-1220 os mongols devastan Khorezm y s'anexionan tot o suyo territorio (que iba dende Caixmir dica o Pamir y Irán). En 1221 Chinguis Khan plega a l'Indo, pero no ye intresato en conquerir a India. Entre 1219 y 1224 tota Asia Central ye baixo control mongol. As tribus que quieren participar en a conquiesta se sozmeten a la Yassa.

En 1225 Chinguis Khan encomienza una expedición contra China y ataca de nuevo a los tangutz, que no heban aduyato a los mongols quan yeran en guerra contra Khorezm. En 1227 mientres son esclafatos Chinguis Khan troba a muerte, quan ya heba previsto o reparto d'o imperio entre os suyos fillos, tenendo en cuenta que Chochi ya yera muerto enantes d'ell.

• Tului recibió a Mongolia Oriental y territorios adchacents.
• Chagatai recibió l'antigo territorio d'os Kara Khitai.
• Ogodei recibió Mongolia Occidental, con as estepas d'o nordeste y a l'este d'o laco Balkhaix, y l'antigo país uigur de Khotcho. Esdevinió Gran Khan en 1229.
• Os fillos de Chochi (Batu y Orda) recibioron como herencio suyo (ulus) l'ueste d'as estepas (l'actual Cazaquistán y més alla).

Chinguis Khan en a cultura

Hi ha quantas cintas, novelas y atros treballos d'adaptación sobre a suya figura y vida.

Cintas

• Genghis Khan, cinta filipina de 1950 dirichita por Manuel Conde.
• Changez Khan, cinta india de 1957 dirichita por Kedar Kapoor.
• Changez Khan, cinta pakistaní de 1958.
• The Conqueror, cinta de 1956 con John Wayne interpretando a Temuchí y Susan Hayward como Börte.
• Genghis Khan cinta de 1965 con Omar Sharif como estrela.
• Bill and Ted's Excellent Adventure cinta de 1989 con Keanu Reeves, Alex Winter y Al Leong interpretando a Chenchis Khan.
• Under The Eternal Blue Sky cinta de Mongolia dirichita por Baljinnyam en 1990.
• Genghis Khan con Richard Tyson, Charlton Heston y Pat Morita.
• Genghis Khan - A Proud Son Of Heaven, cinta de Mongolia subtitulata en anglés.
• Genghis Khan: To the Ends of the Earth and Sea, conoixita tamién como The Descendant of Gray Wolf, film de 2007 coproducito por Chapón y Mongolia.
• Mongol, cinta dirichita por Sergei Bodrov en l'anyo 2007. Nominata como millor cinta en idioma forano por l'Academia d'as Artes y as Sciencias Cinematograficas de Hollywood.
• No Right to Die - Chinggis Khaan, cinta de Mongolia de l'anyo 2008.
• By the Will of Genghis Khan, cinta rusa de l'anyo 2009.

Novelas

• Jenghiz Khan, de Vasili Yan, traduito a l'anglés por L. E. Britton. Hutchinson.
• Batu Khan, de Vasili Yan, traduito a l'anglés por L. E. Britton. Hutchinson.
• Steppe de Piers Anthony.

Bibliografía

• Jean Sellier. Atlas de los pueblos del Asia Meridional y Oriental. Acento Editorial.
• , Jack Weatherford {{{títol}}}, Barcelona: Crítica S.L./Círculo de Lectores S.A.. ISBN 978-84-672-2596-9.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Chinguis Khan.
• (en) Genghis Khan and the Great Mongol Empire.

Gran Khan d'o Imperio Mongol 1206-1227

Plantilla:Destacato Plantilla:Destacato Plantilla:Destacato Plantilla:Destacato Plantilla:Destacato