Diferencia entre revisiones de «Turcomans (Asia Central)»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
EmausBot (descutir | contrebucions)
m r2.7.2+) (Robot Adhibito: be:Туркмены
Sin resumen de edición
Linia 35: Linia 35:
{{cita|En [[Turquestén|Turqueman]] habitan de tres generaciones de gentes, es assaber: '''turquemans''', qui adoran [[Mahoma|Mahomet]], et aquestos stan volentier por las...}}
{{cita|En [[Turquestén|Turqueman]] habitan de tres generaciones de gentes, es assaber: '''turquemans''', qui adoran [[Mahoma|Mahomet]], et aquestos stan volentier por las...}}


Dende os sieglo XVI os turcmenios (turquemans que quedoron entre a [[Mar Caspia]] y [[Mar d'Aral|Aral]] dimpués d'a migración d'atros turquemans ta Orient Meyo), estioron ensopinatos entre os conflitos entre a Persia [[Imperio Safavida|Safavida]] y os khanatos uzbecos de [[Khanato de Bukhara|Bukhara]] y [[Khanato de Khiva|Khiva]], y yeran alternativament dominatos por uns u por atros, encara que por un regular permaneixioron independients por bells sieglos dica que o [[Imperio Ruso]] los sozmetió en as decadas de 1870-1880. En as epocas que yeran més independients os turcmenios feban incursions de saqueyo y rapto d'esclavos en [[Gran Corastén|Corastén]] u [[Khorezm]]. Lur modo de vida, que a lo principio yera purament nomada evolucionó a causa de l'arideza creixient d'o desierto de [[Cara Cum]]. A principios d'o sieglo XIX a mayor part d'os turcmenios s'heban establito ya en o sud d'o país (costeras d'o [[Kopet Dag]], oasis de [[Merv]] y Val de l'[[Amu Daria]], u en as mugas d'o [[Khorezm]], sin deixar de practicar os saqueyo y trafico d'esclavos. Encara en 1861 os mercatos de Bukhara y Khiva yeran plens de mils d'esclavos traitos dende [[Corastén]] por os turcmenios.
Dende os sieglo XVI os turcmenios (turquemans que quedoron entre a [[Mar Caspia]] y [[Mar d'Aral|Aral]] dimpués d'a migración d'atros turquemans ta Orient Meyo), estioron ensopinatos entre os conflitos entre a Persia [[Imperio Safavida|Safavida]] y os khanatos uzbecos de [[Khanato de Bukhara|Bukhara]] y [[Khanato de Khiva|Khiva]], y yeran alternativament dominatos por uns u por atros, encara que por un regular permaneixioron independients por bells sieglos dica que o [[Imperio Ruso]] los sozmetió en as decadas de 1870-1880. En as epocas que yeran més independients os turcmenios feban incursions de saqueyo y rapto d'esclavos en [[Gran Corastén|Corastén]] u [[Khorezm]]. Lur modo de vida, que a lo principio yera purament nomada evolucionó a causa de l'arideza creixient d'o disierto de [[Cara Cum]]. A principios d'o sieglo XIX a mayor part d'os turcmenios s'heban establito ya en o sud d'o país (costeras d'o [[Kopet Dag]], oasis de [[Merv]] y Val de l'[[Amu Daria]], u en as mugas d'o [[Khorezm]], sin deixar de practicar os saqueyo y trafico d'esclavos. Encara en 1861 os mercatos de Bukhara y Khiva yeran plens de mils d'esclavos traitos dende [[Corastén]] por os turcmenios.


En o sieglo XVII bells turquemans emigroron t'a zona de [[Stavropol]] (a lo norte d'o [[Caucaso]]), on encara se troban.
En o sieglo XVII bells turquemans emigroron t'a zona de [[Stavropol]] (a lo norte d'o [[Caucaso]]), on encara se troban.

Versión d'o 13:38 10 oct 2012

Este articlo tracta sobre os turquemans d'Asia Central. Ta atros usos d'o etnonimo turquemans adrece-se ta l'articlo Turquemans.

Plantilla:Pueblo Os turquemans u turcmenios son os turquemans que habitan principalment en Turcmenistán y zonas mugants d'Uzbekistán, Tachiquistán, Irán y Afganistán y en a provincia Rusa de Stavropol. D'alcuerdo con o censo de 1989 bi n'heba 2.800.000 millons en l'antiga URSS. Os turquemans de Stavropol yeran 15.000 en 1958. Charran una luenga turquica d'a branca oguz y son musulmans sunnitas hanafís. Lur traza de vida tradicional ye o pastoreyo nomada d'ovellas, camellos y caballos. Bi n'ha de transuants y bells grupos d'agricultors sedentarios que cautivan cerials de regano (trigo, hordio, millo y sorgo). O trafico d'esclavos feba part d'a traza d'economía tradicional d'os nomadas y seminomadas.

A estructura tribal ye encara fuerte en Turkmenistán, Irán y Afganistán, as principals tribus son Tekke, Ersay, Yomud y Goklen. D'as tribus menors, quatre se'n veneran como poseyedoras d'un linache sagrato: Seid, Khoja y Shikh y Ata. Os 4000 Mawri d'o norte d'Afganistán, que provienen de l'aria de Merv de Turkmenistán s'identifican a ellos mesmos como turquemans pero no en son reconoixitos por atros turquemans d'Afganistán. Os turquemans de Stavropol s'autodenominan Türpen y perteneixen a las tribus Chaudorov, Sonchadj y Ikdir.

Luenga

Perteneixe a la branca oguz pero tien caracters comuns con a branca quipchac. Ye luenga escrita dende o sieglo XVIII. A suya forma clasica ye influenciata por o turco chagatai. O standard turcmenio d'o periodo sovietico ye basato en os dialectos yomud y tekke. S'escribiba en alfabeto arabe dica 1928, quan lo cambeyoron por l'alfabeto latín y dimpués por l'alfabeto cirilico en a decada de 1940. En 1980 lo declaroron una d'as luengas oficials d'Afganistán.

Historia

Os turquemans son descendients directos d'os oguzes, que entroron en Asia Central dende l'este enta o sudueste en o sieglo X. Beluns trescurzoron a cordelera montanyosa d'o Kopet Dagh plegando t'Azerbaichán y Anatolia y contribuindo a la formación d'os actuals turcos anatolians, turcos rumelís y azerís. Beluns tamién s'establioron en Irak y Siria. En bells puestos d'o sud d'Asia Central os turquemans se mezcloron y asimiloron a la población nativa irania d'alcuerdo con o modelo “dominio d'elites”, en atrás zonas estioron os lumerosos habitants nativos iranios qui absorbioron a os turquemans. De todas trazas estió Asia Central on se convirtioron a lo islam, y en a versión aragonesa d'o Libro de Marco Polo comentan que son musulmans.

En Turqueman habitan de tres generaciones de gentes, es assaber: turquemans, qui adoran Mahomet, et aquestos stan volentier por las...

Dende os sieglo XVI os turcmenios (turquemans que quedoron entre a Mar Caspia y Aral dimpués d'a migración d'atros turquemans ta Orient Meyo), estioron ensopinatos entre os conflitos entre a Persia Safavida y os khanatos uzbecos de Bukhara y Khiva, y yeran alternativament dominatos por uns u por atros, encara que por un regular permaneixioron independients por bells sieglos dica que o Imperio Ruso los sozmetió en as decadas de 1870-1880. En as epocas que yeran més independients os turcmenios feban incursions de saqueyo y rapto d'esclavos en Corastén u Khorezm. Lur modo de vida, que a lo principio yera purament nomada evolucionó a causa de l'arideza creixient d'o disierto de Cara Cum. A principios d'o sieglo XIX a mayor part d'os turcmenios s'heban establito ya en o sud d'o país (costeras d'o Kopet Dag, oasis de Merv y Val de l'Amu Daria, u en as mugas d'o Khorezm, sin deixar de practicar os saqueyo y trafico d'esclavos. Encara en 1861 os mercatos de Bukhara y Khiva yeran plens de mils d'esclavos traitos dende Corastén por os turcmenios.

En o sieglo XVII bells turquemans emigroron t'a zona de Stavropol (a lo norte d'o Caucaso), on encara se troban.

En 1870 os rusos fortificoron Krasnovdsk, punto de partita d'o ferrocarril enta l'este. A campanya de sumisión d'os turcmenios encomenzó en 1877. Os rusos dimpués d'un desastre melitar en 1879 se refacioron y prenioron o campo fortificato de Gök Tepe (a l'ueste de Asjabad) en 1881 y facioron una mortalera de tekeus, una poderosa tribu refirmata por o xec sufí Kurbanmyrat. Merv se rindió sin combatir en 1884. En 1885 os rusos prenioron l'oasis de Pandz, que perteneixeba en principio a l'Afganistán. En o Imperio Ruso Turcmenia recibió o nombre de Provincia Trascaspiana.

O acceso por ferrocarril permitió un rapedo desembolique d'o cautivo de cotón. Encomenzó a sedentarizacion d'os turcmenios. As autoridatz imperials favoreixioron una traza d'islam sunnita més ortodoxa que o sufismo d'antesmás, (as tumbas d'os xecs sufís encara son puestos de pelegrinación). En chulio de 1918 una sublevación forachitó de Turkmenistán a los bolcheviques que prebaban de prener Asjabad. Se formó un gobierno independient con o refirme de tropas británicas plegatas dende Persia.

Quan se retiroron os britanicos o exercito royo tornó ta Turcmenistán, controlando-lo en 1920. En 1924 as autoridatz sovieticas promovioron a creyación d'a Republica Socialista Turcmena. A delimitación nacional creyó Turcmenistán con l'antiga provincia Trascaspiana y territorios esgallatos d'os antigos khanatos de Bukhara (Val meya de l'Amu Daria) y Khiva (Ueste de Khorezm) Dende 1928 a colectivización fació que 100.000 turcmenios fuyisen ta Afganistán. A trasformación més important ha estato a escavación d'a Gran Canal turcmena, Canal Lenin u Canal de Cara Cum dende 1954, que esbarra parte de l'augua de l'Amu Daria ta Merv y Asjabad permitindo regar centenars de mils d'hectarias.

Dende 1989 ha encomenzato o despertar d'un sentimiento nacionalista y en 1991 Turcmenistán declaró a suya independencia.

Os sovieticos consiguioron con exito a sedentarización d'os turcmenios y agora a mayor parte d'os habitants de Turkmenistán combinan l'agricultura con o pastoreyo de grant distancia. O cautivo principal ye o cotón, seguito por os cerials tradicionals y a horticultura de regano. Un tercio d'os habitants de Turcmenia son urbans y se dedican a la industria petroquimica, d'o gas, industrias locals y servicios. En Irán y Afganistán encara son principalment nomadas.