Diferencia entre revisiones de «Aragonés grausino»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición
CHV (descutir | contrebucions)
Sin resumen de edición
Linia 1: Linia 1:
O [[grausino]] ye l'[[aragonés ribagorzano]] que se charra en [[Graus]]. Ye una de as bariedaz de o baxorribagorzano millor conoxitas.
O [[grausino]] ye l'[[aragonés ribagorzano]] que se charra en [[Graus]] ([[probinzia de Uesca|Uesca]]). Ye una de as bariedaz de o [[baxorribagorzano]] millor conoxitas.


== Fonetica ==
== Fonetica ==
Tot y que predomina a diftongazión de as E y O curtas [[latín|latinas]], como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongazión, como en atras localidaz de a Baxa Ribagorza ozidental:

* ''ben'', ''pedra'', ''den'', ''peu''
Tot y que predomina a diftongazión de as E y O curtas latinas, como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongazión, como en atras localidaz de a Baxa Ribagorza ozidental:
* ''ben, pedra, den, peu''
* ''coba'', ''bou''
* ''coba, bou''


Como ye normal en baxorribagorzano os diftongos -ie- de o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:
Como ye normal en baxorribagorzano os diftongos -ie- de o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:
* ''ixartillo, armilla'', pero sindembargo se conserba ''maziello''.
* ''ixartillo'', ''armilla'', pero sindembargo se conserba ''maziello''.


Beyemos -o final pero ye fazil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
Beyemos -o final pero ye fazil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
* ''abiento, aiguazo, espantallo, año''
* ''abiento'', ''aiguazo'', ''espantallo'', ''año''
* ''mano''
* ''mano''


Sin dembargo se pierde en bels casos dezaga -ll-, seguindo una tendenzia común con o catalán que no se troba guaire en aragonés:
Sin dembargo se pierde en bels casos dezaga -ll-, seguindo una tendenzia común con o [[catalán]] que no se troba guaire en aragonés:
* ''batall, corcoll''
* ''batall'', ''corcoll''


Encara que a F- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:
Encara que a F- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:
* ''abllá, iel, hígado, hornillos''
* ''abllá'', ''iel'', ''hígado'', ''hornillos''


Encara que a Ch- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:
Encara que a Ch- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:
* ''juebes, jodías, jarra''
* ''juebes'', ''jodías'', ''jarra''


Bi ha poquez exemplos de conserbazión de as oclusibas xordas interbocalicas latinas:
Bi ha poquez exemplos de conserbazión de as oclusibas xordas interbocalicas latinas:
* ''crepa, batallá, batall, mallata, trucadó''
* ''crepa'', ''batallá'', ''batall'', ''mallata'', ''trucadó''


A -x- se conserba bien, y como ye normal en ribagorzan ye acompañata d'una i:
A -x- se conserba bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompañata d'una i:
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos''
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos''


A x inizial ye acompañata d'una i-, como en belsetán y chistabín:
A x inizial ye acompañata d'una i-, como en belsetán y chistabín:
* ''ixambre, ixada, ixolomá, ixafegá''
* ''ixambre'', ''ixada'', ''ixolomá'', ''ixafegá''


A -ll- que bién de os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, etz...se conserba en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:
A -ll- que bién de os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, etz...se conserba en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:
* ''bieja, cogé, consejo, muertijuelo, zejas''
* ''bieja'', ''cogé'', ''consejo'', ''muertijuelo'', ''zejas''


A -it- que probién de os grupos latins -CT-, -ULT- se conserba mal, y abundan os castellanismos foneticos:
A -it- que probién de os grupos latins -CT-, -ULT- se conserba mal, y abundan os castellanismos foneticos:
* ''mucho, cochilla, escuchá''
* ''mucho'', ''cochilla'', ''escuchá''
* ''ocho, leche, noches, fecho'', encara que bi ha bel testimonio de ''fei'', (forma baxorribagorzana de ''feito'').
* ''ocho'', ''leche'', ''noches'', ''fecho'', encara que bi ha bel testimonio de ''fei'' (forma baxorribagorzana de ''feito'').


Como bi ha doblez de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesizazión incorreuta, (dende o punto de bista de os que no reconoxen l'aragonés, hiperdialectalismo):
Como bi ha doblez de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesizazión incorreuta, (dende o punto de bista de os que no reconoxen l'aragonés, hiperdialectalismo):
Linia 54: Linia 53:


Bi ha berbos que en grausino y en catalán son de a conchugazión en -ir y en castellán en -er:
Bi ha berbos que en grausino y en catalán son de a conchugazión en -ir y en castellán en -er:
*''cosí, atrebí'', chenerals en aragonés
*''cosí'', ''atrebí'', chenerals en aragonés.
*''tení'', querí'' que contrastan con l'aragonés cheneral ''tener, querer''.
*''tení'', ''querí'' que contrastan con l'aragonés cheneral ''tener'', ''querer''.


Bi ha muitos infinitibos de a conchugazión en -ar transformatos en -iar:
Bi ha muitos infinitibos de a conchugazión en -ar transformatos en -iar:
*''obriá, mezcliá, femiá, propulsiá''
*''obriá'', ''mezcliá'', ''femiá'', ''propulsiá''


Bi ha manca de diftongazión en as formas rizotonicas de bels berbos, por analochía, feito común en baxorribagorzano:
Bi ha manca de diftongazión en as formas rizotonicas de bels berbos, por analochía, feito común en baxorribagorzano:
Linia 64: Linia 63:


L'achiquidor -et a begatas pierde a -t final:
L'achiquidor -et a begatas pierde a -t final:
* ''barranquet, balsonet''
* ''barranquet'', ''balsonet''
* ''coralé, brazolé, banqué''
* ''coralé'', ''brazolé'', ''banqué''


== Lesico ==
== Lesico ==

O lesico catalán representa dica un 4 %:
O lesico catalán representa dica un 4 %:
*''asquena, patamoll, filosa, sillón''
*''asquena'', ''patamoll'', ''filosa'', ''sillón''


Esisten palabras tipicas de Graus y resolada:
Esisten palabras tipicas de Graus y resolada:
*''mirondiá, rafollada, susoído, torán''
*''mirondiá'', ''rafollada'', ''susoído'', ''torán''


Pero cada begata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos, (que ya en emos charrato), como os lesicos.
Pero cada begata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en emos charrato), como os lesicos.


{{Dialeutos de l'aragonés}}
{{Dialeutos de l'aragonés}}

[[Categoría:Dialeutos de l'aragonés]]
[[Categoría:Dialeutos de l'aragonés]]

Versión d'o 12:54 19 chul 2007

O grausino ye l'aragonés ribagorzano que se charra en Graus (Uesca). Ye una de as bariedaz de o baxorribagorzano millor conoxitas.

Fonetica

Tot y que predomina a diftongazión de as E y O curtas latinas, como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongazión, como en atras localidaz de a Baxa Ribagorza ozidental:

  • ben, pedra, den, peu
  • coba, bou

Como ye normal en baxorribagorzano os diftongos -ie- de o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:

  • ixartillo, armilla, pero sindembargo se conserba maziello.

Beyemos -o final pero ye fazil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.

  • abiento, aiguazo, espantallo, año
  • mano

Sin dembargo se pierde en bels casos dezaga -ll-, seguindo una tendenzia común con o catalán que no se troba guaire en aragonés:

  • batall, corcoll

Encara que a F- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:

  • abllá, iel, hígado, hornillos

Encara que a Ch- inizial se conserba, bi ha muitos castellanismos foneticos:

  • juebes, jodías, jarra

Bi ha poquez exemplos de conserbazión de as oclusibas xordas interbocalicas latinas:

  • crepa, batallá, batall, mallata, trucadó

A -x- se conserba bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompañata d'una i:

  • un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos

A x inizial ye acompañata d'una i-, como en belsetán y chistabín:

  • ixambre, ixada, ixolomá, ixafegá

A -ll- que bién de os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, etz...se conserba en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:

  • bieja, cogé, consejo, muertijuelo, zejas

A -it- que probién de os grupos latins -CT-, -ULT- se conserba mal, y abundan os castellanismos foneticos:

  • mucho, cochilla, escuchá
  • ocho, leche, noches, fecho, encara que bi ha bel testimonio de fei (forma baxorribagorzana de feito).

Como bi ha doblez de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesizazión incorreuta, (dende o punto de bista de os que no reconoxen l'aragonés, hiperdialectalismo):

  • dixá/dejá, treballá/trabajá
  • muixar en cuenta de mullar

Morfolochía

L'articlo en os zaguers años coinzide con o castellán, pero ye domentato l'emplego antigo de lo, es, y a. Puede contrayer-se con a preposizión por: pol camino, pola pllaza.

L'emplego de tot se reduze a cuan ba dezaga de l'infinitibo, en os atros casos se diz to, y 'to puede emplegarse pa toz os cheneros y numeros:

  • te lo boi a 'spllicá tot
  • to la semana, to las cosas.

O pronome presonal ellos de l'aragonés cheneral ye en grausino els, ye analochico de él.

Bi ha berbos que en grausino y en catalán son de a conchugazión en -ir y en castellán en -er:

  • cosí, atrebí, chenerals en aragonés.
  • tení, querí que contrastan con l'aragonés cheneral tener, querer.

Bi ha muitos infinitibos de a conchugazión en -ar transformatos en -iar:

  • obriá, mezcliá, femiá, propulsiá

Bi ha manca de diftongazión en as formas rizotonicas de bels berbos, por analochía, feito común en baxorribagorzano:

  • Tos rogo, Mos recorda.

L'achiquidor -et a begatas pierde a -t final:

  • barranquet, balsonet
  • coralé, brazolé, banqué

Lesico

O lesico catalán representa dica un 4 %:

  • asquena, patamoll, filosa, sillón

Esisten palabras tipicas de Graus y resolada:

  • mirondiá, rafollada, susoído, torán

Pero cada begata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en emos charrato), como os lesicos.


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional