Diferencia entre revisiones de «Aragonés grausino»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
m ortografía, replaced: conox → conoix using AWB
Linia 14: Linia 14:
== Fonetica ==
== Fonetica ==
Tot y que predomina a [[diftongación romance|diftongación]] d'as E y O curtas [[latín|latinas]], como ye normal en [[Idioma aragonés|aragonés]], bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a [[Baixa Ribagorza]] occidental:
Tot y que predomina a [[diftongación romance|diftongación]] d'as E y O curtas [[latín|latinas]], como ye normal en [[Idioma aragonés|aragonés]], bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a [[Baixa Ribagorza]] occidental:
* ''ben'', ''pedra'', ''den'', ''peu''
* ''ben'' ("bien"), ''pedra'' ("[[piedra]]"), ''den'' ("[[dient]]"), ''peu'' ("[[piet]]").
* ''coba'', ''bou''
* ''cova'' ("[[cueva]]"), ''bou''.


Como ye normal en baixorribagorzano os [[diftongos]] -ie- d'o sufixo [[sufixo -iello|-iello]] s'han simplificato en -illo:
Como ye normal en baixorribagorzano os [[diftongos]] -ie- d'o sufixo [[sufixo -iello|-iello]] s'han simplificato en -illo:
* ''ixartillo'', ''armilla'', manimenos se conserva ''[[maciello]]''.
* ''[[ixartiello|ixartillo]]'', ''[[armiella|armilla]]'', manimenos se conserva ''[[maciello]]''.


Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.
Linia 25: Linia 25:


Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o [[Idioma catalán|catalán]] que no se troba guaire en aragonés:
Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o [[Idioma catalán|catalán]] que no se troba guaire en aragonés:
* ''batall'', ''corcoll''
* ''batall'' ("[[batallo]]"), ''corcoll'' ("[[corcollo]]").


A -y- d'a [[epentesi antihiatica]] se conserva en ''[[sayeta]]''.
A -y- d'a [[epentesi antihiatica]] se conserva en ''[[sayeta]]''.


Encara que a F- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
Encara que a F- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
* ''abllá'', ''iel'', ''hígado'', ''hornillos''
* ''abllá'' ("fablar"), ''iel'', ''ígado'' ("[[figado]]"), ''ornillos'' ("forniellos").


Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:
* ''juebes'' ("[[chueus]]"), ''jodías'' ("[[chodiga]]s"), ''jarra'' ("charra").
* ''hueves'' ("[[chueus]]"), ''hodías'' ("[[chodiga]]s"), ''harra'' ("charra").


Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as [[oclusivas xordas intervocalicas latinas]]:
Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as [[oclusivas xordas intervocalicas latinas]]:
* ''[[crepa]]'', ''batallá'', ''batall'', ''[[mallata]]'', ''trucadó''
* ''[[crepa]]'', ''batallá'', ''batall'', ''[[mallata]]'', ''trucadó''.


A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i:
A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i:
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos''
* ''un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos''


A x inicial ye acompanyata d'una i-, como en [[aragonés belsetán|belsetán]] y chistabín:
A x- inicial ye acompanyata d'una i- inicial en probables derivatos de parolas latinas con [[prefixo ex-]]<ref name=REFERENCEC>[[Maria Luisa Arnal Purroy]] ''El segmento (s) en el habla de la Baja Ribagorza occidental aspectos fonéticos y fonológicos'' Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 46-47, 1991 , pp. 71-92 [http://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/15/72/05arnal.pdf]</ref>, como en [[aragonés belsetán|belsetán]] y chistabín:
* ''ixambre'', ''ixada'', ''ixolomá'', ''ixafegá''
* ''[[ixambre]]'', ''ixolomá'', ''ixafegá''.

Y tamién en belatro caso como ''[[ixada]]'' < ''ASCIATA''.


A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:
A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:
* ''bieja'', ''cogé'', ''consejo'', ''muertijuelo'', ''cejas''
* ''vieha'' ("viella"), ''cohé'' ("cullir", "agafar"), ''conseho'' ("consello"), ''muertihuelo'', ''cehas'' ("[[cella]]s").


A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos:
A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos:
* ''mucho'', ''cochilla'', ''escuchá''
* ''mucho'' ("muito"), ''cochilla'', ''escuchá'' ("escuitar").
* ''ocho'', ''leche'', ''noches'', ''fecho'', encara que bi ha bell testimonio de ''fei'' (forma baixorribagorzana de ''feito'').
* ''ocho'' ("ueito"), ''leche'' ("[[leit]]"), ''noches'' ("nueitz"), ''fecho'', encara que bi ha bell testimonio de ''fei'' (forma baixorribagorzana de ''feito'').


Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta, (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, [[hiperdialectalismo]]):
Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta con [[xeada]], (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, [[hiperdialectalismo]]):
*''dixá''/''dejá'', ''treballá''/''trabajá''
*''dixá''/''dehá'', ''treballá''/''trabahá''
*''muixar'' en cuenta de ''mullar''
*''muixar'' en cuenta de ''mullar''



Versión d'o 11:34 9 chul 2012

Plantilla:Variedatz aragonesas

L'aragones grausino ye a parla local aragonesa que se charra en Graus (Uesca). Ye una d'as variedatz d'o baixorribagorzano millor conoixitas.

Fonetica

Tot y que predomina a diftongación d'as E y O curtas latinas, como ye normal en aragonés, bi ha casos de no diftongación, como en atras localidatz d'a Baixa Ribagorza occidental:

Como ye normal en baixorribagorzano os diftongos -ie- d'o sufixo -iello s'han simplificato en -illo:

Veyemos -o final pero ye fácil que siga recompuesta, porque se troba en casos que l'aragonés cheneral no en tiene.

Manimenos se pierde en bells casos dezaga -ll-, seguindo una tendencia común con o catalán que no se troba guaire en aragonés:

A -y- d'a epentesi antihiatica se conserva en sayeta.

Encara que a F- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:

  • abllá ("fablar"), iel, ígado ("figado"), ornillos ("forniellos").

Encara que a Ch- inicial se conserva, bi ha muitos castellanismos foneticos:

Bi ha poquetz eixemplos de conservación d'as oclusivas xordas intervocalicas latinas:

A -x- se conserva bien, y como ye normal en ribagorzano ye acompanyata d'una i:

  • un coixo baixaba por una baixada con un faixo de buixos

A x- inicial ye acompanyata d'una i- inicial en probables derivatos de parolas latinas con prefixo ex-[1], como en belsetán y chistabín:

Y tamién en belatro caso como ixada < ASCIATA.

A -ll- que vien d'os grupos -LY-, -C'L-, -G'L-, ecetra...se conserva en muitos casos, pero tamién trobamos asobén castellanismos foneticos:

  • vieha ("viella"), cohé ("cullir", "agafar"), conseho ("consello"), muertihuelo, cehas ("cellas").

A -it- que provién d'os grupos latins -CT-, -ULT- se conserva mal, y abundan os castellanismos foneticos:

  • mucho ("muito"), cochilla, escuchá ("escuitar").
  • ocho ("ueito"), leche ("leit"), noches ("nueitz"), fecho, encara que bi ha bell testimonio de fei (forma baixorribagorzana de feito).

Como bi ha dobletz de formas chenuinas y castellanizatas, bi ha casos de rearagonesización incorrecta con xeada, (dende o punto de vista d'os que no reconoixen l'aragonés, hiperdialectalismo):

  • dixá/dehá, treballá/trabahá
  • muixar en cuenta de mullar

Morfolochía

L'articlo en os zaguers anyos coincide con o castellán, pero ye domentato l'emplego antigo de lo, es, y a. Puede contrayer-se con a preposición por: pol camino, pola pllaza.

L'emplego de tot se reduce a quan va dezaga de l'infinitivo, en os atros casos se diz to, y 'to puede emplegarse pa totz os cheners y numers:

  • te lo voi a 'spllicá tot
  • to la semana, to las cosas.

O pronombre presonal ellos de l'aragonés cheneral ye en grausino els, ye analochico de él.

Bi ha verbos que en grausino y en catalán son d'a conchugación en -ir y en castellán en -er:

  • cosí, atreví, chenerals en aragonés.
  • tení, querí que contrastan con l'aragonés cheneral tener, querer.

Bi ha muitos infinitivos d'a conchugación en -ar transformatos en -iar:

  • obriá, mezcliá, femiá, propulsiá

Bi ha manca de diftongación en as formas rizotonicas de bells verbos, por analochía, feito común en baixorribagorzano:

  • Tos rogo, Mos recorda.

O diminutivo -et a vegatas pierde a -t final:

  • barranquet, balsonet
  • coralé, brazolé, banqué

Lexico

O lexico catalán representa dica un 4 %:

Bi ha palabras tipicas de Graus y redolada:

  • mirondiá, rafollada, susoído, torán

Pero cada vegata son más comuns os castellanismos, tanto os foneticos (que ya en hemos charrato), como os lexicos.

Vinclos externos


Variedaz orientals de l'aragonés
Altorribagorzano (Benasqués) | Chistabín | Fovano | Meyorribagorzano (incluindo o campés) | Baixorribagorzano (incluindo o foncense, estadillano y grausino)


Dialectos de l'aragonés
Aragonés occidental | Aragonés central (centro-occidental y centro-oriental) | Aragonés oriental | Aragonés meridional
  1. Maria Luisa Arnal Purroy El segmento (s) en el habla de la Baja Ribagorza occidental aspectos fonéticos y fonológicos Archivo de filología aragonesa, ISSN 0210-5624, Vol. 46-47, 1991 , pp. 71-92 [1]