Idioma basco

Plantilla:Luenga O vasco u euskera (en luenga vasca euskara) ye un idioma no indo-europeu fablau actualment en o norte d'Espanya (País Vasco y zona norte de Navarra) y en o sudueste de Francia (País Vasco Francés) en o departamento de Pireneus Atlanticos. Antes más o suyo dominio lingüístico podió haber arribato en Aquitania, A Riocha, Uesca, Burgos, norte de Zaragoza y os Pireneus Centrals. Bells autors consideran que l'aragonés se formó sobre un fuerte substracto de tipo vasco.

O vasco en Aragón

Ta más detalles, veyer l'articlo Vasquismos en l'aragonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Ta más detalles, veyer l'articlo Substrato pirenencoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Antiparte d'o substrato vascón de l'idioma aragonés, bi ha qui creye que a luenga vasca debió de charrar-se en bellas ciudatz d'o norte d'Aragón en a Edat Meya, prencipalment por población d'orichen vasco. Asinas podemos trobar un decreto reyal de l'anyo 1349 que deciba que yera vedato de charrar vasco en os mercaus de Uesca " Item nuyl corredor non sia usado que faga mercaderia ninguna que conpre nin venda entre ningunas personas favlando en algaravia ni en abraych ni en basquenç et qui lo fara pague por coto XXX solidos", ye decir, que qui fablase vasco heba de bosar trenta sueldos, que yera una moneda aragonesa d'ixa epoca. Lo mas lochico ye pensar que a prohibición de fablar basco, arabe u hebreu entre os corredors de mercau (os que daban avisos) yera una mida ta evitar fraus u delitos mayors a l'emparo d'una luenga que no charraba la mayoría d'a población (se viedan as luengas no romances), o que no diz cosa d'a procedencia d'os que fablasen basco.

A relación de vals como Ansó y Echo con as vals navarras de fabla vasca han estato encara más intensas y bi ha a-saber-los toponimos y antroponimos en istas vals d'orichen vasco, a l'egual que en a Val de Roncal y a Val de Sarasaz trobamos parolas aragonesas en a toponimia (toponimos con a parola corona) y o lexico d'o castellán que bi ha sustituito recientment a lo vasco. Por eixemplo bi ha microtoponimos formatos por parabras vascas como Mallo Gorreta (d'o vasco agor, xuto), Arri ((h)arri, piedra), Aunzate (de ahuntz, craba) u Acherito (Axirito/Laxirito de azeri, rabosa), Gallur ("Gailur", se pronuncia "Gallur" y significa "Cumbre", encara que tamién se pueda explicar por o latín Gallorum), Yebra de Basa, Isún de Basa u Sant Chulián de Basa ("Basa" ye o prefixo de "Selva"="Baso", en derivando "Baserri"="Caserio"=literalment "Baso"+"Herri"="Pueblo d'a selva", "Basajaun", "Basandere"..., o prefixo "Basa" tamién se fa servir ta denominar "o salvache" u "o silvestre", "Basagun"="Zona salvache" u "Zona de selvas", "Basati"="Salvache", como en o caso d'o Basaharau, tamién bi ha apellitos vasco-navarros con ixe prefixo: Basarte, Basabe, Basarrate, Basoko...) u comarcas: Basaburua en Navarra y Zuberoa, Larrede u Larrés ("Larre" significa "Prato", en derivando o nombre d'o lugar de Larresoro u a palabra Akelarre "Prato d'o cabrón"), Zuriza (de "Txuri"="Blanco" que en Navarra se pronuncia "Zuri").

O superestrato latín en vasco

Ta más detalles, veyer l'articlo superestrato latín en vascoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

En tiempos d'o Imperio Román y en especial en o Baixo Imperio o vasco estió rodeyato de tot d'arias romanizatas on a sola luenga que se parlaba latín y en l'Alta Edat Meya o vasco yera rodeyato por arias on ya se parlaban luengas romances: l'occitán gascón a lo norte d'os Pireneus, o castellán a l'ueste y o navarro-aragonés a lo sud y este.

Muitas parolas d'orichen latín presents en o vasco s'han de remontar a tiempos d'os romans, car no presentan a fonetica propia d'as luengas romances d'arredol. Os latinismos en vasco pueden perteneixer a lo lexico d'a organización churidica u administrativa, d'a relichión cristiana u representar latinismos anomalos.

A lo lexico institucional u churidico pertanyen lege (<LEGEM, "lei"), errege (< REGEM, ("rei"), populu (< POPULUM, "pueblo"), damu (< DAMNUM, "danyo"), meneratu , (con o significato de "sozmeter-se" provién de VENERARI, VENERARE, menperatu (< IMPERARE, "sozmeter"), bedekatu (< IMPEDICARE, "impedir").

A lo lexico cristián kristau (<CHRISTIANUM, "cristián"), eliza (< ECCLESIA, "ilesia"), ponde, ponte (con o significato de "pila baptismera", provién de FONTEM, "fuent" remembrando a lo toponimo "Pandicosa", derivato d'as fuents termals), avendu ("aviento") y gurutz ("cruz"), este zaguero d'intrucción tardana, por estar tardana a cristianización d'os vasco-aquitans. Os chigants d'a mitolochía vasca ditos jentilak son una remeranza d'os muitos vascos encara no cristianizatos en l'Alta Edat Meya.

A fonetica d'os latinismos en vasco presenta un caracter conservador y arcaico y se pareix més a la forma orichinal latina que no pas as formas romances d'os idiomas d'a redolata.

Se conserva o caracter velar d'as C y G latinas debant I y E, en los ampres més antigos, (en o curso d'a evolución dende o latín a los idiomas romances estas consonants se palatalizoron y esdevinioron atros fonemas), por exemplo bake < PACEM u gertu < CERTUM.

Se conservan resultatos diferents d'o par Ē larga, Ǐ curta, (que se confundioron en part d'o imperio en E), por exemplo phike < PICEM, biscu < VISCUM, ecetra.

Dialectos

Ta más detalles, veyer l'articlo dialectos d'o vascoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Texto de muestra:

Labortán

"Alabainan Jainkoak altean du mundua maithatu, non bere Seme bekharra eman baitu, hunen baithan sinhesten duen nihor ez dadien gal, aitzitik izan dezan bethiko bizitzea"

Soletán

"Zeren Jinkoak hain du maithatü mundia, nun eman beitü bere Seme bekhotxa, amorekatik hartan sinhesten dian gizoneratik batere eztadin gal, bena ükhen dezan bethiereko bizitzia"

Guipuzcuán

"Zergatik aiñ maite izan du Jaungoikoak mundua, non eman duen bere Seme bakarra beragan fedea duan guzia galdu ez dedin, baizik izan dezan betiko bizia"

Euskara batua (Euskara standard)

'"Zergatik hain maite izan du Jainkoak mundua, non bere Seme bakarra beregan eman baitu, honen baitan sinesten duen edonor gal ez dadin, aldiz betiko bizia izan dezan"

Aragonés

'" Tanto ama Dios a o mundo, que li ha dato a su fillo por o mundo, ta que dengún que en creiga no se pierda, sino que viva eternament"

Vasco estándar	Vizcaín	Guipuzcoán	Alto navarro	Roncalés	Labortán	Baixo navarro	Soletán	Aragonés
naiz haiz da gara zara zarete dira	naz az da gara zara zaree dira	naiz aiz da gera/gea zera/zea zerate/zeate dira/die	naiz (y)aiz da gara/gaa zara/zaa zarate/zaate dire/die	naz yaz da gra zra zrei dra	naiz haiz da gare zare zaizte dire/die	naiz/niz haiz/hiz da gira zira zirezte dira	niz hiz da gira zira zirae dira	soy yeres (informal) ye somos yeres (formal) sotz son
dut duk/dun du dugu duzu duzue dute	dot dok/don dau dogu dozu dozue dabe	det dek/den du degu dezu dezute dute	dut duk/dun du dugu duzu duzue dute	dur,dud duk/dun du digu tzu tzei dei	dut duk/dun du dugu duzu duzue dute	dut duk/dun du dugu duzu duzue (d)ute	düt dük/dün dü dügü düzü düzüe düe	tengo tiens (informal: ta hombre/ ta muller) tien tenemos tiens (formal) tenetz tienen

Vocabulario basico

O vasco como luenga materna, por municipios.

Porcentache de presonas que conoixen bien o euskera en Hego Euskal Herria (2001).

• Ola!: "Kaixo!" (formal), "Epa!" (informalment, saludo muy estendillato), "Aupa! (informalment)
• Buen día!: "Egun on!"
• Buena tardi!: "Arratsalde on!" (toda Euskal Herria), "Arrastion!" (Bizkaia).
• Buena nueit!: "Gabon!"
• Adiós!: "Agur!", "adio!", "aio!"
• Que vaiga bueno!: "Ongi izan!" "Ondo joan" (toda Euskal Herria), "Huntsa Izan" u "Izan Huntsa" (Zuberoa, literalment "Que sías bien!"), "Ongi joan!" (toda Euskal Herria), "Ondo joan" (toda Euskal Herria), Ongi Jin o "Hunki Jin" (Sola, pronunciar "Ongi Llin" u "Ongi Yin"), "Onki Xin" (Val de Roncal).
• Buen viache!: "Bidai on!"
• A plantar fuerte!: "Gero arte!"
• Dica lugo!: "Ikusi arte!"
• Ya seremos!: "Egongo gara" (Bizkaia, Gipuzkoa y Araba), Egonen gara (Navarra, Iparralde y quantas localidatz de Guipuzcua a on se parla o dialecto alto navarro: Oiartzun, Fontarrabia, Irun y Lezo).
• Por favor: "Mesedez", "arren", "otoi"
• Qué tal plantas?: "Zer moduz?" (Euskal Herria, salvo Vizcaya), "Zelan? (Vizcaya)
• Bien, y tú?: "Ongi, eta zu?
• Perdón: "Barkatu"
• No sé (charrar) euskara: "Ez dakit euskaraz (hitz egiten)"
• Cómo te dices?: "Nola deitzen zara?"
• Qualo ye o tuyo nombre?: "Zein da zure izena?"
• O mío nombre ye Axel: "Nire izena Axel da"
• D'a on yes?: "Nongoa zara?"
• Soi d'Anglaterra: "Ingalaterrakoa naiz"
• Yes mui poliu/polida: "Oso polita zara"
• Muitas gracias: "Eskerrik asko" ("Muchas gracias"), "milesker", "mila esker", "esker mila" (Iparralde y parte de Nafarroa, literalment significa "mil gracias"), "esker aunitz" (Iparralde y partes de Nafarroa).
• Te quiero: "Maite zaitut"
• Sí: "Bai"
• No: "Ez"
• No entiendo: "Ez dut ulertzen"
• No sé / No lo sé: "Ez dakit"
• Qui?: "Nor?" (toda Euskal Herria, salvo Gipuzkoa), "Zein?" (Gipuzkoa)
• A qui?: "Nori?" (toda Euskal Herria, salvo Gipuzkoa), "Zeineri?" (Gipuzkoa)
• Qué?: "Zer?"
• Quan?: "Noiz?"
• A on?: "Non?"
• Quanto/s?: "Zenbat?"
• Por qué?: "Zergatik?"
• Ta que?. "Zertarako?"
• Cómo?: "Nola?"
• Cómo ye... ? (ta preguntar apariencia): "Nolako...?"
• De qui?: "Noren?" (toda Euskal Herria), "Zeinen?" (Gipuzkoa)
• Por qui?: "Norengatik?" (toda Euskal Herria), "Zeinengatik?" (Gipuzkoa)
• No fumar: "Ez erre"
• Hora: "Ordu" (toda Euskal Herria, salvo Iparralde), "Oren" (Iparralde).
• Cantón: "Txoko" (independientement d'o vasco, en o castellano parlato en Euskal Herria tamién ye sinonimo de Sociedat Gastronomica).
• Noticia: Albiste, berri.
• Nuevo/a: Berri (igual que en castellano u en anglés con a parolas "nueva" u "news", significa "nuevo/a" y "noticia").
• Forato: "Zulo"
• Casal: "Baserri"
• Borda: Borda, caserío situato en l'alta montanya t'alzar o bestiar (igual que en aragones, gascón, catalán...).
• Felequera: "Garoa" (Vizcaya, Guipuzcua y Alava), "Ira" u "Iratze" (Navarra y Iparralde).
• Salobre (d'a mar": "Kresala"
• Tronada: "Ekaitz"
• Galerna: "Enbata"
• Montanya u mont: "Mendi"
• Tozal: "Muino"
• Cumbre, pico, tuca: "Gailur", "tontor"
• Prato: "Larre"
• Campo: "Landa" o "zelai".
• Hierba: "Belar"
• Planta: "Landare"
• Arbol: "Zuhaitz"
• Zorz: "Sagu"
• Can: "Txakur".
• Gato: "Katu"
• Paixaro: "Txori"
• Espantapaixaros: "Txorimalo"
• Sol: "Eguzki"
• Luna: "Ilargi" (literalmente significa "Luz d'os Muertos", "Hil" "Palabra chenerica de muerte" y "Argi" "Luz").
• Erizo: "Triku" (Gipuzkoa), "Sagarroi" (Navarra) y "Kirikiño" (Bizkaia). Todas as dentradas son validas en euskara batua.
• Vascofablador: "Euskaldun" (literalment significa "qui tién o euskara" u "qui poseye o euskara").
• Toda luenga que no siga Euskara (anglés, francés, castellán, etc...): Erdara
• No vascofablador:"Erdaldun" (literalment significa "qui tién o erdara" u "qui poseye o erdara").
• "Manex": Embotada que se fa servir nomás que en Zuberoa ta referir-se mas que mas a la chent de Lapurdi y Behenafarroa (tamién a os atros habitants d'Euskal Herria). Tamién es un nombre de presona masculín.
• Pan: "Ogi"
• Furno: "Okindegi"
• Desayuno: "Gosari"
• Tentenpie d'as once d'o maitín (tipico de Euskal Herria): "Hamaiketako" (literalment significa "O d'ass once")
• Almuerzo: "Bazkari"
• Cena: "Afari"
• Carrera: "Kale" (Bizkaia, Gipuzkoa y Araba),"Karrika" (Nafarroa y Iparralde)
• Fiesta: "Jai", "festa"
• Primero/a: Aurrena, lehena, lehenbiziko (parte oriental de Gipuzkoa, Navarra y Iparralde).
• Zaguer/a: Azkena.
• Borina:"Parranda"
• Güeina: "Txapela"
• Felicidatz: "Zorionak"
• Amigo: "Lagun"
• Companyero/a: "Adiskide"
• Mai: "Ama"
• Pai: "Aita"
• Pais:"Gurasoak"
• Fillo: "Seme"
• Filla: "Alaba"
• Chirmán (respective a lo suyo chirmán): "Anaia"
• Chirmán (respective a la suya chirmana): "Neba" (Bizkaia)
• Chirmana (respective a lo suyo chirmán): "Arreba"
• Chirmana (respective a la suya chirmana): "Ahizpa"
• Tío: "Osaba"
• Tía: "Izeba"
• Abuelo: "Aitona" (Gipuzkoa y euskara batua), "Atautxi" (Nafarroa y Iparralde), "Aitita" (Bizkaia)
• Abuela: "Amona" (Gipuzkoa y euskara batua), "Amatxi" (Nafarroa y Iparralde), "Amama" (Bizkaia).
• Sobrino: "Hiloba"
• Nieto: "Biloba"
• Casa: "Etxe"
• Pueblo: "Herri" (tamién significa "País").
• Villa: "Udalerri"
• Casa d'a Villa: "Udaletxe" (Hegoalde), "Herriko etxea" (Iparralde, literalment significa "Casa d'o Pueblo").
• Seu d'o Concello Municipal: "Udal"
• Municipal: "Udaltzain"
• Alcalde: "Alkate" (Hegoalde), "Auzapez" (Iparralde)
• Restaurant: "Jatetxe".
• Bar: "Taberna" (Bizkaia, Gipuzkoa y Araba), "Ostatu" (Nafarroa e Iparralde).
• Mar: "Itsaso"
• Puerto (maritimo): "Portu", "itsasportu" ("puerto maritimo").
• Muelle (de puerto): "Kai"
• Barco: "Ontzi", "itsasontzi".
• Barca: "Txalupa"
• Puerto (de montanya): "Mendate", "mendigain".
• Dinero: "Diru", diners: diruak
• Esporte: "Kirol"
• Esporte rural vasco: "Herri Kirolak" (literalment significa "Esportes d'o País" u "Esportes d'o Pueblo").

Calandario

• En negreta palabra emplegata en Euskara Batua u estandard (se conoix y se diz tota Euskal Herria), en letra normal y sin de negreta a palabra emplegata en cada dialecto u zona dialectal. Tamién s'explica l'orichen d'as denominacions (si provienen d'o calandario pre-cristián u pagán vasco, u como s'escayece bellas vegatas, son ampres presos tardanament d'o latín, como ye o caso d'os nombres de quantos meses).

• Día: "Egun"
• Hue: "Gaur"
• Ayere: "Atzo"
• Antis d'ayere: "Herenegu"
• O día d'antis d'antis d'ayere: "Herenegunago", Herenegun-aurre" (toda Euskal Herria), "Herenegun-aintzin" (Navarra y Iparralde).
• Manyana: "Bihar"
• Pasato manyana: "Etzi"
• O día siguient a pasato manyana: "Etzidamu"
• Semana: "Aste"
• Mes: "Hilabete" 0 "Hil(a)"
• Anyo: "Urte"
• Lunes: "Astelehena" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa, Navarra y amplas zonas de Bizkaia. Provién de l'antigo calandario semanal vasco, en o qual a semana se composaba de tres días: Astelehen ("Primero de Semana"), Astearte ("Metat d'a Semana" y Asteazken ("Cabo d'a Semana"), en plegar o cristianismo se li adhibió a iste calandario semanal os dias de chueves, viernes, sabado y domingo.), "Ilen" (Bizkaia)
• Martes: "Asteartea" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa.:), "Martitzen" (Bizkaia)
• Miercols: "Asteazkena" (en Euskara Batua en toda Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa.), "Eguazten" (Bizkaia),
• Chueves: "Osteguna" (en Euskara Batua en toda Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa), "Ortzegun" (Navarra, ista denominacion d'o chueves provién de l'antiga relichión vasca, estando-ne l'orichen en o dios Ortzi), "Eguen" (Bizkaia),
• Viernes: "Ostirala" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, "Ortziral" (Navarra, ista denominacion d'o chueves provién de l'antiga relichión vasca, estando o suyo orichen en o dios Ortzi), "Barikua" (Bizkaia, provién d'a palabra "barau"="ayuno", ye decir, literalment "o de l'ayuno", traduccion aproximata "o dia de l'ayuno"), "Egubakoitz" (Bizkaia), "Neskeneguna" (Zuberoa, literalment significa "O día d'as mesachas", fácil que en estar antigament o día en que os mesaches rondaban a las mesachas en Zuberoa).
• Sabado: "Larunbata" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de l'este de Gipuzkoa), "Zapatua" (en Bizkaia y ueste de Gipuzkoa),
• Domingo: "Igandea" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parl dialectal de Gipuzkoa), "Domeka" (en dialecto de Bizkaia), "Jaieguna" (hue en Iparralde, significa "día de fiesta", pero tamién se fa servir en tota Euskal Herria, mas ta referir-se a los días festivos en cheneral que a o domingo propiament dito).
• Chinero: "Urtarrila" (significa literalment "o mes de l'anyo", "urte=anyo" y "hila=mes", en estar o primer mes de l'anyo), "Hilbeltza" (Navarra, significa "o mes negro"), "Hilbaltza" (Bizkaia, "o mes negro"), "Beltzila" ("Negro mes"), "Izotzila" (emplegato en quantas localidadtz de Navarra, significa "o mes d'os chelos").
• Febrero: "Otsaila" (significa literalment "o mes d'os lobos"), "Barantaila" (Zuberoa), "Kataila" ("o mes d'as gatas", en miolar en iste mes as gatas y estan-ne en celo), "Zezenila" ("o mes d'os toros"), "Hiltxikia" (literalment "o mes chicot", en estar febrero o mes mas corto de l'anyo).
• Marzo: "Martxoa" (provién d'o latín "Martius", o dios Marte), "Epaila" (provién d'a palabra "Epaila"="accion de cortar a hierba", en star en iste mes quan se feba o primer corte de hierba).
• Abril: "Apirila" (provién d'o latin "Aprilis", y iste a ña vegat provién d'"Aperire"="Ubrir"), "Jorraila" (provién d'a palabra "jorratu"="labrar", en estar en iste mes quan se labraba a tierra), "Opaila" (provién d'a palabra "opa"="regalo, ofrenda", literalment "o mes d'a ofrenda"s", en esta en l'antiguidat en iste mes quan se feban as ofrendas de ganado u hortalizas a os dioses pagans).
• Mayo: "Maiatza" (ampre d'o latín "Maius", a diosa romana Maia u Bona Dea), "Loraila" (provién d'a palabra "lore", literalment significa "o mes d'as flors", en estar en iste mes quan as flors florixen), "Orrila" u "Hostila" (provién d'as palabras "Orri" y "Hosto"= "Fuella (d'os árbols)", en estar en iste mes quan amanixen as primeras fuellas en os árbols).
• Chunio: "Ekaina" (provién d'as palabras "Eki"="Sol, Este...", Eki u Ekhi yera l'antigo dios d'ol sol en a relichión pagana vasca)" y "Gaina"= "Encima, dencima de..", significa "o mes d'o dios Eki"), "Garagarrila" (provién d'a palabra "garagar"="cebada", significa "o mes d'a cebada", por ixo en euskara a la biera se li diz "garagardo"= literalment "vino d'a cebada"= "biera"), "Bagila", "Arramaiatza" (Zuberoa, significa "o nuevo Mayo").
• Chulio: "Uztaila" ("uzta"="cullita", significa literalment "o mes d'a cullita"),
• Agosto: "Abuztu" (provién d'o latín, mes en a honor d'o emperador Augustus Octavius), "Agorrila" (denominacion d'agosto muit estendillata, provién d'a palabra "Agor"="Escaseza", en estr iste mes o mes d'a escaseza y d'as sequeras), "Dagonila" (provién d'"Uda-Goren-Hila"="O principal mes verano"), "Tilistaro" (Navarra, provién d'a palabra "Tilista"="Dilista"="Lentilla", en estar iste mes de muita abundancia de lentillas).
• Setiembre: "Iraila" (significa literalment "o mes d'as felequeras", "Ira" o "Iratze" en Navarra y Iparralde significa "Felequera"), "Garoila" (significa "o mes d'os felequeras", "Garo" en Gipuzkoa, Araba y Bizkaia significa "felequera"), "Seteme(ra)"
• Octubre: "Urria" (Sola, ye un ampre d'o latín), "Lastaila" (Zuberoa, provién de "lasto"="palla", en estar en iste mes quan se reculle a palla u a hierba tallata y ya xuta), "Bildila" (provin d'a palabra "bildu"="recullir", en estar en iste mes quan se fa a zaguer recoleccion).
• Noviembre: "Azaroa" (provién d'"aza"="col" y "aro"="estación de l'anyo", "epoca de cols" u "estación de cols"), "Hazila" (d'a palabra "hazi"="simient", en estar o tiempo de sembrar a simient), "Gorotzila" (de "gorotz"="estiercol" u "abono animal", en estendillar-se en iste mes o estiercol en los pratos), "Gaztainazitua" (de "gaztain"="castanya" y "hazitua"="creixito" u "maduro", en haber madurato en iste mes as ya que en este mes as castanyas).
• Aviento: "Abendua" (provién d'o latín "Adventus", significa "plegata"), "Neguila" (literalmene "mes d'o hibierno", en estr en iste mes quan plega o hibierno), "Hotzaro" (literalment "Estacion d'o frío" o "Epoca d'o frío"), "Ilunila" ("mes d'a foscor"), "Lotazila" (provién de "lo"="dormir", "hazi"="simient" y "hila"="mes", literalment "o mes en o qualo a simient duerme").

Muestra de texto

Esklabu erremintaria

Sartaldeko ohianetan gatibaturik
Erromara ekarri zinduten, esklabua,
erremintari ofizioa eman zizuten
eta kateak egiten dituzu.
Labetik ateratzen duzun burdin goria
nahieran molda zenezake,
ezpatak egin ditzakezu
zure herritarrek kateak hauts ditzaten,
bainan zuk, esklabu horrek,
kateak egiten dituzu, kate gehiago.

--Joseba Sarrionaindia

(Traducción a l'aragonés)

Capturato en as selvas de Ponient
te'n trayoron a Roma, esclau,
te dieron l'oficio de ferrero
y fas cadenas.
O fierro rusient que quitas d'o furno
poderbas transformar-ne a la tuya voluntat,
puetz fer espadas
ta que os tuyos paisans creban as cadenas,
pero tú, esclau,
fas cadenas, más cadenas.

Bibliografia

• Morvan, M., Diccionario etimologico vasco, Internet/Lexilogos, 2009.
• Carlo Tagliavini LOS ORÍGENES DE LAS LENGUAS NEOLATINAS. Introducción a la filología romance. Fondo de Cultura Economica.
• Francsico Beltrán Lloris, Hacia un replanteamiento del mapa cultural y étnico del norte de Aragón, en "Religión, lengua y cultura prerromanas de Hispania", Ediciones Universidad de Salamanca, 1999.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Euskera.
• Pachina oficial d'Euskaltzaindia (Reyal Academia d'a Luenga Vasca)