Diferencia entre revisiones de «Ucraína»

De Biquipedia
Contenido eliminado Contenido añadido
m r2.6.5) (Robot Adhibito: or:ୟୁକ୍ରେନ
EmausBot (descutir | contrebucions)
m r2.7.2+) (Robot Adhibito: vep:Ukrain
Linia 636: Linia 636:
[[uz:Ukraina]]
[[uz:Ukraina]]
[[vec:Ucraina]]
[[vec:Ucraina]]
[[vep:Ukrain]]
[[vi:Ukraina]]
[[vi:Ukraina]]
[[vo:Lukrayän]]
[[vo:Lukrayän]]

Versión d'o 13:45 5 feb 2012

Articlo d'os 1000
Articlo destacau

Plantilla:Infobox País

Ucraína ye un país que se troba situato en l'este de Europa (en a dita Europa de l'Este). A capital d'o país ye a ciudat de Kiev. Dica 1991, Ucraína feba parte d'a Unión Sovietica, como a clamata Republica Socialista Sovietica d'Ucraína, encara que con a disolución d'a Unión Sovietica Ucraína plegó en a suya independencia.

A suya población ye de 48.396.470 habitants (2002) en una superficie de 603.700 km², con una densidat de población de 80 hab/km². O idioma oficial d'o país ye o idioma ucrainés, encara que o país tien una important minoría de fablants d'o idioma ruso, y tamién se i charra rumán, polaco, bulgaro y atras luengas.

O país muga a lo norte con Belarrusia; a l'este y noreste con Rusia; a l'ueste con Polonia, Eslovaquia y Hongría; a lo sudueste con Rumanía y a Republica de Moldavia; y a lo sud con a Mar Negra.

Ucraína ye un país con una larga historia, que prencipia con os suyos primers pobladors conoixitos, os scitas, dica rematar con una presencia muit important en a primera plana d'a Historia d'Europa en o sieglo XX, con a Primera Guerra Mundial, a Revolución Rusa y a Segunda Guerra Mundial. Antiparte, encara que Ucraína no ye estata un estato independient soque dende zaguerías d'o sieglo XX, o territorio tien una historia bien definita, y amás estió independient en bells momentos d'a suya historia, como en a Edat Meya u mesmo en os anyos 1920 mientres a Revolución Rusa. Fa parte d'a Organización d'as Nacions Unitas y d'a OSCE, y quan feba parte d'a Unión Sovietica yera miembro d'o Pacto de Varsovia.

Etimolochía

Ucraína: en ucrainés Україна (Ukraína); en ruso Украина. Un d'os significatos en eslavo ye o de ‘territorio de muga’, etimolochicament igual a la parola krajina. Atro significato ye o de "país".

En ucrainés moderno "країна" (kraína) significa "país".

Historia d'Ucraína

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Antiguidat

Quan entramos en a historia, os primers pobladors bien conoixitos d'Ucraína son os scitas. Erodoto escribió sobre ellos en o sieglo V; seguntes tradicions locals replegatas por ell, os scitas heban feito fuera a os cimerios que i viviban enantes en o territorio, y que se'n fuoron ta Anatolia. Os dos pueblos, cimerios y scitas, yeran pueblos de luengas indoeuropeas, encara que recibioron influencias de l'antiga Grecia a traviés de Crimea.

Os scitas fuoron empentatos por os sarmatas, que yeran tamién iranios, ya a principios d'o sieglo IV aC. Os zaguers scitas formarán reinos residuals en Crimea y Dobrucha (Scitia Minor d'os romans), estando o mas conoixito d'istos reinos o reino de Bosforania, en a redolata d'o Bosforo cimerio (l'actual estreito de Kerch), un reino que yera muit helenizato.

Os godos, un pueblo chermanico (plegato a la redolada dende a mar Baltica en prencipiar as invasions barbaras), s'establioron en a zona en primerías d'o sieglo III, entre diferents pueblos resultato d'o trestallamiento tribal sarmata: alans, roixolans, chacigues, siraces, aorsos y atros. Os godos establitos en ixe inte en l'actual Ucraína esdevenioron ostrogodos u "godos de l'este", a diferencia d'os godos de l'ueste u visigodos, establitos en o territorio de l'actual Rumanía.

Alto u baixo en 374, os hunnos, dentroron en o territorio alán dende Asia. Os alans se dividioron en diferents brancas y emigroron chunto con os hunnos u fuyindo d'os hunnos. Os hunnos cambeoron a estructura etnica d'o territorio ucrainés. Tot y que yeran una horda de muitos pueblos, n'i heba muitos que yeran d'a familia turquica, charrando luengas turquicas. Os eslavos d'o norte d'Ucraína, unatro pueblo con una luenga indoeuropea, empecipioron lurs migracions con os movimientos de población d'ista epoca.

Edat Meya

Dimpués d'a redota d'Atila quedan ostrogodos en Crimea, y alans entre o Kubán y o Caucaso. En l'actual Republica de Moldavia y zonas forestals d'o norte y este d'Ucraína bi ha pueblos eslavos como os antos. A historia posterior d'Ucraína será una historia de luita entre pueblos sedentarios eslavos contra invasors turquicos nomadas que entran periodicament en as planas ucrainesas dende Asia.

Maidan Nezalezhnosti en Kiev.

En o terreno estepario d'o sud, centro y l'este d'Ucraína, os repuis de pueblos iranios s'asimilan con os pueblos turquicos nomadas pa formar una nueva identidat etnica: os ditos (proto)bulgaros. Bi'n ha chacimientos arqueolochicos entre zaguerías d'o sieglo VI y primerías d'o sieglo VIII.

Entre zaguerías d'o sieglo VII y primerías d'o sieglo VIII apareixe atro pueblo turquico en Ucraína, os gazaros, que arqueolochicament corresponden con a dita cultura de Salkov. Os hongaros, un pueblo vasallo d'os gazaros, ocupó Ucraína occidental y Moldavia.

O imperio gazaro teneba una clase dirichent diferent a atros pueblos turquicos. Fomentó a sedentarización d'o suyo pueblo, a fundación de ciudatz y o comercio; teneban habilidat diplomatica y se convirtión a o chudaísmo. Dimpués de conoixer una prosperidat comercial desapareixió por a presión conchunta d'os pazinacos, que invadiban dende l'este, y d'os eslavos orientals, que invadiban dende o norte y l'oeste, on bi heba prencipatos poderosos como o Prencipato de Kiev.

Mapa de la Rus de Kiev, en o sieglo VII. Mientres a Edat d'Oro de Kiev, o territorio d'a Rus de Kiev s'estendillaba por o norte de l'actual Ucraína, encara que tamién por l'ueste de l'actual Rusia y por Belarrusia.

Os pazinacos empentoron a os hongaros ta Panonia, l'actual Hongría, y s'establioron en Ucraína occidental. Os mesmos pazinacos yeran empetatos por atro pueblo turquico, os uzos, y os uzos por os kipchaks u cumans. Estos pueblos turquicos farán siempre una falca entre os eslavos orientals y os griegos bizantins.

O reino kipchak despareixerá en o sieglo XIII por a conquiesta mongola. Se formará o Khanato d'a Horda d'oro por trestallamiento d'o imperio mongol. Os mongols asimilatos a os turquicos quipchac esdevendrán tartres, y prendrán a relichión musulmana.

Os vlacos de Moldavia, os polacos y os lituans irán conquerindo tierras a os tartres quan estos dentren en decadencia. Os polacos deixarán que a zona d'o río Dnieper siga poblata por chents que defiendan a muga, con privilechios a truca d'os suyos servicios melitars, como en as mugas con os moros en Castiella y Aragón en a Edat Meya. Alavez apareixe a palabra Ucraína, que en eslavo significa "muga", "buega", a o mesmo estilo que en Castiella u Aragón as zonas buegants con os moros se clamaban Estremaduras. Ista población, con elementos tartres, pero de predominancia eslava, devenirán os cosacos zaporizhians, que a diferencia d'os cosacos d'o Don, charraban ucrainés y no pas ruso.

Mugas internas d'a Unión Polaco-Lituana en 1619 con as mugas actuals:

   Reino de Polonia

   Ducato de Prusia, feudo polaco

   Gran Ducato de Lituania

   Ducato de Curlandia, feudo lituán

   Livonia

En os millors tiempos d'a Unión Polaco-Lituana ye quan se produce a desparición d'os tres grans pueblos eslavos orientals. Os rusos son fuera d'ista unión y tienen una historia y tradición politica diferent. En 1569 se produz a deseparación entre ucraineses y belarrusos, quan os primers pasan a pender en Polonia y os segundos siguen pendendo en Lituania. Os belarrusos levan asociatos con os lituans mas de dos sieglos.

En o sieglo XVII os cosacos d'o sud de Kiev y d'o Dniéper se rebelan y empecipia un periodo en que a influencia rusa ye mas gran por cada vegada.

Expansión rusa enta o sud y surueste

En o nordeste de l'actual Ucraína os rusos van conquerindo territorios a os tartres a poquet pa asegurar a suya muga sud. Os rusos organizan en a rechión de Kharkov unas linias fortificatas y fan venir soldatos-colons. Este territorio se dirá Ucraína, (a “marca”, a “muga”), encara que os rusos li deciban mes bien Rusia Chicota, como prolongación d'a Gran Rusia centrata en Moscú. Os cosacos d'ista zona serán conoixitos como cosacos ucraineses a diferencia d'os cosacos d'o Don, y no son os mesmos cosacos que os zaporizhians d'o Dniéper u atros cosacos que yeran en a Unión Polaco-Lituana.

Baixo o reinato de Catarina II (1762-1796) a mayor parte d'a Ucraína actual pasa a fer parte d'o Imperio Ruso y tendrá conseqüencias pa os cosacos y tartres. Os otomans encomienzan una guerra en 1768 pero pocos anyos mes tarde os rusos conquieren Tauride y Crimea, entrando dimpués en Moldavia, Vlaquia y plegando dica Bulgaria. Por o Tractato de Kutchuk-Kainardji (16 de chulio de 1774) os otomans ceden a Rusia Azov, Kertch (cabo oriental de Crimea) y a costa entre o Dniéper y o Bug. O Khanato de Crimea, incluita a Tauride, esdevién un estato independient.

As tres particions de Polonia.

O exito ruso fa procupar-se a os austriacos, que s'aligan con os prusians y obtienen de Rusia en compensación o primer reparto de Polonia (1772). D'ista traza Austria prene una tierra etnicament ucrainesa, Galitzia Oriental, con capital en Lviv, y amés obtién d'o Imperio Otomán a zona norte de Moldavia, en parte habitata por ucraineses, y que esdevendrá Bucovina.

Os cosacos zaporizhians deixan de tener una posición marguinal que lis permite estar independients y as suyas libertatz esdevienen anacronicas. O zaguer atamán cosaco ha tenito que renunciar a lo suyo cargo en 1764. Once anyatas mes tarde as tropas rusas destruyen Sietch.

O menistro Potemkin encomienza una colonización con poblacions cristianas fundando Khersón en 1778 y Mariupol en 1779. En 1783 Rusia s'annexiona o Khanato de Crimea y os otomans lo reconoixen como feito consumato. A colonización contina con a fundación de Sebastopol en 1784, Iekaterinoslav en 1786. En 1787 os otomans atacan o Imperio Ruso pero pierden y os rusos ocupan Yedisán, plegando dica o río Dniéster, que por o Tractato de Iaşi en 1792 será a muga entre o Imperio Ruso y o Imperio Otomán.

Dimpués de vencer a os otomans, o Imperio Ruso consigue con o segundo y tercer reparto de Polonia ocupar Volhinia y Podolia, bells territorios d'a Unión Polaco-Lituana poblatos por ucraineses. En 1812, a guerra en 1806 contra os otomans permite a os rusos ocupar Besarabia (a metat oriental de Moldavia), con Buchac.

O sieglo XIX en as arias de colonización d'o sud

Baixo os zars, Ucraína esdevinió o granero d'o Imperio Ruso, con as famosas tierras negras (u chernozem). Ucraína tamién representaba a frontera maritima sud de Rusia con a base naval de Sebastopol y lo puerto comercial d'Odessa, fundato en 1796, y desembolicato entre 1803 y 1814.

Os colons que plegoron ta las tierras conquiestas a los otomans y tartres yeran prencipalment ucraineses d'a zona entre Kiev y Kharkov dita Chicota Rusia, y tamién rusos. Tamién plegoron griegos y armenios d'o Imperio Otomán, chodigos, alemans (en Tauride, Yedisán y Crimea). En o sud de Besarabia y especialment en Buchac, as poblacions musulmanas son sustituitas por ucraineses, rusos, bulgaros, gagauzes y colons alemans. Se creyan aldeyas con nombres evocadors d'as campanyas rusas contra Napolión.

Dende meyatos d'o sieglo XIX y sobretot con o desembolique d'o ferrocarril en 1870 bi ha una espleitación d'os recursos minerals: a hulla d'a rechión de Donets y lo fierro de Krivoi-Rog. Amaneix una industria pesata con un capitalismo salvache. En conchunto en Ucraína oriental y meridional i heba un desembolique que recordaba a un país nuevo a lo estilo d'America.

O sieglo XIX en Ucraína occidental

En o sieglo XIX en Podolia y Volinia i habió pocos cambeyos. En 1839 a Ilesia Uniata fue adhibita a la Ilesia Ortodoxa rusa a la fuerza. En Galitzia, Bucovina y Rutenia subcarpatica representaban un estrato social con rango inferior a lo d'os polacos. En 1846, quan os polacos lis se sublevan a las autoridatz imperials austriacas, os ucraineses u rutens se sublevan a los nobles polacos, sublevacions que as tropas austriacas consiguen sofocar. A Ilesia Uniata se mantién firme entre os ucraineses u rutens baixo dominio austro-hongaro y contribuye a fer-los sentir diferents tanto d'os polacos catolicos como d'os rusos ortodoxos. A politica hongara consigue que os rutens que viviban en o reino d'Hongría (Rutenia subcarpatica sobretot) se sientan diferents d'os rutens de Galitzia y Bucovina que viviban en o reino d'Austria, y con o tiempo a denominación de rutén designará especialment a los d'Hongría.

Os anyos 1917-1920

Soldatos d'o Exercito ucrainés.

Dende a sulsida o Imperio Zarista se constituye en Kiev o 15 de marzo de 1917 una Rada (u consello) que de seguida tien un amplo refirme popular. Os miembros proceden d'a Sociedat d'Ucraineses Progresistas (y os suyos simpatizants), que dende 1908 s'encerrinan en conseguir por os cauces legals o reconoiximiento d'os dreitos d'os ucraineses y un estatuto d'autonomía.

En noviembre de 1917, a Rada proclama a Republica Democratica d'Ucraína y constituye un Gubierno, con o socialdemocrata Symon Petliura como menistro d'a Guerra. Os bolcheviques optan en primeras por participar-ie, pero dimpués renuncian y estableixen o 25 d'aviento una republica rival en Khartov, refirmata por os soviets d'a cuenca d'o Donets. En chinero atacan Kiev. A Rada, replegata en Zhytomyr, proclama alavez a independencia d'Ucraína o día 28 d'aviento, y encomienza negociacions con Alemanya y l'Imperio Austro-hongaro, que rematan en o tractato firmato en Brest-Litovsk o 9 de febrero de 1918. As Potencias Centrals reconoixen a independencia d'Ucraína y prometen que dimpués d'a guerra os rutens d'Austria-Hongría tendrían un estatuto d'autonomía. O 3 de marzo o Gubierno bolchevique ha de firmar o Tractato de Brest-Litovsk y reconoixer entre atras concesions a independencia d'Ucraína.

Alemanya y Austria-Hongría ocupan dende marzo Ucraína pa espleitar a collita de cerials. Posan a Pavlo Skoropadski en o poder con o títol de hetman (atamán) o 28 d'abril, disuelven a Rada y engarcholan a Petliura.

Guerra civil y caos

O repliegue d'os alemans y austro-hongaros en noviembre de 1918 en perder a Primera Guerra Mundial fa que i haiga un vueito de poder en Ucraína y que amaneixcan faccions enfrontinatas:

En Galitzia Oriental os rutens dominan Lviv en primerías de noviembre y demandan a unión con una Ucraína independient. Pero os polacos ocupan Lviv o 22 de noviembre y controlan o conchunto de Galitzia Oriental en mayo de 1919.

Petliura, liberato por os alemans s'apodera de Kiev o 14 d'aviento de 1918. Lo atacan os bolcheviques o 6 de febrero de 1919 y en abril ha de replegar-se ta Kamenets-Podolsk. Prebará de nuevo tornar en agosto y en mayo de 1920 con os polacos.

Os bolcheviques constituyen o 28 de noviembre de 1918 un Gobierno provisional d'Ucraína en Kursk (Rusia). O 3 de febrero de 1919 son en Khartov y o 6 de febrero en Kiev. O 14 de marzo se proclama a Republica Sovietica d'Ucraína.

En as bocas d'o Dniéper o cabo de banda Grigoriev se presenta como hereu d'os cosacos zaporizhians, y estableix o suyo quartel cheneral en Alexandría, lanzando expedicions dica a Mar Negra.

Mes enta l'este l'anarquista Nestor Makhno organizó en abril de 1917 una Unión de campesins en Goulai Plé, a lo noreste de Mariupol. Se mantién en a rechión tot l'anyo 1918 en guerra de guerrillas contra os ocupants alemans y austro-hongaros. En primerías de 1919 controla o territorio entre a mar d'Azov y Iekaterinoslav, y resiste a presión d'os exercitos rusos blancos d'Anton Ivanovitch Denikin, instalatos en a rechión d'o baixo Don y refirmatos en os cosacos de Kubán.

Os desembarcos de tropas aliatas en aviento de 1918 rematan en fracasos. Os griegos en Khersón y Nikilaiev son atacatos por os cosacos de Gregoriev en febrero de 1919. Os franceses, que heban plegato ta Odessa y Crimea, se retiran por no tener res que fer. Os britanicos se mantienen en a costa oriental d'a Mar Negra, on refirman a Denikin y mantienen en Cheorchia unas posicions pa asegurar-se o control d'o petrolio de Bacú. A evaquación francesa permite a los bolcheviques ocupar Odessa, saqueyata por Grigoriev, y dimpués Crimea. En mayo vencen a las bandas de Grigoriev, que ye asesinato o 27 de chulio.

Mapa con as mugas probisionals d'Ucraína en 1919.

En primavera de 1919 a situación ya yera mes clara. Denikin fa una gran ofensiva y ocupa en verano Crimea, Odessa y Kiev. Dende as posicions ucrainesas decide d'abanzar ta Moscú, arriba en Oroel o 13 d'octubre, pero ye aturato en Tula. O Exercito Royo responde y con o refirme de Makhno recupera o control de tot o país de fueras de Crimea, on se repliegan os blancos mandatos por Piotr Nikolaievitch Wrangel dende abril de 1920.

Tamién fendo parte d'a guerra polaco-sovietica en abril de 1920 Petliura y os polacos atacan l'ueste d'Ucraína y prenen Kiev o 6 de mayo. Wrangel abanza enta o norte arribando en Iekaterinoslav y Mariupol. En chulio o Exercito Royo refusa a los polacos dica Lviv. Dimpués d'o contraataque d'os polacos as hostilidatz cesan en octubre. D'ista traza os royos pueden atacar con mes fuerza a los blancos en Crimea en noviembre. En noviembre 135.000 presonas son evaquatas vía maritima dende Crimea, d'as que 70.000 yeran soldatos. O Exercito Royo prene Sebastopol o 15 de noviembre. Makhno ye o zaguero que lis queda a los bolcheviques por sozmeter. Se refuchia en Rumanía en agosto de 1921 y morirá en París en 1934, no sin enantes haber conoixito en Durruti.

O resultato d'istas tres anyatas ye que Ucraína en surte arrasata. Kiev ha camviato de mans nueu vegatas. Bandas de chinetz rivals feban destrozas por totas partes, traicionando a un bando u atro (os cosacos de Kubán traicionoron a Denikin). I habió muitos pillaches y mortaleras, y os ucraineses de Petliura facioron pogroms antichodigos en febrero-abril de 1919 en Podolia, a l'egual que os blancos de Denikin en chulio-agosto de 1919.

Sovietización d'Ucraína

Victimas de lHolodomor en Kharkov en 1933.

Instituita o 14 de marzo de 1919, a Republica Sovietica d'Ucraína esdevien o 30 d'aviento de 1922 una d'as Republicas costitutivas d'a Unión Sovietica (con Rusia, Belarrusia y Trascaucasia). A capital, establita en Khartov en 1923, tornará ta Kiev en 1934. En os anyos 1920 se revalorizará a luenga y cultura ucrainesas, en o periodo dito d'a Ucrainización. Se creyará una ilesia autocefala ortodoxa en Kiev. Dende setiembre de 1920 un decreto obliga a l'uso de l'ucrainés en l'amostranza. En agosto de 1923 l'ucrainés s'estendilla enta totz os campos de l'Administración. En a practica ye un bilingüismo ucrainés/ruso. Encara que a Nueva Politica Economica (NEP) leva efectos positivos, poco dimpués encomienza a era Stalin, con colectivización agricola, polarización ciudat-campo y entre 1932 y 1933 una gran mortalera por fambre organizata por o stalinismo, con zifras que podioron plegar dica os 7 millons de muertos. Tamién exterminoron a la elite intelectual ucrainesa.

Segunda Guerra Mundial

Soldatos sovieticos mientres a batalla d'o Dnieper.

Dimpués d'a invasión de Polonia por as tropas d'o Tercer Reich en setiembre de 1939, a Unión Sovietica alcordó repartir-se o territorio polaco con os alemans, y s'aneixionó Ucraína por una parte d'os cabos de Polonia: Volinia y Galitzia oriental, rechions habitatas por ucraineses. En chunio de 1940 s'adhiben, dimpués d'un ultimatum a Rumanía, Bucovina d'o Norte y Besarabia d'o Sud (o resto de Besarabia será a RSS de Moldavia). Poco dimpués as minorías alemanas de totas ixas zonas (alemans d'a Mar Negra), serán deportatas t'Alemanya.

A conquiesta d'Ucraína por os alemans, con aduya d'os rumans, que quereban recuperar Moldavia, encomienza o 22 de chunio de 1941 (Operación Barbarroya) y remata en octubre. Bi ha una reorganización territorial feita por o Tercer Reich:

A rapideza de l'abance alemán deixa a las poblacions locals sin reación inmediata. Os Einsatzgruppen proceden a fer mortaleras de chodigos, que son acotolatos en 1942 con participación de voluntarios ucraineses, a l'inte que s'acelera a leva por os servicios de Fritz Sauckel d'a man d'obra masculina y femenina. Os ucraineses fan parte, chunto con os polacos, d'a mayor parte d'os Ostarbeiter trasladatos a los campos de treballo en Alemanya u a los campos de concentración. A resistencia se fa mes dificil d'organizar que en Belorrusia por no haber-ie extensas zonas paulencas u forestals.

Bells ucraineses s'alistan en o campo alemán: milicians rutens persiguen a los chodigos de Galitzia oriental, y os guardias d'os campos d'exterminio de Polonia son ucraineses con uniforme negro d'as Schutzstaffel. Ucraineses de Galitzia formoron a 14ª Waffen Grenadier Division der SS Galicische, mandata por o SS-Brigadeführer Pavlo Schandruk, amás d'atras unidatz mes chicotas.

En Volinia amaneix un movimiento clandestino contra os alemans y os sovieticos. Lo diriche Stefan Bandera, a qui os alemans ensopinan y internan en un campo de concentración. Os banderistas encara luitarán dimpués de 1945 contra os sovieticos.

Dimpués d'a batalla de Stalingrado o Exercito Royo sovietico reocupa Ucraína entre agosto de 1943 y chulio de 1944. A destrucción ye masiva, y os alemans practican a politica de tierra cremata en albandonar o país. O numero d'ucraineses muertos en a Segunda Guerra Mundial a mans de sovieticos u d'alemans s'eleva a 6 millons.

Postguerra

Escudo de l'antiga Republica Socialista Sovietica d'Ucraína.

En l'anyo 1945 quasi totz os ucraineses son reunitos en una mesma republica, a Republica Socialista Sovietica d'Ucraína: amés d'os ucraineses de territorios que enantes yeran de Polonia (Volinia y Galitzia Oriental) u de Rumanía (Bucovina d'o Norte), os sovieticos han ocupato Rutenia subcarpatica (que Checoslovaquia cedió a la Unión Sovietica o 29 de chunio de 1945). Se procede a un cambeyo de población: mes d'un millón de polacos d'Ucraína occidental son trasladatos ta Polonia, mientres que os ucraineses d'a rechión de Chelm (a l'este de Lublin) son trasladatos ta Ucraína.

Ucraína fa parte d'os miembros fundadors d'a ONU en 1945 en rematar a guerra. Os anyos d'a postguerra son egual de duros que os d'o periodo d'entreguerras, entre 1946 y 1947 bi ha fambre. Stalin se planteyó castigar a los ucraineses por a suya presunta colaboración con as Potencias de l'Eixe, a l'egual que fació con os tartres de Crimea, os calmucos y atros "pueblos castigatos", pero no i heba prou puesto en Siberia y Asia Central pa totz os ucraineses. Optó por deportar-ne bells centenars de mils. D'ista traza en Siberia y Cazaquistán ye posible de veyer comunidatz ucrainesas ixemenatas.

Os lemki d'o sudeste de Polonia seguiban luitando por a suya independencia y incorporación a Ucraína con actividatz terroristas. Fuoron deportatos y ixemenatos por tot Polonia en a "Operación Vistula".

O movimiento de renovación nacional torna a existir en Ucraína dimpués d'a muerte de Stalin. Nikita Kruschov yera ucrainés y lo tolera, pero o movimiento de renovación nacional s'infiltra en o Partito Comunista Ucrainés y en 1972 Leonidas Breznev torna a las represions y purgas. O primer secretaire, Petro Chelest, sospeitoso de nacionalismo, ha de ceder o puesto a l'ultraconservador Vladimir Chtcherbytsky, en o poder dica 1989.

Ucraína independient

Imachen:Ukraine elections massprotest 20041122.jpg
Manifestación en a plaza d'a Independencia de Kiev mientres a Revolución Narancha.

En 1989 amaneixen dos formacions politicas aparte d'o Partito Comunista Ucrainés: O Roukh (Movimiento Ucrainés de Reestructuración), fundato en 1988 por intelectuals d'esprito democrata y nacionalista, y se torna independentista en ixa mesma anyata, ye o mes fuerte en l'ueste y centro d'o país. O 21 de chinero de 1990 organiza una cadena humana de quasi 500 km a traviés d'a Republica pa conmemorar a proclamación d'a independencia por a Rada de 1918. O Movimiento Sendical Independient de Miners de Donbass, surtito d'as vagas de chulio de 1989, reivindica tanto politicas democraticas como nacionalistas.

En chulio de 1990 Ucraína proclama, un mes dimpués que Rusia, a suya sobiranía, pero o golpe d'estato de Rusia d'agosto de 1991 influye en o proceso d'independencia.

L'1 d'aviento de 1991 un referendum en o que participa o conchunto d'a población aprueba por mes d'o 90% a independencia. Una semana mes tarde Rusia, Ucraína y Belorrusia declaran o final d'a Unión Sovietica y fundan a CEI.

Leonid Kravtchuk, ex-comunista, ye esleito president d'a Republica l'1 d'aviento de 1991. As relacions con Rusia, que no acaba d'acceptar a independencia d'Ucraína, son problematicas. Bi ha un contencioso territorial (Rusia reclama Crimea y o control de l'antiga Flota sovietica d'a Mar Negra), un problema churisdicional sobre as armas nucleyars y problemas economicos (a dependencia d'Ucraína d'o suministro enerchetico ruso de gas natural).

En chinero de 1994 Estatos Unitos ofreixe aduya economica a Ucraína con a condición que renunciase a l'armamento nucleyar. As eslecions de chinero de 1994 en Crimea dioron mayoría a los partidarios d'a maxima autonomía respecto a Kiev. A qüestión d'a flota d'a Mar Negra poquet a poquet s'ha feito notar menos porque cada vegata ye mes viella y obsoleta, por o que pierde importancia estratechica.

Gubierno y politica

Imachen:Verkhovna Rada Ukrainy.jpg
Verkhovna Rada, o Parlamento d'Ucraína.
Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Ucraína ye una republica con un sistema misto semi-parlamentario y semi-presidencial con brancas lechislativa, executiva y chudicial deseparatas. O president ye esleito por votación popular cada cinco anyos y ye formalment o chefe d'Estato.[1]

O poder lechislativo d'Ucraína ye formato por un parlamento unicameral con 450 escanyos, a Verkhovna Rada.[2] O parlamento ye o prencipal responsable d'a formación d'o poder executivo y d'o gabinet de menistros, d'o qualo ye maximo dirichent o Primer Menistro[3]

Totas as leis, actas d'o parlamento u o gabinet de menistros, decretos presidencials y actas d'o parlamento de Crimea pueden estar derogatas por a Cort Constitucional si violan a Constitución d'Ucraína. Atras actas normativas tamién son subchectas a la revisión chudicial. A Cort Suprema ye o prencipal organismo en o sistema de cortz con churisdición cheneral.

Se guarencia oficialment l'autogubierno local. Asinas os concellos municipals y alcaldes son popularment esleitos y exercen o control sobre os presupuestos locals. Os gubernants d'as rechions y destritos son esleitos por o president.

Ucraína tien un gran numero de partitos politicos, muitos d'os quals tienen bells poquetz miembros y son desconoixitos ta o publico en cheneral. A soben os partitos chicotz gosan unir-sen en coalicions de quantos partitos ta partecipar en as eslecions parlamentarias.

Exercito

Soldatos d'o exercito ucrainés en un BTR-80 en Iraq.
Ta más detalles, veyer l'articlo Exercito ucrainésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Dimpués d'a cayita d'a Unión Sovietica, Ucraína heredó una fuerza melitar de 780,000 hombres en o suyo territorio, equipata con o tercer arsenal d'armas nucleyars mas gran d'o mundo.[4][5] En mayo de 1992, Ucraína sinyó lo Tractato de Reducción Estratechica d'Armas en que o país alcordó d'entregar as suyas armas nucleyars a Rusia ta la suya eliminación y unir-se a lo Tractato de No-Proliferación Nucleyar como un estato sin d'armas nucleyars. Ucraína ratificó lo tractato en 1994, y en 1996 se convirtió en un país libre d'armas nucleyars.[4] Actualment o exercito d'Ucraína ye o segundo mas gran d'Europa, dimpués d'o exercito ruso[6]

Ucraína ha dato importants trangos enta la reducción d'as armas convencionals. Sinyó lo Tractato d'as Fuerzas Armatas Convencionals en Europa, en que se demandaba la reducción de tanques, artillería y vehíclos armatos (as fuerzas armatas se reducioron a 300.000 unidatz). O país amás ye planeyando combertir l'actual sistema d'exercito con servicio melitar en un exercito profesional voluntario no mas tarde de 2011.[7]

Soldato ucrainés con un AKS-74U.

Ucraína ha ito chugando, cada vegata mas, un important papel en as misions de paz arredol d'o mundo. As tropas ucrainesas fan parte en Kosovo d'o Batallón polaco-ucrainés[8] Bi ha tamién una unidat ucrainesa en Liban, como parte d'as Fuerzas d'as Nacions Unitas en Liban. Amás bi ha un batallón de entrenamiento y mantenimiento en Sierra Leone. En mayo de 2003 una unidat d'o exercito ucrainés baixo mando polaco participó en as operacions melitars en Iraq como parte d'a fuerza multinacional en iste país. En total bi ha actualment 562 melitars ucraineses en servicio en diferents misions arredol d'o mundo.[9]

Dimpués d'a suya independencia, Ucraína s'autodeclaró como un estato neutral.[10] O país ha tenito dende allora una asociación melitar limitata con Rusia, atros países d'a CEI y con a OTAN dende 1994. En a decada d'os anyos 2000 o gubierno s'ha inclinato mas enta la OTAN, gosando sinyar un alcuerdo de cooperación con ista organización en l'anyo 2002. Manimenos, s'ha declarato que a futura qüestión d'una posible dentrata d'Ucraína en a OTAN se preguntaría a traviés d'un referendum nacional.[7]

Organización politico-administrativa

O sistema de divisions administrativas d'Ucraína reflecta o suyo carácter d'estato unitario (como apareixe en a suya constitución) con gubiernos locals unificatos ta cadaguna d'as subdivisions.

Ucraína se divide en vintiquatre provincias (u oblasts, tamién a vegatas tradueito como rechions) y una republica autonoma (en ucrainés avtonomna respublika), Crimea. Amás as ciudatz de Kiev, a capital, y Sevastopol tienen un estatus legal especial. As 24 provincias y Crimea se subdividen en 490 destritos (en ucrainés raions) u unidatz administrativas de segundo ran. L'aria meyana d'un raión ye de 1.200 km² y a población meyana de bells 52.000 habitadors[11]

As arias urbanas (ciudatz) pueden estar subordinatas a lo estato (como en o caso de Kiev y Sevastopol) u a l'administración d'a suya provincia u destrito, pendendo d'a suya población u d'a suya importancia socioeconomica. As unidatz administrativas mas baixas incluyen asentamientos de tipo urbán, que son pareixitos a las comunidatz rurals, pero son muito mas urbanizatos, incluyindo interpresas, escuelas y infraestructuras de tresporte.

En total, Ucraína tien 457 ciudatz, 176 d'as qualas son dirichitas dende as suyas provincias, 279 mas chicotas que son dirichitas dende os destritos y dos ciudatz con estatus especial. Amás bi ha 886 asentamientos de tipo urbán y 28.552 lugars mas chicotz.[11]

1 En aragonés adaptable como Volinia
2 En aragonés adaptable como Trascarpacia
3 En aragonés adaptable como Saproche

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
L'Ai-Petri (1200 m).
Reliebe d'Ucraína.

Con una superficie de 603.700 km², una linia de costa de 2.782 km y una distancia de 1.316 km d'este a ueste y de 893 km de norte a sud, Ucraína ye o 44eno país mas gran d'o mundo. Ye o país mas gran que ye situato totalment en Europa y o segundo país d'Europa por superficie (dimpués d'a parti europea de Rusia y antis d'a Francia metropolitana).[12]

En Ucraína predomina a topografía plana, y os ríos la trescurzan con un trazato predominant de norte-sud u norueste-sudeste. Os reliebes mes importants son os Carpatos en o cabo occidental. Ucraína ye travesata por ríos como lo Dnieper (en ucrainés Dnipro), o Donéts, o Dniester y Bug Meridional, que fluyen enta la Mar Negra y a chicota Mar d'Azov. En o sudueste o delta d'o Danubio fa de muga con Rumanía. A mayor tuca d'Ucraína ye o monte Hoverla, en os Carpatos, con 2.061 metros d'altaria sobre o ran d'a mar, encara que en a peninsula de Crimea bi ha tamién un macizo montanyoso con altarias de 1.500 metros, con cinglos enta la mar Negra.

O clima predominant ye templato continental, con ibiernos fridos y veranos calorosos, de fueras d'o sud de Crimea que tien un clima mediterranio. A temperatura meya en Kharkiv, en Ucraína oriental, ye de 7 °C en chinero y de 20 °C en chulio. Antiparte, as plevias son de 750 mm/anyo en o norte y de 250 mm/anyo en o sud d'o país.

A vechetación natural se distribuiba prencipalment en cinturón latitudinals, con un cinturón d'estepas paralelo tamién a la costa d'a Mar Negra, un cinturón d'estepas arbolatas en o centro, y selva templata en o norte y ueste, on a presencia d'os Carpatos fa que i aiga pisos bioclimaticos de vechetación. A peninsula de Crimea constitui una excepción, con vechetación mediterrania en o sud y selvas submediterranias en as suyas montanyas.

Bi ha grans extensions de suelos negros u chernozem.

Mugas

Ucraína muga a lo norte con Belarrusia, a l'este y noreste con Rusia, a l'ueste con Polonia, Eslovaquia y Hongría, y a lo sudueste con Rumanía y Republica de Moldavia.

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Gratacielos en Kiev
Gratacielos en Dnipropetrovsk
Kiev, o corazón economico d'a ciudat
O edificio d'o Banco Nacional d'Ucraína
Un Antonov An-148 de fabricación ucrainesa.

En os tiempos sovieticos, a economía d'Ucraína yera a segunda mayor d'a Unión Sovietica, estando importants a industria y l'agricultura aintro d'a suya economía de planificación centralizata.[12] Con a cayita d'o sistema sovietico, o país pasó d'una economía de planificación centralizata a una economía capitalista de mercato. O proceso de transición estió dificil ta la mayoría d'a población que cayó en a pobreza.[13] A economía d'Ucraína se contrayó muito en os anyos dimpués d'a cayita d'a URSS. A vida d'o día a día d'una presona de renda meya en Ucraína se tornó en una luita. Un gran numero de ciudadans en a Ucraína rural sobrevivioron gracias a que cactivaban a suya propia comida, a soben treballando a la vegata en dos u mas puestos y mercando os biens de primera necesidat a traviés de trucas.[14]

En 1991, o gubierno liberalizó a mayoria d'os precios ta luitar contra la escasetz de productos, solucionando lo problema con exito. A la vegata, o gubierno contino subsidiando a las interpresas controlatas por o estato y a lo sector de l'agricultura a traviés d'o suyo sistema d'emisión monetaria. Os cambeyos en as politicas monetarias en primerías d'a decada de 1990 fació que a inflación puyase dica rans de iperinflación. En l'anyo 1993, Ucraína teneba o record mundial de puyata d'a inflación en un anyo natural.[15] Os que mas sufrioron ista situación estioron qui viviban con ingresos fixos.[14] Os precios s'estabilizoron poco dimpués d'a introducción d'a nueva moneda, a grivnia, en 1996. As reformas estructurals se i facioron tamién muit amoniquet. Dimpués d'a independencia, o gubierno creyó un marco legal ta la privatización. Manimenos, bi habió una ampla resistencia a las reformas aintro d'o gubierno y ta una parte significativa d'a población s'aturoron luego os esfuerzos de reforma. Un gran numero d'interpresas estatals no habioron de pasar por o proceso de privatización. Tanimientres, en 1999, o PIB heba caito en un 40% respective a l'anyo 1991,[16] encara que se recuperó una mica por dencima d'a marca d'o 100 % a la fin de 2006.[17] En primerías d'a decada de 2000, a economía amostraba un creiximiento d'entre o 5 y o 10% basato en a esportación, con un creiximiento d'a producción industrial de mas d'o 10% por anyo.[18] A crisis economica de l'anyo 2008 afecto tamién a Ucraína, y en Noviembre de 2008 o FMI aprebó un ampren de 16,5 billons de dólars ta o país.[19]

O PIB (PPA) d'Ucraína en l'anyo 2007, calculato por a CIA, yera 29eno en o mundo y estimato en $359,9 billons.[12] Su PIB por capita en 2008 d'alcuerdo con a CIA yera de $7.800 (en termins de PPA), estando lo 83eno d'o mundo.[12] O PIB nominal (en dólars estatounitenses, calculato a valor de mercato de cambeyo) yera de $198 billons, 41eno d'o mundo.[12] En chulio de 2008 o salario nominal meyano en Ucraína yera de 1.930 mensuals.[20] A tamas de continar por debaixo d'os becins países d'Europa Central os salarios dica 2008 han creixito en un 36,8%[21] D'alcuerdo con o PNUD en l'anyo 2003 o 4,9% d'a población ucrainesa viviba por debaixo d'os 2 dólars por día[22] y un 19,5% d'a población viviba por debaixo d'o branquil d'a pobreza ixe mesmo anyo.[23]

Divisions administrativas d'Ucraína por salario mensual

Ucraína produce quasi totz os tipos de vehíclos de tresporte y aeronaus. Os avions Antonov y os camions KrAZ s'esportan a muitos países. A mayoría d'as esportacions d'Ucraína se dirichen a la Unión Europea y a CEI.[24] Dende a suya independencia, Ucraína ha mantenito a suya propia achencia espacial, l'Achencia Espacial Nacional d'Ucraína. Ucraína se combirtió en un participant prou activo en as misions d'esploración d'o espacio. Entre 1991 y 2007, Ucraína ha lanzato seis satelites de fabricación propia y 101 lanzaderas espacials y contina disenyando naus espacials.[25] Asinas actualment, Ucraína ye reconoixita en o mundo como un lider en a producción de misils y a suya tecnolochía asociata.[26][27]

O país importa la mayor parte d'os suyos recursos enercheticos, mas que mas petrolio y gas natural, y pende muito de Rusia como somenistrador d'enerchía. Mientres un 25-1'o gas natural en Ucraína ye de fuents internas, arredol d'un 35% viene de Rusia y a resta, un 40%, d'Asia Central a traviés de diferents rotas por Rusia. Amás, o 85% d'o gas ruso se distribuye en Europa vía Ucraína.[28]

O Banco Mundial clasifica Ucraína como un estato con una renta de ran meyo.[29] Bells afers significativos incluyen as infraestructuras y tresportes poco desarrollatos, a corrución y a burocracia. En 2007 a Bolsa Ucrainesa rechistró a segunda mayor tasa de creiximiento d'o mundo con un 130%.[30] Un d'os sectors con mayor creiximiento d'a economía ucrainesa son as tecnolochías d'a información, que yera o mas important en os países d'Europa Central y de l'Este en 2007, creixendo un 40%.[31]

Torismo

Ta más detalles, veyer l'articlo Torismo en Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Costa d'Alupka en Crimea.

Ucraína atraye mas de 20 millons de vesitants foranos cada anyo[32]. Os vesitants plegan prencipalment d'Europa de l'Este, pero tamién d'Europa Ocidental (6.3 millons), Estatos Unitos y tamién Canadá.[33] O país ye o 8eno destín toristico mas popular d'o mundo.

Ucraína ye un destín que se troba en o cruce de camins entre Europa Central y Oriental, entre o norte y o sud. Muga con Rusia y no ye muit luen de Turquía. Tien cordeleras, Os Carpatos, a on que se puet esquiar, fer senderismo, pescar y cazar. A linia de costa d'a Mar Negra ye un destín popular ta las vacacions de verano. Ucraína tien vinyers a on se producen bins d'a tierra, ruinas d'antigos castiellos, parques historicos, ilesias catolicas y ortodoxas, asinas como bellas mezquitas y sinogas.

Kiev, a capital d'o país, tien muitas estructuras unicas como a Seu de Santa Sofiya, asinas como amplas avenitas. Tamién bi ha atras ciudatz prou conoixitas como a ciudat portuaria d'Odessa y a viella ciudat de Lviv en l'ueste. Crimea, una chicota peninsula en o sud, ye un popular destín de vacacions ta bronceyar-se y nadar en as plachas d'a Mar Negra. Bellas ciudatz de Crimea incluyen Sevastopol y Yalta -localización d'a conferencia de Paz en rematar a Segunda Guerra Mundial. Os vesitants pueden amás fer crucers a traviés d'o río Dnieper dende Kiev dica las costas d'a Mar Negra. A cocina ucrainesa tien una larga historia y ofreixe una ampla variedat de platos orichinals.

Dende 2005 os ciudadans d'a Unión Europea, Estatos Unitos, Canadá y Suiza no amenistan un visato ta vesitar Ucraína como toristas.[34] Tampoco no ye menester tener bisa si se ye ciudadán de Rusia, u atro país d'a CEI.

Cultura

Ta más detalles, veyer l'articlo Cultura d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Una colección de tradicionals pysanky de Volinia

Os costumbres ucraineses son asabelo influenciatos por o cristianismo, que ye a prencipal relichión d'o país.[35] O papel de cada chenero gosa estar prou tradicional y os lolos gosan chugar un papel mas important en a educación d'os ninos que en os países occidentals.[36] A cultura d'Ucraína tamién ha estato influenciata por os suyos becins de l'este y l'ueste, como se reflecta en l'arquitectura, mosica y arte.

A era comunista tenió un efecto prou important en l'arte y a escritura en Ucraína.[37] En 1932, Stalin convirtió lo realismo socialista en politica estatal en a Unión Sovietica quan promulgó lo decreto sobre "Reconstrucción d'Organizacions Literarias y Artisticas". Iste decreto limitó asabelo a creyatividat. Mientres a decada de 1980 se creyo a politica de glásnost (en aragonés apertura) que primitiva atra vegata a artistas y escritors esprisar-se con libertat.

[38]

Monesterio de San Miguel d'as Cupulas Doratas en Kiev, un eixemplo d'architectura ucrainesa.

A tradición d'os uegos de pasqua, conoixitos como pysanky tien unas fundas radices en Ucraína. Istos uegos son decoratos con cera ta creyar patrons, allora, quan son xutos lis se pinta con politas colors, y a la fin se saca la cera, dixando los patrons de colors. Ista tradición tien mils d'anyos d'antigüidat, antis d'a plegata d'o cristianismo a Ucraína.[39] En a ciudat de Kolomya, en o piemont d'os Carpatos se construyó en 2000 o museu d'o Pysanka que fue nominato como un d'os monimentos modernos candidatos a fer parti d'as Siet Marabillas d'Ucraína.

A tradicional dieta ucrainesa incluye, pollo, tocín, vaca, peix y buletz. Os ucraineses tamién minchan muitas trunfas, cerials y vechetals. Os platos tradicionals mas populars incluyen o varenyky (almondigas rebullitas con setas, trunfas, chucrut, queso y ceresas), o borscht (sopa de remolacha con pella y setas u carne) y holubtsy (roldes de pella rebullita con roz, cenorias y carne). As especialidatz ucrainesas incluyen tamién o pollo de Kiev y tarta de Kiev. As bebitas mas tradicionals son os sucos de fruita, a leit, suero de mantequilla, augua mineral, té y café, cerveza, vin y horilka.[40]

Idiomas

Porcentache de fablants nativos d'ucrainés
Porcentache de fablants nativos de ruso

D'alcuerdo con a constitución, o idioma d'o estato d'Ucraína ye l'ucrainés. O ruso, que yera de facto o idioma oficial d'a Unión Sovietica, ye amplament parlato, mas que mas en l'este y sud d'Ucraína. D'alcuerdo con o censo de 2001, un 67% d'a población declaró tener l'ucrainés como idioma nativo y un 29% o ruso.[41] A mayoría de parlants nativos d'ucrainés tienen o ruso como segunda luenga. L'ucrainés se parla prencipalment en Ucraína occidental y central. En Ucraína occidental, l'ucrainés ye tamién a luenga dominant en as grans ciudatz (como Lviv). En Ucraína central, l'ucrainés y o ruso se charran por igual, estando lo ruso mas común en Kiev, mientres que l'ucrainés ye a luenga d'emplego mas común en as comunidatz rurals. En l'este y sud d'Ucraína, o ruso ye prencipalment emplegato en as ciudatz, y l'ucrainés se usa en as arias rurals.

Mientres gran parte d'a era sovietica, o numero de parlants d'ucrainés fue baixando en cada cheneración, y a metat d'a decada de 1980, l'uso d'o idioma ucrainés en a vida publica heba menguato significativament.[42] Dimpués d'a independencia, o gubierno d'Ucraína prencipió una politica d'ucrainización[43] ta fer medrar l'uso de l'ucrainés, mientres que o ruso se refusó, prohibindo-lo y restrinchindo-lo en os medios de comunicación y as cintas.[44][45]

D'alcuerdo con a Constitución d'a Republica Autonoma de Crimea, l'ucrainés ye l'unico idioma oficial estatal d'a republica. Manimenos, a constitución reconoixe o ruso como lo idioma d'a mayor parte d'a suya población y guarancia o suyo emplego "en totas as esferas d'a vida publica". D'a mesma traza, o tartre de Crimea (idioma d'o 12% d'a población de Crimea)[46] tien guaranciata una protección especial d'o estato, asinas como as luengas d'atras etnias. Os parlants de ruso constituyen a gran mayoría d'a población de Crimea (o 77%), estando los parlants d'ucrainés un 10,1% y os parlants de tartre de Crimea un 11,4%.[47] Pero en a vida cutiana a mayoría d'os tartres de Crimea y ucraineses en Crimea fan servir o ruso.[48]

Literatura

Ta más detalles, veyer l'articlo literatura ucrainesaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A historia d'a literatura ucrainesa prencipia en o sieglo XI, dimpués d'a cristianización d'o Rus de Kiev[49] Os decumentos escritos por ixas embueltas yeran mas que mas textos liturchicos en o idioma antigo eslavo eclesiastico. En os rechistros historicos d'a epoca apareixeban con o nombre de cronicas, estando amás significativa d'ellas a Primera Cronica Rusa u Cronica de Néstor.[50] L'actividat literaria tenió un important declive mientres a invasión mongola d'o Rus[49]

Taras Shevchenko (1814–1861)

A literatura ucrainesea tornó a desarrollar-se atra vegata en o sieglo XIV, y tenió un important empentón en o sieglo XVI con a introducción d'a imprenta y o prencipio d'a era d'os Cosacos, baixo los dominios ruso y polaco.[49] Os cosacos establioron una sociedat independient y popularizoron una nueva mena de poemas epicos, os dumi, marcando lo punto mas important d'a literatura oral ucrainesa.[50] Istos importants abances, s'esfacioron quan en os sieglos XVII y XVIII se prohibió a publicación en idioma ucrainés. Manimenos en zaguerías d'o sieglo XVIII a literatura ucrainesa moderna tornó a renaixer.[49]

En o sieglo XIX prencipio un periodo d'uso d'a luenga bernacular en Ucraína, liderato por o treballo d'Ivan Kotliarevsky, a Eneyida, primera publicación moderna en ucrainés. En os anyos 1830, o romanticismo ucrainés prencipió a desembolicar-se, y apareixió Taras Shevchenko, poeta y pintor y un d'os simbolos nacionals d'iste renaiximiento cultural. Mientres Ivan Kotliarevsky ye considerato como lo pai d'a literatura en idioma ucrainés, Shevchenko ye o pai d'o renaiximiento d'a nación ucrainesa.[51] En l'anyo 1863 o Imperio ruso prohibió as publicacions escritas en idioma ucrainés.[52]. Iste feito fació que os escritors ucraineses habesen d'escribir as suyas obras en ruso u publicar-las en Galitzia, allora baixo control austriaco. A debantdita prohibición nunca no se quitó, encara que dimpués d'a revolución y a plegata a lo poder d'os bolcheviques quedó obsoleta.[50]

A literatura ucrainesa continó floreixendo en os primers anyos d'a Unión Sovietica, quan quasi totas as tendencias literarias yeran aprebatas. Istas politicas se restrinchioron en os anyos 1930, quan Stalin implementó o suyo realismo socialista. A dotrina no reprimiba necesariament o idioma ucrainés, pero meteba una serie de regles d'estilo que os escritors heban de seguir en as suyas obras. As actividatz literarias continoron estando limitatas baixo lo poder d'o partito comunista, y no estió realment dica la independencia d'Ucraína en 1991 quan os escritors estioron libres ta esprisar en as suyas obras lo que deseyaban.[49]

Esporte

Ta más detalles, veyer l'articlo Esporte en Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Imachen:Donbass Arena.jpg
O nuevo Donbass Arena

Ucraina se benefició muito d'as politicas d'a epoca sovietica en educación fisica. Asinas, dimpués d'a suya independencia, Ucraína heredó cientos d'estadios, piscinas, chimnasios y muitas atras instalacions esportivas.[53] O esporte mas popular ye o fútbol. A competición futbolistica de maximo ran ye a Vyscha Liha, tamién conoixita como Liga Premier d'Ucraína. Os dos equipes mas importants d'ista liga son o FC Dynamo Kyiv y o FC Shakhtar Donetsk. A tamas de que actualment o Shakhtar ye o campión d'a Vyscha Liha, o Dynamo Kyiv ha estato historicament o equipe con mas exitos esportivos en Ucraína, ganando dos Recopas d'Europa, una Supercopa d'Europa y estando lo equipe con mas ligas d'a Unión Sovietica, con un total de 13, y mas Ligas d'Ucraína, con un total de 12; mientres que o Shakhtar nomás tien quatre ligas ucrainesas y una Copa d'a UEFA.[54]

Muitos ucraineses chugoron ta la Selección Nacional de Fútbol d'a Unión Sovietica, estando los mas importants Igor Belanov y Oleg Blokhin, ganadors d'a prestichiosa Pilota d'Oro ta o millor chugador de l'anyo. Dimpués d'a cayita d'a URSS nomás un ucrainés ha ganato iste premio, Andriy Shevchenko, l'actual capitán d'a Selección Nacional de Fútbol d'Ucraína. O equipe nacional debutó en a Copa d'o Mundo de 2006, y plegó dica quatrenos de final, antis de perder con os futuros campions, Italia. Os ucraineses tamién han destacato en boixeyo a on que os chirmans Vitali Klitschko y Wladimir Klitschko han ganato o campionato d'o mundo d'os pesos pesatos.

O debut d'Ucraína en uns Chuegos Olimpicos estió en os Chuegos d'hibierno de 2004. Dica hue Ucraína ha tenito millor actuación en os chuegos de verano (con 96 medallas en quatre participacions) que en os chuegos d'hibierno (cinco medallas en quatre participacions). L'actual ranking d'Ucraína en numero de medallas ye o 35eno, tenendo totz os países que se troban por dencimal d'ells, fueras de Rusia, mayor numero de participacions. O siguient trango d'Ucraína en o mundo d'o esporte ye a candidatura t'agüespar os Chuegos Olimpicos d'hibierno de l'anyo 2018, estando a ciudat esleyita Bukovel, a estación d'esquí mas chovena d'o país.[55]

Demografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'Ucraínaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Porcentache d'ucraineses por provincia (2001).

A población d'Ucraína ye de 48.396.470 habitants (2002) en una superficie de 603.700 km², con una densidat de población de 80 hab/km².

Población por nacionalidatz y etnias

Muller ucrainesa

En o censo de población de 1989 os ucraineses yeran 37.419.000, os rusos 11.356.000, os moldavos y rumans 460.000, os belarrusos 440.000, os bulgaros 234.000, os polacos 219.000, os hongaros 163.000, os griegos 99.000, os tartres no crimeus 87.000, os armenios 54.000, os chitans cingaros 48.000 y os tartres crimeus 47.000 (pero dende 1994 se calcula que en son uns 250.000). A deseparación entre ucraineses y os rusos (a minoría prencipal) ye menos clara en Ucraína oriental, on ye mayor o porcentache d'a minoría rusa y on a identidat ucrainesa no ye una cosa tan conscient como en Ucraína occidental. Cal parar cuenta que en Ucraína consideran a los rusins o rutenos como ucraineses, y as estimacions dicen que bi ha en o país arredol d'un 1% de población rutena.

Antiparte, arredol d'1 millón d'ucraineses marchoron d'o país dende a suya independencia ta Estatos Unitos, Canadá, Israel u la Unión Europea.

Relichión

Seu de Santa Sofiya en Kiev, Patrimonio d'a Humanidat

A relichión encara no aglutina a los ucraineses actuals. Os ortodoxos d'Ucraína y Bielorrusia dependeban d'o metropolitán de Kiev, reestablito en 1361 dimpués d'a invasión mongola.

"A que grupo relichioso perteneixe?". Encuesta feita por o Centro Razumkov sobre a relichión en Ucraína (2006)

   Ateo u no perteneixe a denguna ilesia

   Ilesia Ortodoxa (Kiev)

   Ilesia Ortodoxa (Moscú)

   Ilesia Ortodoxa Autocefala Ucrainesa

   Ilesia Greco Catolica

   Ilesia Catolica Romana

En o sinodo de Brest de 1596 o metropolitán de Kiev reconoixió l'autoridat d'o papa y naixió a "Ilesia Uniata" u greco-catolica. Encara que en o sieglo XVII muitos ucraineses s'oposaban a ista ilesia, permaneixendo en a Ilesia Ortodoxa orichinal, (o patriarca de Costantinoble nombró atro metropolitán ortodoxo de Kiev). Os uniatas s'expansionoron y en a Galitzia baixo dominio austriaco esdevinió a ilesia nacional d'os ucraineses, a lo tiempo que despareixeba por a fuerza en os territorios d'os ucraineses baixo o Imperio Ruso.

En primerías d'a decada de 1920 bi heba una ilesia autocefala especificament ucrainesa, esclafata por Stalin en primerías d'a decada de 1930, continando entre os ucraineses emigratos.

En 1946, con o cambeyo de mugas y o paso de Galitzia Oriental a la RSS d'Ucraína os uniatas fuoron adhibitos a la fuerza a la ilesia ortodoxa, encara que a Ilesia Greco-Catolica siguió existindo en a clandestinidat y entre os ucraineses emigratos. Actualment a Ilesia Uniata ha tornato a Ucraína pa reclamar os edificios que fuoron confiscatos por a fuerza y recuperar as congregacions que fuoron forzatos a pasar-sen a la ilesia ortodoxa.

Os rusos d'Ucraína son quasi totz cristiants ortodoxos, o mesmo que os moldavos, os bulgaros, os gagauzes y os griegos d'Ucraína. Os armenios son cristiants monofisitas, con a suya ilesia nacional.

Os tartres, (tartres de Crimea y atros tartres) y nogais son musulmans, y tamién bi ha una minoría chodiga, correspondendo a los axkenazís y os crimchacos que son chodigos ortodoxos, y a los carains que son d'a secta caraíta, totz diezmatos en a Segunda Guerra Mundial.

Educación

Ye o quatreno país d'Europa en numero de graduatos post-segundarios, estando lo seteno país en población.

D'alcuerdo con a constitución d'Ucraína, totz os ciudadans tienen guaranciato l'acceso libre a la educación. A finalización d'a educación segundaria ye obligatoria en as esqualas publicas que son a gran mayoría.

Debito a que mientres o periodo sovietico un d'os prencipals obchectivos d'o gubierno yera proporcionar acceso a la educación a totz os ciudadans, dreito que contina hue, bi ha un ratio estimato de alfabetización d'o 99.4%[12] Dende l'anyo 2005 o sistema escolar, que d'antis mas yera d'11 anyos s'ha enamplato un anyo, durando actualment 12 anyos: a educación primaria dura quatre anyos (prencipiando con 6 anyos), a educación meya (segundaria) y a educación post-segundaria son tres anyos.[56] En o 12eno grado, en salir d'a escuela, os estudiants fan os Examens d'o Gubierno. Istos examens s'emplegan tamién como pruebas d'acceso a la universidat.

A organización d'a educación superior en Ucraína se fa d'alcuerdo a la estructura educativa d'os países mas desembolicatos, como definen a UNESCO y as Nacions Unitas.[57]

Infraestructuras

Rete de carreteras d'Ucraína

A mayoría d'as carreteras ucrainesas no han estato esviellatas dende a epoca sovietica, y por tanto son prou antigas. O gubierno d'Ucraína s'ha compromeso a construir bells 4.500 km d'autopistas antis de l'anyo 2012.[58] En total o rete actual de carreteras en Ucraína ye de 164.732 km.[12] O ferrocarril chuga un important papel en a conexión entre as prencipals arias urbanas, puertos, zonas industrials y os países vecins. A mayor concentración de vías ferrias se troba en a rechión de Donbas. A tamas d'isto a cantidat de mercancías tresportatas por ferrocarril descendió en un 7,4% en 1995 en comparación con 1994, manimenos Ucraína contina estando un d'os países con mayor numero d'usuarios de ferrocarril d'o mundo.[59] A cantidat total de vías de ferrocarril en Ucraína ye de 22.473 km, d'os quals bells 9.250 km son eletrificatos.[12]

Ucraína ye un d'os mayors consumidors d'enerchía electrica d'Europa; consumindo alto u baixo lo doble d'enerchía que Alemanya en unidatz por capita[60]. Una gran cantidat d'o suministro d'enerchía en Ucraína viene d'a enerchía nucleyar, recibindo a mayor parte d'o combustible nucleyar d'a vecina Rusia. As reservas de petrolio y gas natural s'importan tamién de l'antiga Unión Sovietica. Asinas Ucraína ye un país que pende muito d'a enerchía nucleyar. A mayor central nucleyar d'Europa, a planta nucleyar de Zaporizhia, se troba en Ucraína. En 2006 o gubierno planeyaba la construcción de 11 nuevos reators nucleyars dica l'anyo 2030, doblando quasi a capacidat enerchetica d'o país.[61] O sector d'a enerchía en Ucraína ye o dotzeno en o mundo en termins de capacidat instalata, con 54 gigawatts (GW).[60] As enerchías tienen un papel poco important en iste sector enerchetico, estando en 2005 a producción d'enerchía soministrata por as siguients fuents: nucleyar 47%, termica (45%), hidroeletricas y atras (8%).[61]

Bibliografía

Referencias

  1. (en) General Articles about Ukraine, Government Portal.
  2. (uk) Pachina oficial d'a Verkhovna Rada
  3. (en) Constitution of Ukraine, Wikisource.
  4. 4,0 4,1 (en) "The history of the Armed Forces of Ukraine". The Ministry of Defence of Ukraine. Error en a cita: Etiqueta <ref> no válida; el nombre «milgov» está definido varias veces con contenidos diferentes
  5. (en) Ukraine Special Weapons globalsecurity.org
  6. (en) Ukraine, MSN encarta
  7. 7,0 7,1 (en) White Book 2006. Ministry of Defense of Ukraine
  8. (en) Multinational Peacekeeping Forces in Kosovo, KFOR Ministry of Defense of Ukraine
  9. (en) Peacekeeping. Ministry of Defense of Ukraine.
  10. (en) Declaration of State Sovereignty of Ukraine, Verkhovna Rada of Ukraine Official Web-site.
  11. 11,0 11,1 (uk) Rechions d'Ucraína y as suyas divisions. Pachina oficial d'a Verkhovna Rada d'Ucraína
  12. 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 12,6 12,7 (en) "Ukraine". CIA World Factbook.
  13. (en) Child poverty soars in eastern Europe, BBC News, 11 d'octubre de 2000.
  14. 14,0 14,1 (en) Independent Ukraine. Encyclopædia Britannica
  15. (en) Skolotiany, Yuriy, The past and the future of Ukrainian national currency, Interview with Anatoliy Halchynsky, Mirror Weekly, #33(612), 2—September 8, 2006.
  16. (en) CIA World Facytbook - Ukraine. 2002 edition
  17. (en) Ukrainian GDP (PPP). World Economic Outlook Database, October 2007. International Monetary Fund (IMF)
  18. (en) CIA World Factbook - Ukraine. 2004 edition
  19. (en) Head of IMF's Resident Representative Office in Ukraine to change his job, Interfaix-Ukraine
  20. (en) Average Wage Income in 2008 by Region. State Statistics Committee of Ukraine
  21. (en) Bohdan Danylyshyn at the Economic ministry. Economic Ministry
  22. (en) Human and income poverty: developing countries / Population living below $2 a day (%), Human Development Report 2007/08, UNDP.
  23. (en) Human and income poverty: developing countries / Population living below the national poverty line (%), Human Development Report 2007/08, UNDP.
  24. (uk) Estructura d'esportacions y importacions, 2006. Comité Estatal d'Estatísticas d'Ucraína
  25. (en) Statistics of Launches of Ukrainian LV. National Space Agency of Ukraine.
  26. (en) Missle defence, NATO: Ukraine's tough call
  27. (en) Ukraine Special Weapons. The Nuclear Information Project
  28. (en) Ukraine's gas sector. Oxford institute for energy studies
  29. (en) What are Middle-Income Countries? The World Bank - (IEG)
  30. (en) Ukraine macroeconomic situation - Feb 2008, UNIAN news agency. Olga Pogarska
  31. (en) Microsoft CEO Steve Ballmer Visits Ukraine. Ballmer, Steve. May 20, 2008. Microsoft
  32. (uk) Туристичні потоки Comité Estatal d'Estatisticas d'Ucraína
  33. (uk) В'їзд іноземних громадян в Україну за країнами, з яких вони прибули, у 2007 році Comité Estatal d'Estatisticas d'Ucraína
  34. (en) Ukrainian Consulate General of Ukraine in New York - Nationalities with no Visa requirements
  35. (uk) State Department of Ukraine on Religious. Statistical report
  36. (en) Cultural differences. Ukraine's Culture
  37. (en) Interwar Soviet Ukraine. Encyclopædia Britannica. Quatre cinquenos d'a elite cultural estioron reprimitos mientres a decada de 1930.
  38. (en) Gorbachev, Mikhail, Encyclopædia Britannica. Baixo a suya nueva politica de glásnost (“apertura”), se produció un gran eschelo cultural: as libertatz d'expresión y información creixioron prou; se premitió a la prensa y os medios de comunicación sinceridat y cretica sin precedents en os suyos reportaches; y os regles totalitaristas d'o país, herencio de Stalin, fuoron refusatos por o gubierno
  39. (en) Pysanky - Ukrainian Easter Eggs. University of North Carolina
  40. (en) Traditional Foods Stechishin, Savella. Encyclopedia of Ukraine
  41. (en) Linguistic composition of the population. All-Ukrainian population census, 2001
  42. Shamshur, p. 159-168
  43. (uk) Світова преса про вибори в Україні-2004 (Eslecions ucrainesas de 1004, World Press). National Archives of Ukraine
  44. (en) "Anger at Ukraine's ban on Russian". BBC 15 d'abril de 2004
  45. (en) Wanted: Russian-language movies in Ukraine, RussiaToday. 6 de chulio de 2008
  46. (en) National structure of the population of Autonomous Republic of Crimea, 2001 Ukrainian Census.
  47. (en) Linguistic composition of population Autonomous Republic of Crimea, 2001 Ukrainian Census.
  48. (en) Ta una millor comprensión d'a politica de idiomas en Crimea, se veiga Natalya Belitser, "The Constitutional Process in the Autonomous Republic of Crimea in the Context of Interethnic Relations and Conflict Settlement," International Committee for Crimea.
  49. 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 (en) Ukraine - Cultual Life - Literature. Encyclopædia Britannica
  50. 50,0 50,1 50,2 (en) Ukraine - Literature. MSN Encarta
  51. (en) Literature. Struk, Danylo Husar. Encyclopedia of Ukraine
  52. (en) Valuev Circular and Censorship of Ukrainian Publications in the Russian Empire (1863-1876). Remy, Johannes. Canadian Slavonic Papers
  53. (en) title=Ukraine - Sports and recreation Encyclopædia Britannica
  54. (uk) Trofeos d'o Dynamo - Pachina oficial d'o Dynamo Kyiv
  55. (uk) Ukrainian ski resorts
  56. (en) General secondary education. Ministry of Education and Science of Ukraine
  57. (en) System of the Education of Ukraine. Ministry of Education and Science of Ukraine
  58. (en) The long road to Kiev. Mihir, Bose. BBC
  59. (en) Transportation in Ukraine, U.S. Government Printing Office
  60. 60,0 60,1 (en) Ukraine. Energy Information Administration (EIA). US government
  61. 61,0 61,1 (en) Nuclear Power in Ukraine. World Nuclear Association

Enrastres externos


Bandera d'a Unión Sobietica Ex Unión de Republicas Socialistas Sovieticas (URSS)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Cheorchia | Estonia | Letonia | Lituania | Moldavia | Kirguizistán | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán | Ucraína | Uzbekistán


Bandera de la CEI Comunidat d'Estatos Independients (CEI)
Armenia | Azerbaichán | Belarrusia | Cazaquistán | Kirguizistán | Moldavia | Rusia | Tachiquistán | Turkmenistán (asociau) | Uzbekistán


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Artsakh3 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito

Plantilla:Destacato