Estaus Unius

[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]

O Empire State Building (Nueva York, Nueva York).

Un bisont en o Parque Nacional Yellowstone.

Os Estatos Unitos d'America (en anglés: United States of America, abreviato USA) ye un país formato por una federación de 50 estatos situatos en a parte norte d'America, independient dende o 4 de chulio de 1776 en a Guerra d'a Independencia d'os Estatos Unidos contra o Reino Unito, quan as primitivas 13 colonias d'a costa este facioron a suya declaración d'independencia.

A suya capital ye a ciudat de Washington, DC, establita en a honor de George Washington entre os estatos de Maryland y Virchinia, en un destrito federal dito Destrito de Columbia. A suya forma de gubierno ye a Republica federal, en un sistema de democracia representativa de tipo presidencialista, estando l'actual President d'os Estatos Unitos Barack Obama. A Constitución d'os Estatos Unitos fue adoptata o 17 de setiembre de 1787, estando ratificata en 1788, fendo asinas d'as premitivas 13 colonias un unico país independient.

A suya población ye de 295.267.686 habitants (2005) en una superficie de 9.372.610 km², con una densidat de población de 31 hab/km². Estatos Unitos ye asinas o tercer país d'o mundo por a suya superficie y tamién por a suya población.

Estatos Unitos muga a lo norte con Canadá, a lo sud con Mexico, a l'este con l'Ocián Atlantico y a l'ueste con l'Ocián Pacifico, encara que o estato d'Alaska ye a o norte de Canadá, o estato de Hawaii ye en l'Ocián Pacifico y os Estatos Unitos son titulars de bellatros territorios en a mar Caribe u l'Ocián Pacifico. O estato d'Alaska muga a lo sud con Canadá y a l'ueste, en trescruzando l'estreito de Bering, ye Rusia. Asinas, nomás 49 d'os 50 estatos se troban en America, fendo parte o estato de Hawaii d'Oceanía.

A economía d'Estatos Unitos ye actualment a primera economía mundial, con un Producto Interior Bruto de más de 13 billons de dólars estatounitenses, ye decir, alto u baixo lo 19% d'a producción mundial.

Estatos Unitos ye miembro fundador d'a Organización d'as Nacions Unitas, organización que tien una d'as suyas seus en a ciudat estatounitense de Nueva York, y o país ye miembro permanent d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas. O país tamién ye miembro de quantas atras organizacions internacionals, como a OTAN, a OEA, l'APEC, a OCDE u a OSCE.

Encara que a luenga más charrata d'o país ye a luenga anglesa, no en tien garra luenga oficial, a tamas de que l'anglés ye a luenga oficial de facto. Sindembargo, se i charran encara quantas luengas d'os indios americans, y a mayor parte d'os inmigrants charran a suya luenga orichinaria, destacando l'italián, l'alemán u o chinés, encara que se i charran quasi todas as luengas. Antiparte, o castellán ye a luenga charrata d'antis de dentrar en os Estatos Unitos de parte d'os estatos d'o sudueste d'o país, amás d'estar a luenga d'un numero muit important d'inmigrants en o sieglo XX. Ista inmigración, muit variata en os suyos orichens, fa que os Estatos Unitos sigan uno d'o países con mayor diversidat etnica d'o mundo.

Etimolochía

En 1507, o cartografo alemán Martin Waldseemüller fació un mapa d'o mundo a on que nombraba as tierras d'o hemisferio occidental como America, en honor a l'explorador y cartografo italián Amerigo Vespucci. As antigas colonias britanicas emplegoron por primera vegata o nombre moderno dimpués d'a declaración d'independencia, "a declaración unanime d'independencia d'os Estatos unitos d'America" (a parola "unitos" apareixeba en minusclas en a declaración) o 4 de chulio de 1776. L'actual nombre se fació oficial o 15 de noviembre de 1777, quan o Segundo Congreso Continental adoptó los Articlos d'a Confederación, que deciban, "O nombre d'ista Confederación será 'Os Estatos Unitos d'America'". O nombre curto "Estatos Unitos" ye tamién estándar. Atras formas comuns son en anglés U.S. y USA y en aragonés EUA u EEUU. Coloquialment en anglés tamién gosa decir-se the U.S. of A. u the States (en aragonés "os Estatos"). Columbia, que gosó estar un nombre popular ta os Estatos Unitos, se deriva de Cristofo Colombo. Tamién apareixe en o nombre d'o Destrito de Columbia.

Una forma estandar ta referir-se a los ciudadans d'os Estatos Unitos ye "americán", "nordamericán" u tamién "estatounitense". En anglés nomás se fa servir a primera d'istas formas, y por ixo no ye guaire común emplegar l'adchetivo "americán" ta referir-se a presonas que no tiengan a nacionalidat d'Estatos Unitos.

Cheografía fisica

O Monte McKinley.

Salto d'augua en o Parque Nacional Yellowstone.

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía d'os Estatos Unidosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os Estatos Unitos son situatos quasi en a suya totalidat en o hemisferio occidental: os quaranta y ueito estatos continentals u contiguos se troban en o centro d'o subcontinent nordamericán y s'estendillan dende l'Ocián Atlantico dica l'Ocián Pacifico. Mugan a lo norte con Canadá, y a lo sud con Mexico y con o Golfo de Mexico. Alaska, o estato más gran en superficie y deseparato d'a resta d'os estatos continentals por Canadá, muga con l'Ocián Pacifico a lo sud y con l'Ocián Arctico a lo norte. Hawaii ye un archipielago d'o Pacifico central a l'ueste d'America d'o Norte. Estatos Unitos ye o tercer u quatreno país más gran d'o mundo, pendendo de como se consideren as disputas territorials entre China y a India. Os Estatos Unitos tamién administran diversos territorios insulars d'a mar Caribe y de l'Ocián Pacifico.

A plana costera de l'Atlantico da lugar a selvas caducifolias y a la sierra de Piemont. A cadena montanyosa d'os Apalaches desepara o litoral d'os Grans Lacos y as tascas d'o Meyo Ueste. O sistema fluvial d'o Mississipí-Missouri, o quatreno río más gran d'o mundo en amplaria, fluye de norte enta sud d'o centro d'o país. As planas fértils, conoixitas como as Grans Planas s'estendillan dica l'ueste. As Montanyas Rocosas s'estendillan de norte ta sud a l'ueste d'as Grans Planas, deseparando o centro d'o país de l'Ocián Pacifico. L'aria que se troba a l'ueste d'ista cadena montanyosa ye desertica (se bi troban o Disierto de Mojave y a Gran Cuenca). A Sierra Nevada s'estendilla de manera paralela a las Rocosas, amán d'a costa d'o Pacifico. Con os suyos 6.194 metros d'altaria, o Monte McKinley ye o pico más alto d'o país. Bi ha vulcans activos en l'archipielago Alexander y as islas Aleutianas; tot o estato de Hawaii se troba sobre islas vulcanicas tropicals.

O Monte Whitney.

Bellas d'as prencipals tucas d'Estatos Unitos son:

Tuca	Estato	Cordelera u macizo	Altaria en metros
Monte McKinley	Alaska	Cordelera d'Alaska	6.194
Monte Whitney	California	Sierra Nevada	4.421
Monte Elbert	Colorado	Montanyas Rocosas	4.401
Monte Rainier	Washington	Cordelera d'as Cadreitas	4.392
Monte Saint Elias	Alaska		5.489

Clima

Nevazo en a ciudat de Nueva York.

Os Estatos Unitos, debito a la suya grandaria y variedat cheografica, incluyen quasi totz os tipos de climas. Dende l'este enta o meridiano 100, o clima ye dende continental humedo en o norte dica subtropical humedo en o sud. A parte sud d'a peninsula de Florida, asinas como l'archipielago de Hawaii tienen un clima tropical. As Grans Planas a l'ueste d'o meridiano 100 son semi-aridas. Muitas d'as montanyas occidentals tienen un clima alpín. En a Gran Cuenca o clima ye arido, desertico en o sudueste, mediterranio en a costa de California, y oceanico en as costas d'Oregón, Washington y sud d'Alaska. A mayoría d'Alaska tien un clima subartico u polar. As condicions climaticas extremas no son guaire raras en os estatos que se troban chunto a lo Golfo de Mexico, a on que gosa haber tormentas tropicals. A mayor parte d'os tornados en o mundo ocurren en iste país, prencipalment en l'aria conoixita como Tornado Alley.

Medio ambient

L'alica de capeza blanca ye l'au nacional d'os Estatos Unitos dende 1782.

Os Estatos Unitos estan consideratos como un país de megadiversidat ecolochica: arredol de 17.000 especies de plantas vasculars se pueden trobar en os estatos continentals y Alaska, y más de 1.800 especies de flors se troban en Hawaii, estando bien poquetas d'istas las que se troban amás en o continent. Bi ha en os Estatos Unitos más de 400 especies de mamifers, 750 d'aus, y 500 de reptils y anfibios. Bellas 91.000 especies d'insectos han estato rechistratas. O Endangered Species Act de 1973 ye una lei que proteche as especies menazatas u en periglo d'extinción y os suyos habitats, que estan cusiratos por o Servicio de Pescata y Vida Salvache. Bi ha cinquanta y ueito parques nacionals y cientos d'atros parques administratos federalment, selvas y arias naturals. En conchunto lo gubierno poseye un 28,8% d'a superficie d'o país. A mayoría d'istas arias baixo control d'o Gubierno federal son logatas a interpresas que expleitan os recursos de gas natural u petrolio, a minería, a industria fustera u a ganadería. Un 2,4% s'emplega ta usos melitars.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Estatos Unitosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Cliff Palace, en o Parque Nacional de Mesa Verde (Colorado), un chacimiento d'os anasazis.

Encara que os Estatos Unitos naixioron como un país independient con a Guerra d'Independencia contra o Reino Unito dende 1773, a Historia d'Estatos Unitos no prencipia con ista guerra, sino que ye muit anterior, remontando-se dica os primers pobladors d'o continent.

O continent americán recibió os suyos primers pobladors arredol d'o 40.000 aC, encara que nomás bi ha restas arqueolochicas comprevatas dende o sieglo XXI aC en Alaska, provenients de Siberia a traviés d'o estreito de Bering que desepara Alaska d'Asia, encara que seguntes bellas teorías o continent recibió tamién población dende Oceanía a traviés de l'Ocián Pacifico en a rechión de Sudamerica.

Colons d'orichen europeu s'establioron en a costa occidental estatounitense, a lo canto de l'Ocián Atlantico, dende o sieglo XVI: espanyols en Florida y a costas d'o golfo de Mexico, angleses, escoceses, neerlandeses, daneses y suecos, amás de franceses en as costas de l'Ocián Atlantico, encara que os espanyols forachitoron muitas vegatas istos primers colonizadors foranos. Sindembargo, dende o sieglo XVI os angleses heban consolidato as suyas posicions en a costa atlantica, establindo asinas un territorio colonial, as ditas Tretze colonias, que proclamoron a suya independencia en 1776, prencipiando asinas a Guerra d'Independencia d'os Estatos Unidos, con l'aduya melitar, financiera y politica franco-espanyola dica rematar con o reconoiximiento d'a suya independencia efectiva por l'antiga metropoli.

O nuevo país, luego d'a suya independencia, prencipió una expansión enta l'ueste, enta o dito Far West, anexionando muitos territorios, incluyindo-ie antigas colonias espanyolas en guerras con o suyo vecín Mexico, como Texas, Nuevo Mexico, Arizona, Nevada u California, amás de Florida, creyando una gran potencia economica, que recibirba una important inmigración europea. A Guerra Civil Estatounitense, a meyatos d'o sieglo XIX, remató lo rechimen esclavista, proclamando a emancipación d'os esclavos de raza negra, ubrindo amás as puertas a la introducción en o país d'a Revolución industrial. Antiparte, mientres a suya expansión enta l'ueste, os estatounitenses luitoron contra os pueblos amerindios en as ditas Guerras Indias, ta fer-los reblar y albandonar os suyos territorios.

En 1914, en prencipiar a Primera Guerra Mundial, Estatos Unitos yera una d'as prencipals potencias economicas d'o mundo, y a suya dentrata en a guerra con os Aliatos, en 1917, estió decisiva ta rematar ixe conflicto en prechudicio d'as Potencias Centrals. Manimenos, o país se replegó en o suyo interior, sin participar en os intentos de paz dimpués d'o Tractato de Versailles, dica la suya intervención en a Segunda Guerra Mundial dende 1941 tamién con os Aliatos, quan o país prenió consciencia d'estar una gran potencia no nomás economica sino tamién politica y melitar. Asinas o suyo papel estió fundamental en a construcción d'as Nacions Unitas, como alazet d'o sistema politico internacional d'a post-guerra, y en o establimiento d'a OTAN como palanca melitar ta la Guerra Frida contra la Unión Sovietica en os anyos 1960-1990, que ramató con a disolución d'a Unión Sovietica en 1991 y con a presencia d'Estatos Unitos como a gran potencia melitar de prencipios d'o sieglo XXI.

Primers pobladors

O chacimiento arqueolochico de Monk's Mound (Patrimonio d'a Humanidat), d'os Cahokia, parte d'os Mound Builders u constuctors de tumulos, en Collinsville (Illinois).

Actualment, seguntes as hipotesis d'os historiadors, se creye que os primers habitants d'o continent americán bi plegoron dende Asia, a traviés d'o estreito de Bering, trescruzando asinas o punto a on que se comunican l'Ocián Glacial Arctico con l'Ocián Pacifico, en epocas de glaciacions, quan o nivel d'a mar yera más baixo y, antiparte, bi heba un puent de chelo entre os dos continents, dende Siberia enta Alaska. Pareixe que ista dentrada de pobladors estió feita en diversas calendatas, entre o 40.000 aC y o 10.000 aC, estando totz os pueblos amerindios descendients d'ixos grupos d'inmigrants d'orichen asiatico. Asinas, ye atestiguata la presencia humana en Alaska arredol d'o sieglo XXI aC u en a costa atlantica arredol d'o sieglo XVII aC, seguntes as troballas arqueolochicas, encara que as hipotesis dicen que a presencia humana estió anterior.

Istos pobladors establioron bellas culturas d'a Prehistoria en l'actual territorio estatounitense, u mesmo nuclios de población importants en os territorios d'o sud, a man de l'actual muga con Mexico, con millors condicions climatolochicas ta l'agricultura que premiteba o desenvolique d'a civilización. Asinas, a Cultura humana más antiga conoixita en o territorio estatounitense ye a clamata Cultura Clovis, d'arredol d'o sieglo XIV aC, situata en o territorio de l'actual estato de Nuevo Mexico. Dimpués d'a Cultura Clovis se succedioron en a cuenca d'o río Misisipi os anasazis, os Mound Builders u constructors de tumulos, y a dita Civilización d'o Misisipi. Sindembargo, istas civilizacions y mesmo a suya remeranza desapareixioron antis d'a plegata a America d'os europeus, que nomás troboron en l'actual territorio estatounitense que grupos sin una cultura abanzata a o ran europeu, en comparanza con as civilizacions sudamericanas.

En o sieglo XV, quan Cristofo Colombo plegó a America (1492) en o territorio estatounitense nomás i viviban bellas tribus de cazataires-recolectors, que no heban establito denguna civilización abanzata ni dengún nuclio habitato permanent, y que practicaban a sobén o nomadismo como medio de vida, sin conoixer l'agricultura u fendo d'ixa tecnica de cultivo de vechetals una ferramienta marguinal reservata a las mullers d'a tribu devant d'o papel d'o varón como cazataire.

Colonización europea

O Mayflower en Plymouth, quadro de William Halsall de 1992.

Ye fácil que os primers europeus en plegar a America esen os vikingos provenients d'Escandinavia (prencipalment de Noruega) a traviés d'Islandia y de Gronlandia, y se diz que Leif Ericson i plegó a finals d'o sieglo X u primerías d'o sieglo XI, en establindo-ie una colonia que clamó Vinland u tierra d'as vinyas, por motivos de propaganda, mesmo como s'heba clamato a Gronlandia tierra verde. Sindembargo, ye un tema controvertito ta os historiadors, en no tener denguna confirmación arqueolochica platera u mesmo documental sobre ixos feitos.

Antiparte, se diz que pescataires d'orichen vasco u bretón bi podioron plegar en o sieglo XV dezaga d'a pesca d'as ballenas u d'o bacalau, por as pesquerías de Terranova, encara que no bi ha tampoco prebatinas decumentals d'ixe feito. Mesmo, seguntes bellas teorías, ye iste feito o que bi ha dezaga d'o primer viache de Cristofo Colombo, que teneba conoiximiento d'a presencia de tierra en a redolada por os relatos d'os pescataires vascos y bretons.

Sí ye decumentato que Cristofo Colombo estió lo descubridor oficial d'America o 12 d'octubre de 1492, en plegar a la rechión d'o Caribe, encara que en realidat pensaba que heba plegato a China u Chapón. Os espanyols colonizoron os territorios de Cuba y Puerto Rico en as Antillas y dentroron en Mexico y Panamá, encara que tamién establioron bellas colonias en l'actual estato de Florida, forachitando a os franceses de relichión protestant que se i heban instalato en os anyos 1580 mientres as Guerras de Relichión de Francia.

Mapa de Saint Agustine, en Florida, a ciudat más antiga d'America, en 1589.

Antiparte, colons tamién de relichión protestant, a sobén d'Anglaterra, encara que tamién d'os Países Baixos, Escocia, Suecia u Dinamarca s'establioron en a costa atlantica estatounitense dende a segunda metat d'o sieglo XVI, y franceses y angleses ocuporon as costas de Canadá y d'o río Sant Lorient, dentrando dica os Grans Lacos d'America d'o Norte. Istos colons plegoron a la rechión en relación con as exploracions d'os países europeus que quereban trobar un paso por o norte dende l'Ocián Atlantico enta l'Ocián Pacifico, ta poder acceder a lo comercio con China, India y Chapón evitando lo control d'as atras vías maritimas por Espanya (Cabo de Hornos en America d'o Sud), Portugal (ruta d'a India por o cabo de Buena Esperanza) u o Imperio Otomán (mar Roya). Ye decir, yeran viaches ta buscar o dito paso d'o norueste.

Os más antigos lugars habitatos por europeus en l'actual territorio d'os Estatos Unitos son: Saint Agustine en Florida (1565 por os espanyols), Jamestown en Virchinia (1607 por os angleses) y Plymouth en Massachusetts, establita en 1620 por os pais pelegrins (Pilgrim Fathers) puritans fuyitos d'a intolerancia relichiosa en Anglaterra.

Encara que en os anyos 1540 y 1550 bi habió exploracions espanyolas en a parte sud d'o territorio estatounitene, encara que en no trobar-ie oro os espanyols albandonoron a conquiesta d'os territorios a lo norte, y estioron asinas os angleses qui rematoron por unificar totz istos territorios d'a costa atlantica baixo lo suyo control, en establindo-ie un sistema de colonias administrativament independients dica creyar as clamatas Tretze colonias. Os espanyols dentroron sindembargo en l'actual territorio estatounitense dende o sud, a partir d'as suyas conquiestas en Mexico, y tamién en puyando enta o norte por a costa de l'Ocián Pacifico con ciudatz como San Francisco, y mesmo os rusos facioron a suya aparición dende Siberia, trescruzando o estreito de Bering dica Alaska u mesmo dica Oregón u a parte norte de California. Antiparte, os colons franceses, dende as suyas bases en Nueva Orleans, en o golfo de Mexico, puyoron por a val d'o río Mississippi, establindo-ie a Loisiana en a suya desembocadura.

Mapa d'o noreste d'America en 1775, alto u baixo.

Mientres o sieglo XVII Anglaterra establió as suyas primeras colonias importants en territorio estatounitense, a sobén por iniciativa privata y venculata a problemas de tipo relichioso en a metropoli, estando amás conoixita a que fació plegar a 1.000 colons, alto u baixo, en 1630 a l'actual Massachusetts, que yeran de confesión puritana y que establioron bellas ciudatz en a redolada, como Boston en a costa, encara que dentroron ta establir chicotas localidatz dica 30-40 km en l'interior d'o territorio.

En o sieglo XVIII, os angleses prencipiaron una muit ampla expansión d'os suyos territorios, doblando a superficie de territorio colonizato y multplicando por 8 a suya población, con un augmento d'a población muito més gran que a meya europea d'ixas envueltas. En primer lugar, dende as planas costeras enta l'ueste d'o continent, en luitas contra as tribus d'os amerindios que i viviban. En segundo lugar, contra as colonias francesas de Loisiana, que yeran un competidor comercial respective d'o lucrativo comercio de piels d'animals salvaches ta pelletería. Y en tercero, contra os espanyols que teneban as suyas posicions en Florida. Amás, tamién prencipioron una explotación extensiva de l'agricultura en as colonias d'o sud, primero con mano d'obra d'orichen blanco en rechimen de semi-esclavitut (a sobén, colons d'orichen irlandés u escocés), y luego con una masiva importación d'esclavos negros, quan l'agricultura esdevenió en bellos lugars un lucrativo negocio, como con o cotón u o tabaco. A población que i plegó en o sieglo XVIII ya no yera nomás d'orichen anglés u escocés y de relichión protestant, porque en os suyos territorios d'orichen prencipió a estendillar-se a teoría de que a población d'un territorio yera una d'as suyas fuents de riqueza, que no se podeba ninviar a fuera d'o territorio, y s'aproboron bellas mesuras ta dificultar a emigración d'angleses enta America. Plegoron asinas irlndeses catolicos, encara que tamién os hugonotz franceses fuchitos de Francia quan Loís XIV derogó o Edicto de Nantes, u chents que plegaban dende Alemanya y dende os cantons de Suiza de luenga alemana, fuyindo d'as guerras de relichión en Europa (istos alemans s'establioron a sobén en Pennsilvania, a on encara hue se charra l'idioma alemán de Pennsilvania); tamién bi plegoron os irlandeses d'orichen escocés que albandonaban o Ulster por as malas condicions economicas, y que yeran presbiterians. Sindembargo, ista nueva población no se mezcló con as anteriors poblacions u entre sí, sino que en ista primera etapa formaba chicotz nuclios etnicos, como en un mosaico.

Os colons europeus que bi plegoron no plegoron sindembargo como población libre, porque plegoron con contratos de semi-esclavitut, ta pagar o suyo viache u en plegar-ie como parte d'una condena chudicial, encara que ista servitut teneba una durada limitata en o tiempo. Sindembargo, tamién plegaba a población esclava stricto sensu, que yera d'orichen africán y que a sobén plegaban a las colonias d'o sud, ta treballar en as grans plantacions. En 1670 nomás yeran 2.000 presonas en Virchinia, pero o suyo numero continó o suyo crecimiento, y s'aproboron bellas normas que feban que a suya situación d'esclavitut ese ta cutío, como en Virchinia u Maryland, transmitindo ixa situación a los suyos fillos. O 80% d'os esclavos africans (arredol de 350.000 presonas en 1763) viviban en os estatos d'o sud; en 1756 en Virchinia os africans yeran más d'o 40% d'a población, y en 1751 en Carolina d'o Sud más d'o 60%.

Ista situación premitió una important millora d'as infraestructuras en o territorio d'as Tretze colonias, que en 1775 teneban una población de más de 2 milions d'habitants. En ixas envueltas, a Cultura d'os Estatos Unitos teneba muita relación con a Cultura d'Europa, en estar as unicas radices culturals d'os colons o continent europeu.

Guerra d'Independencia

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra d'Independencia d'os Estatos Unidosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A declaración d'independencia d'o 4 de chulio de 1776, quadro de 1819 d'o pintor John Trumbull.

En os anyos 1760-1770, a situación politica d'as Tretze colonias evolucionó. En primer lugar, a población d'orichen europeu heba desarrollato en ixos territorios una sociedat culturalment a lo mesmo nivel que a suya metropoli, con vías de comunicación internas parellanas a las anglesas, pero teneba bloqueyato o suyo abance por a presencia politica d'Anglaterra. Asinas, uno d'os obchectivos d'as colonias yera la suya expansión enta l'ueste, dezaga d'os monts Apalaches, enta os territorios que nominalment feban parte dica ixe inte d'o dominio colonial francés y que os angleses heban conquiesto mientres a Guerra d'os Siet Anyos, encara que o Gubierno britanico lis negaba ixa posibilidat, temendo lo fortaleiximiento d'a posición d'as colonias debant d'a metropoli quan o Reino Unito teneba que absorber a 80.000 colons d'orichen francés que yeran en Canadá, amás d'organizar as nuevas colonias conquiestas. D'atra man, as guerras con Francia y con Espanya facioron que o Parlamento britanico, instigato por o primer menistro George Grenville, puyase os impuestos a totz os suyos territorios ta recullir diners (a deuda publica anglesa s'heba duplicato mientres a guerra), incluyindo-ie as colonias americanas, sin parar cuenta en as protestas d'os colons que deciban que ixos impuestos s'heban creyato sin o suyo consentimiento, en no estar representatos en o Parlamento britanico, a on que nomás teneban representación os territorios metropolitans.

Grabato propagandistico d'epoca d'a Mortalera de Boston, feito por Paul Revere.

A tensión puyó de ran en 1765, quan o Parlamento britanico aprebó un nuevo impuesto en a dita Lei d'o Timbre. Ista lei se referiba a totz os territorios colonials angleses en America, y asinas por tot o territorio apareixioron organizacions politicas secretas, ditas Fillos d'a Libertat, ta luitar contra l'impuesto y lograr-ne a suya supresión; en octubre de 1765 se reunioron en a ciudat de Nueva York representants de 9 d'as 13 colonias en un Congreso sobre a Lei d'o Timbre, esdevenindo asinas a primera reunión de representants politicos intercolonial, y se i fació un Memorial de Dreitos. Prencipió un boicot a os produtos d'orichen britanico y en 1766 se derogó a Lei d'o Timbre, que esdevenió asinas a primera victoria politica conchunta d'os colons. Sindembargo, en a derogación d'a lei se deciba que o Parlamento britanico teneba plena autoridat ta fer leis que obligasen a las colonias y a o pueblo americán.

En 1767, como continaban os problemas fiscals en o Reino Unito, o menistro britanico Charles Townshend establió un impuesto sobre as exportacions d'as Colonias en quantos articlos, amás d'establir una Chunta con seu en Boston ta o suyo control. Tamién desichiba que as Colonias faciesen que os ciudadans recibiesen en a suya vivienda a las tropas d'o Exercito britanico ta vivir-ie, como gosaba ser normal en ixas envueltas a on os quartels no existiban, y Nueva York se negó.

En aumentar a tensión en o territorio, o Gubierno britanico ninvió tropas regulars d'o Exercito britanico, lo que encara fació aumentar más o clima prerrevolucionario en as colonias, especialment en Nueva Anglaterra, Philadelphia y Virchinia. O 5 de marzo 1770, tropas britanicas disparoron contra os manifestants en Boston (Massachusetts), en a dita mortalera de Boston, con 5 victimas.

Una representación d'a Boston Tea Party.

En 1773 s'aprebó una mesura en o Reino Unito ta permetir a la Companyía Britanica d'as Indias Orientals vender o suyo té dreitament en as colonias britanicas, y ixo amenazaba a los comerciants d'o territorio estatounitense y tamién a os contrabandistas que introduciban ixe producto ilegalment. Asinas, o 16 d'aviento de 1773 os colons destruyoron en Boston un cargamento de té en protesta por os impuestos que pagaban sobre iste producto, en a dita Boston Tea Party, fendo asinas imposible qualsiquier intento conciliatorio, esclatando a Guerra d'Independencia d'os Estatos Unidos en 1775.

Capitulazión de Lord Cornwallis dimpués d'a suya redota en a batalla de Yorktown (17 d'octubre de 1791), en un quadro de John Trumbull de 1820.

Os sublevatos ninvioron representants esleitos a un dito Congreso continental reunito en Philadelphia dende o 5 de setiembre de 1774 a petición de Virchinia, y un Segundo Congreso continental reunito tamién en Philadelphia dende o 10 de mayo de 1775, a on s'aprebó a declaración d'independencia d'os Estatos Unitos, o 4 de chulio de 1776, seguntes un borrador preparato por Thomas Jefferson, a on que se proclamaban os prencipios de libertat, igualdat y o dreito a la propia felicidat. A guerra contra o Reino Unito estió amás una autentica guerra civil, en estar en contra d'a independencia muitos loyalist u leyalistas, que en rematar a guerra albandonoron os Estatos Unitos ta vivir en o territorio vecín de Canadá, que yera una colonia britanica y que no participó en a sublevación. En una luega campanya melitar, en a quala os colonos americans recibioron l'aduya d'o Exercito espanyol y d'o Exercito francés, o nuevo exercito regular establito por George Washington, l'Exercito estatounitense, redotó a l'Exercito britanico en batallas como a batalla de Saratoga (17 d'octubre de 1777) u a batalla de Yorktown (1781), ubrindo asinas camín a lo Tractato de París d'o 3 de setiembre de 1783 por o qualo o Reino Unito acceptaba y reconoixeba la independencia d'os Estatos Unitos.

Antiparte, o Segundo Congreso continental, que heba ratificato os Articlos d'a Confederación en 1781, tamién redactó a Constitución d'os Estatos Unitos ta la Convención de Philadelphia de 1787. Iste texto, a lo qualo se i adhibioron 10 enmiendas (Declaración de Dreitos) en 1791, ye l'alazet d'o sistema de democracia en os Estatos Unitos. Ta rematar o proceso de consolidación institucional d'o nuevo país, George Washington fue esleito en 1789 o primer President d'os Estatos Unitos, y en 1800 a seu d'as institucions gubernamentals s'establió en a nueva ciudat de Washington, DC, que esdevenió asinas a capital d'o país y centro d'un destrito federal (o destrito de Columbia), ta marcar a suya no dependencia de dengún d'os estatos. Ta dignificar o cargo, Washington prebó d'imitar a dignitat d'as monarquías europeas, plegando a viachar en una carroza con o suyo escudo d'armas. Sindembargo, o Congresó d'os Estatos Unitos limitó ixo, y atorgó a lo cargo o nombre sencillo de President d'os Estatos Unitos.

Estió o primer president, George Washington, qui establió en linias chenerals l'alazet de l'actual sistema de gubierno estatounitense, creyando os cargos de Secretaire d'Estato, Secretaire d'Hicienda u Secretaire de Guerra, amás d'o Fiscal Cheneral y o Director Cheneral de Correus: Alexander Hamilton esdevenió Secretario de Hicienda y Thomas Jefferson Secretario d'Estato.

Expansión continental en o sieglo XIX

Ta más detalles, veyer l'articlo Conquiesta de l'Uesteveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O territorio d'as Tretze colonias en 1775 y atros territorios mugants, oficialment propiedat d'estatos europeus como o Reino Unito u Francia.

Proceso de dentrada d'os estatos como estatos miembros d'os Estatos Unitos.

En iste quadro de John Gast d'arredol de 1872, tetulato American Progress, se puet veyer una representación alegorica d'o «Destín manifiesto». En ista obra, una muller anchelical (identificata como Columbia, a presonificación d'os Estatos Unitos en o sieglo XIX), porta a luz d'a Civilizavión a l'Ueste con os colons estatounitenses, debantando o telegrafo en a suya marcha. Os amerindios y os animals salvaches fuyen dica as tinieblas d'o salvache Ueste encara per civilizar.

En rematar a suya Guerra d'independencia, os Estatos Unitos facioron frent a lo primero d'os suyos deseyos: a expansión enta l'ueste u Far West, en a clamata Conquiesta de l'Ueste, travesando los monts Apalaches mirando d'establir como muga occidental d'o país o río Mississippi, que deseparaba os dominios colonials angleses y franceses en America d'o Norte. Asinas, encara que a población d'a rechión de dezaga d'os Apalaches yera cuasi nula en 1775, en 1790 ixe territorio ya teneba una población de 120.000 presonas. Ista expansión se faxió con a oposición d'o Reino Unito y d'Espanya, estando iste zaguer país o propietario nominal d'a parte sud d'o territorio ocupato por os colons, y tamién con a oposición d'os amerindios que i viviban.

O territorio estatounitense s'enampló, en aplicando a nueva Doctrina d'o destín manifiesto (Manifest Destiny en anglés), a doctrina politica d'o Partito Republicán-Democrata d'os Estatos Unitos, dominant en o primer quatreno d'o sieglo XIX, seguntes a quala a nación estatounitense (americana, deciban, identificando o suyo país con tot o continent) teneba la misión divina de portiar a civilización y a democracia enta l'ueste. Ista doctrina se completaba con o Mito d'a muga, quan se clamaba muga a lo punto limite d'implantación d'as poblacions d'orichen racial blanco dimpués d'expulsar u estricallar a la población amerindia, con mortaleras continas dica rematar en amás conoixita, a mortalera de Wounded Knee en 1890.

Encara que ista expansión enta l'ueste se fació a vegatas por medio de compras (asinas, a compra de Loisiana o 30 d'abril de 1803 a la Francia de Napolión Bonaparte por 15 milions de dólars estatounitenses u a compra d'Alaska en 1867 a l'Imperio Ruso), a mayor parte d'a expansión estatounitense se fació con guerras y mortaleras d'as poblacions nativas. Asinas, as Guerras Indias contra la población nativa amerindia que bi heban en os territorios conquiestos, que permetió a expoliación d'as suyas tierras; a Guerra Mexicano-Estatounitense de 1846-1848 y o Tractato de Guadalupe Hidalgo premitioron a ocupación de Texas y California, amás d'os actuals Utah, Nevada, Nuevo Mexico y Arizona. Antiparte, o Tractato d'Oregón de 1846 trazó a muga definitiva entre os Estatos Unitos y Canadá a l'ueste d'as montanyas Rocosas.

Ista afluencia de colons enta l'ueste aumentó espectacularment quan se trobó oro en ixos territorios, prencipiando a clamata fiebre de l'oro en California, favoreixita amás por a construcción d'o dito Primer ferrocarril transcontinental que feba posible a millora d'as comunicacions y a integrazión d'os territorios occidentals en a resta d'o país.

O proceso d'a Conquiesta de l'Ueste tenió a suya enamplata enta l'Ocián Pacifico a finals d'o sieglo XIX u mesmo a prencipios d'o sieglo XX (Alaska a lo norte y Hawaii a l'ueste, amás d'a Guerra Hispano-estatounitense que permitió anexionar Filipinas y bellas islas en o Pacifico), y se puet considerar que no remató dica 1912, quan Arizona esdevenió un estato d'os Estatos Unitos de pleno dreito, u mesmo dica 1959, quan o fació l'estato d'Alaska.

Guerra Civil Estatounitense

Ta más detalles, veyer l'articlo Guerra Civil Estatounitenseveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

O segundo gran problema d'os Estatos Unitos mientres o sieglo XIX estió o problema d'a esclavitut. A nivel federal, a tracta d'esclavos fue prohibita en 1808, y en os estatos d'o norte d'o país a esclavitut fue declarata ilegal entre 1777 (en Vermont) y 1808, encara que os plantadors de cotón d'os estatos d'o sud d'o país emplegaban muita mano d'obra esclaba ta las suyas plantacions y feban una activa propaganda politica en os estatos sudenyos. Ixa fratura entre o norte y o sud fació esclatar a tensión politica, rematando en 1860 quan fue esleito President d'os Estatos Unitos l'advocato Abraham Lincoln, un candidato antiesclavista que ganó as eleccions con un programa t'abolir a esclavitut en tot o país. Siet estatos esclavistas d'o sud facioron publico o suyo albandono d'os Estatos Unitos, anunciando a creyación d'un nuevo país, os Estatos Confederatos d'America. Dimpués d'un tenso compás d'espera, a batalla de Fort Sumter, d'abril de 1861, estió lo prencipio d'a Guerra Civil Estatounitense.

Luego de quatre largas anyadas, a guerra remató con a victoria d'o Norte, encara que en a guerra morioron bellas 970.000 presonas (o 3% d'a población estatounitense en ixas envueltas), d'os quals 620.000 yeran soldatos d'uniforme. En rematar a guerra, s'aproboron bellas enmiendas a la Constitución d'os Estatos Unitos t'abolir a esclavitut, liberar a los quatre millons d'esclavos que viviban en o sud y dar-lis os dreitos de ciudadanía como a qualsiquier atro ciudadán estatounitense. Sindembargo, as clamatas leis Jim Crown facioron legal en os estatos d'o sud a segregación racial, una situación que no remató dica os anyos 1950-1960 luego d'una intensa luita social y politica. Antiparte, a victoria federal en a Guerra Civil comportó lo reforzamiento d'o estato central en o país.

A industrialización y a inmigración a lo país

Ta más detalles, veyer l'articlo Revolución Industrialveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Un Ford T, o primer automobil construito con o sistema de producción en serie.

O proceso d'industrialización d'os Estatos Unitos, parte d'a clamata Revolución Industrial, prencipió en os anyos 1850 en o norte d'o país, y a suya conseqüencia estió una serie de cambeyos de muita importancia, a nivel demografico, economico y social. Apareixioron muitas ciudatz nuevas en tot o país, y antiparte, as ciudatz que ya existiban se consolidoron y creixioron. Istos procesos se complementoron con l'aumento d'a immigración a lo país, que premitió l'aparición d'un proletariato y o desenvolique d'o capitalismo, vinclato a lo sector de l'Industria. Dende finals d'o sieglo XIX y primerías d'o sieglo XX fació aparición a sociedat de consumo, estando uno d'os suyos factors l'automobil. En as ciudatz de Nueva York y Chicago se devantoron os primers gratacielos.

A industrialización fomentó un imperialismo parellán a lo imperialismo que por ixas envueltas se puet trobar en os prencipals países d'Europa, desenvolicando y fendo l'adaptación d'a clamata Doctrina Monroe, seguntes a quala America habría d'estar ta os americans. Istas teorías son l'alazet d'a creixent importancia en ixe periodo d'os Estatos Unitos en a scena politica internacional, con as suyas primeras guerras contra potencias europeas, como a Guerra Hispano-Estatounitense en 1898, que premitió anexionar Filipinas y encorporar a la esfera d'influencias estatounitenses as antigas colonias d'Espanya de Cuba y Puerto Rico (ista zaguera contina hue fendo parte d'o territorio estatounitense con a categoría d'Estato Libre Asociato).

A Primera Guerra Mundial

Soldatos d'Estatos Unitos en a batalla de Saint Mihiel, en Francia, mientres a Primera Guerra Mundial.

Encara que os Estatos Unitos ya jeban compareixito en a scena politica internacional, o suyo gran momento estió a Primera Guerra Mundial, que precipió en Europa en 1914 entre as Potenzias Centrals y os Aliatos. En prencipiar a guerra, Estatos Unitos se declaró neutral, y no estió dica o 2 d'abril de 1917 que dentró en a guerra en aduya d'os Aliatos, mientres o mandato d'o president Woodrow Wilson. Manimenos, en os Estatos Unitos teneban muita fuerza as ideyas aislacionistas, que consideraban que os asuntos d'Europa yeran muit luén d'o suyo país y que teneban que desligar-se-ne d'o imperialismo europeu y d'as suyas luitas de poder.

Asinas, en rematar a guerra, o Senato d'os Estatos Unitos refusó ratificar o Tractato de Versailles que heba rematato a guerra, y tamién refusó de dentrar en a Sociedat de Nacions, encara que a ideya d'ista asociacion yera d'o mesmo president estatounitense, Woodrow Wilson. Prencipió asinas un periodo d'aislacionismo en o qualo o país se replegó sobre si mesmo en o periodo d'entreguerras, fendo en un primer momento creixer a prosperidat economica, politica y social en o país: dreito de voto primero ta las mullers, y luego ta os amerindios, etc. Estió tamién un periodo de convulsions por a lei xuta, que ubrió a puerta a la expansión d'o gangsterismo en o país y estió l'alazet d'a posterior influencia d'a Mafia en a sociedat estatounitense.

Sindembargo, en 1929 o dito crack de 1929 prevocó una situación de crisi economica, a clamata Gran Depresión, que fació aumentar a tasa de paro en o país dica nivels no conoixitos dica allora. Antiparte, en os anyos 1930 tamién habió lo Dust Bowl, unas tormentas de polvo en tot o centro agricola d'o pais que levoron a la ruina a muitos agricultors. En 1932 fue esleito president d'os Estatos Unitos Franklin Delano Roosevelt (d'o Partito Democrata), que fació a propuesta d'o New Deal ta combatir a crisi, metendo asinas os alazetz d'o Estato d'o bienestar, que premitió a recuperación d'a situación economica d'o país.

A Segunda Guerra Mundial

Roosevelt, Churchil y Stalin en 1945 mientres a Conferencia de Yalta en Crimea.

Quan prencipió a Segunda Guerra Mundial en setiembre de 1939 con l'ataque d'o Tercer Reich contra Polonia, os Estatos Unitos, como en 1914, mantenioron a suya neutralidat, encara que a lo president Franklin Delano Roosevelt li cuacaba la politica d'os Aliatos. Asinas, os Estatos Unitos, encara que neutrals, favoreixeban de feito a luita d'o Reino Unito contra l'Alemanya nazi y os suyos aliatos d'o Pacto de l'Eixe, con mesuras como a Lei d'Ampre y Arriendo, que meteba biens a disposición d'o esfuerzo belico britanico (y luego tamién d'a Unión Sovietica y d'a resta d'os Aliatos) sin necesidat d'o suyo pago anticipato. A producción d'a industria belica estatounitense, entre atras mesuras, favoreció a desaparición u reducción d'a tasa de paro, antis mesmo de dentrar en a guerra.

O 7 d'aviento de 1941, o Chapón atacó por sospresa la base naval estatounitense de Pearl Harbor, en Hawaii (ataque a Pearl Harbor), fendo asinas que os Estatos Unitos dentrasen en guerra con Chapón, y dimpués o Tercer Reich li declaró a guerra. Estatos Unitos prencipió un intensivo programa de producción industrial ta fabricar armas y equipamiento ta la guerra, amás d'enamplar as suyas Fuerzas Armatas, participando decisivament en a guerra en o Frent Occidental y o Frent d'a Mediterrania y o norte d'Africa contra os alemans, y en o Teatro d'operacions d'o Pacifico contra os chaponeses. En rematar a guerra con a victoria d'os Aliatos en 1945, Estatos Unitos yera la prencipal potencia economica d'o mundo, y tamién a prencipal potencia melitar, en tener amás a bomba atomica, estando por decisión d'o president Harry Truman o primer país en fer un uso melitar d'ixa nueva arma en agosto de 1945 contra as ciudatz chaponesas de Hiroshima y Nagasaki en os bombardeyos atomicos sobre Hiroshima y Nagasaki.

A Guerra Frida

Tropas d'a 25ª División d'Infantería d'o Exercito estatounitense en Vietnam mientres a Guerra de Vietnam, en 1968.

En rematar a guerra, ta evitar a repetición de l'aislacionismo dimpués d'a Primera Guerra Mundial, Estatos Unitos prenió un papel decisivo tamién a libel d'a diplomacia, estando uno d'os impulsors d'a Carta d'as Nacions Unitas que estió lo chermen d'a Organización d'as Nacions Unitas, establita o 24 d'octubre de 1945 en a ciudat de San Francisco, en California. Una d'as seu d'a organización se troba situata en a ciudat de Nueva York, y os Estatos Unitos son uno d'os miembros permanents d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas.

Sindembargo, a victoria en a guerra dixó a los Estatos Unitos debant de l'atra potencia melitar emerchent d'a guerra, l'Unión Sovietica, prencipiando una luita politica entre as dos nacions y lurs aliatos, respectivament a OTAN y o Pacto de Varsovia. Ista guerra no estió una guerra dreita entre as dos superpotencias, sino que estió una luita indreita, dita Guerra Frida, con episodios como a Guerra de Coreya u a Guerra de Vietnam, a on s'enfrontinaban os suyos aliatos con aduya d'as respectivas superpotencias. A Guerra de Coreya, con muita implicación estatounitense, remató en empate, fendo asinas que hue en Coreya bi haiga dos países: Coreya d'o Norte y Coreya d'o Sud. En Vietnam, sindembargo, encara que os Estatos Unitos estioron o prencipal combatient, fuoron redotatos, y Vietnam d'o Norte s'anexionó a Vietnam d'o Sud, l'aliato estatounitense.

En rematar a Guerra Frida en 1991 con a disolución d'a Unión Sovietica, Estatos Unitos esdevenió a prencipal potencia melitar d'o mundo y continó luitas contra Iraq y Afganistán, amás d'estar obchectivo d'atentatos terroristas, como os atentatos de l'11 de setiembre de 2001, esdevenindo a preocupación por o terrorismo a prencipal preocupación d'os estatounitenses en as zaguras anyadas d'a controvertita presidencia de George Walker Bush, que en 2009 fue sustituito por Barack Obama.

Politica y gubierno

Ta más detalles, veyer l'articlo Politica d'os Estatos Unidosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

A frontera ueste d'o Capitolio d'os Estatos Unitos, seu d'o Congreso d'os Estatos Unitos.

Os Estatos Unitos son actualment a federación más antiga que existe. Ye una republica constitucional y una democracia representativa. O gubierno ye regulato por un sistema de deseparación de poders definito en a Constitución, que ye o decumento legal supremo d'o país. En o sistema federal americán, os ciudadans son subchectos a sobén a tres rans de gubierno: federal, estatal y local; as tasas locals gosan dividir-se entre os gubiernos d'o condato y o municipio. En a mayoría d'os casos, os liders executivos y lechislativos son esleitos a traviés d'escrutinio uninominal mayoritario por os ciudadans d'un destrito. No bi ha escrutinio proporcional plurinominal a ran federal, y ye prou raro a rans inferiors.

A frontera sud d'a Casa Blanca, residencia oficial y puesto de treballo d'o President d'os Estatos Unitos.

O gubierno federal se divide en tres brancas:

• Lechislativo: O Congreso bicameral chunto con o Senato y a Cambra de Representants apreban as leis federals, as declaracions de guerra y os tractatos internacionals.
• Executivo: O president ye o comandant en chefe d'o exercito, puet vetar propuestas de lei antis de que istas se conviertan en lei, y esleyir os miembros d'os suyo gabinet (con l'aprebación d'o Senato) y atros cargos oficials. Ye qui administra y fa cumplir as leis y politicas federals.
• Chudicial: A Cort Suprema y a resta de cortz federals, qualos chueces son esleitos por o president, con l'aprebación d'o Senato, interpreta y modifica as leis que son inconstitucionals

Frontera ueste d'a Cort Suprema d'os Estatos Unitos.

A Cambra de Representants tien 435 miembros, cadagún representando a un destrito d'o congreso mientres un periodo de dos anyos. Os escanyos se dividen cada diez anyos por estatos seguntes a suya población. Seguntes o censo estatounitense de l'anyo 2000, siet estatos tienen o minimo de un representant, mientres que California, o estato con mayor población, tien cinquanta y tres. O Senato tien 100 miembros, tenendo cada estato dos senadors, que s'eslichen cada seis anyos seguntes un sistema que fa que a lo menos cada dos anyos se renoven un tercio d'os senadors. O president sirve mientres un periodo de quatre anyos y nomás puet estar re-esleito una vegata. O president no ye esleito a traviés d'o voto dreito, sino a traviés d'un sistema indreito de colechios electorals en que cada estato tien un numero de votos proporcional a la suya población. A Cort Suprema, liderata por o Chuez President d'os Estatos Unitos, tien nueu miembros. A estructura d'os gubiernos estatals ye prou pareixita a la federal; nomás Nebraska tien un poder lechislativo unicameral. O gubernador (chefe eixecutivo) de cada estato ye esleito dreitament. Bells chueces estatals y miembros d'os gabinetz son esleitos por o gubernador, mientres que d'atros son esleitos por votación popular.

Totas as leis y procedimientos gubernamentals son subchectos a una revisión chudicial, y no se premite denguna lei que sia inconstitucional. O texto orichinal d'a Constitucion establixe a estructura y responsabilidatz d'o gubierno federal y as suyas relacions con os estatos. L'Articlo Un proteche o dreito a l'Habeas corpus y l'Articlo Tres guarancia o dreito a un chuicio qualsiquiera que sía o delito comeso. Ta fer cambeyos en a Constitución ye menester tener o refirme de tres quatrenos d'os estatos, en total a Constitución s'ha cambeyato ventidos vegatas dica hue.

Estructura politica

Barack Obama churando lo cargo de president debant de John G. Roberts, 20 de chinero de 2009.

En a mayor parti d'a historia d'os Estatos Unitos ha existido lo bipartidismo. Dende as eleccions presidenxials de 1856, os partitos politicos más importants han estato lo Partito Democrata, establito en 1824 y o Partito Republicán, establito en 1912. Dende a Guerra Civil, nomás un candidato presidencial d'un tercer partito, o president Theodore Roosevelt por o Partito Progresista, consiguió un 20% d'o voto popular, en as eleccions de 1912.

En a cultura politica americana, o Partito Republicán ye considerato de centro-dreita u "conservador" y o Partito Democrata ye considerato de centro-cucha u "liberal".

Os estatos d'o noreste y d'a costa ueste y belluns d'a zona d'os Grans Lagos, son ditos os estatos azuls, y son relativament liberals. D'atra man os estatos royos son tradicionalment os d'o sud, as Grans Planas y as Montanyas Rocosas, y son relativament conservadors.

O ganador d'as eleccions presidencials de 2008, Barack Obama ye o 44^eno president, estando lo primer president afroamericán, ya que totz os anteriors estioron d'orichen europeu. En 2010, o Senato se compone de 58 senadors democratas, dos independients y 40 republicans y a Cambra de Representants ye formata por 258 democratas y 177 republicans. Respective a los gubernadors estatals, en 2010 bi'n ha 28 democratas y 22 republicans.

Politica exterior y esfensa

O president Obama con o primer menistro d'o Reino Unito, David Cameron.

Os Estatos Unitos exercen una influencia economica, politica y militar en tot o mundo. O país ye miembro permanent d'o Consello de Seguridat d'as Nacions Unitas y amás a seu d'as Nacions Unitas se troba en a ciudat de Nueva York. Quasi totz os países tienen embaixatas en Washington D.C., y muitos tienen consulatos por tot o país. D'a mesma traza quasi totz os países tienen misions diplomaticas d'os Estatos Unitos. Manimenos Cuba, Irán, Coreya d'o Norte, Bután, Sudán y a Republica de China no tienen garra relación diplomatica con Estatos Unitos.

Os Estatos Unitos tienen muit buenas relacions con o Reino Unito, Canadá, Australia, Nueva Zelanda, Chapón, Coreya d'o Sud, Israel, y os estatos miembros d'a OTAN. Tamién treballa a ixena con os suyos vecins miembros d'a Organización d'os Estatos Americans y tien alcuerdos de libre comercio con Canadá y Mexico, seguntes o Tratato de Libre Comercio d'America d'o Norte. En 2008, os Estatos Unitos gastoron 25.400 millons de dólars netos en aduya oficial a lo desenvolique arredol d'o mundo. Manimenos si parlamos de porcentaches respectives a la suya renta nacional bruta, os Estatos Unitos con un 0,18% estioron o zaguer d'os ventidos estatos donants. D'atra man, as aduyas privatas estatounitenses con o estranchero son relativament chenerosas.

O porta-avions USS Abraham Lincoln.

O president tien o tetulo de comandant en chefe d'as fuerzas armatas nacionals y puet esleyir os suyos liders, o secretaire d'Esfensa y a Chunta de Chefes d'Estato Mayor. O Departamento d'Esfensa d'os Estatos Unitos administra las fuerzas armatas, incluyindo-ie o Exercito, l'Armata, o Cuerpo de Marines y a Fuerza Aeria. A Guardia Costera ye responsabilidat d'o Departamento de Seguridat Nacional en tiempos de paz y d'o Departamento de l'Armata en tiempos de guerra. En l'anyo 2008, as fuerzas armatas teneban un personal en activo d'1,4 millons. As reservas y Guardia Nacional fan que o numero total de tropas sía de 2,3 millons. Amás o Departamento d'Esfensa tien bells 700.000 treballadors civils O servicio melitar ye voluntario, encara que en tiempos de guerra se puet reclutar ciudadans a traviés d'o Selective Service System. As fuerzas armatas estatounitenses pueden esplegar-se ascape debito a la gran flota d'avions de transporte que poseyen, os once porta-avions activos que tien l'Armata y as flotas y unidatz que poseyen en os ocians Atlantico y Pacifico. Difuera d'os Estatos Unitos son 865 as bases y instalacions melitars que poseye o exercito. con personal esplegato en más de 150 países. A presencia global d'o Exercito d'os Estatos Unitos ha levato a bells estudiosos a definir-lo como lo mantenimiento d'os "alazetz d'o imperio".

O gasto total d'os Estatos Unitos en esfensa en 2008 estió de más de 600.000 millons de dólars, lo que ye más d'un 41% d'o gasto melitar mundial y más que os catorce mayors gastos melitars chuntos. A renta per capita emplegata estió de 1.967$, alto u baixo nueu vegatas a meya mundial; con una tasa d'un 4% d'o PIB estió a segunda mayor entre os quince mayors gastos melitars, dimpués d'Arabia Saudí. A propuesta de presupuesto d'o Departamento d'Esfensa ta l'anyo 2010 ye de 533.800 millons de dólars, un 4% mayor que en 2009 y un 80% mayor que en 2001; amás bi ha una propuesta de 130.000 millons de dólars más ta las campañas en Iraq y Afganistán. En setiembre de 2009 bi heba alto u baixo 130.000 soldatos esplegatos en Iraq y bells 62.000 en Afganistán. Dica o 9 d'octubre de 2009 o exercito d'Estatos Unitos ha tenito 4.349 baixas melitars en a Guerra d'Iraq, y 869 en a Guerra d'Afganistán

Divisions administrativas

Se veiga Organización territorial d'os Estatos Unitos.

Estatos

Estatos Unitos ye actualment formato por 50 estatos y un destrito federal, encorporatos dende 1776 a los 13 estatos alazetals. Antiparte, Puerto Rico tien dende a Guerra Hispano-Estatounitense un status especial como Estato Libre Asociato. Cada estato se divide en condatos (encara que en o estato de Loisiana se claman parroquias, por tener herencio d'o sistema administrativo francés anterior a la Revolución francesa).

Mapa d'os estatos d'os Estatos Unitos.

Estatos que forman os Estatos Unitos d'America:

Alabama Alaska Arizona Arkansas Virchinia Virchinia Occidental California Carolina d'o Norte Carolina d'o Sud Colorado

Connecticut Cheorchia Dakota d'o Norte Dakota d'o Sud Delaware Florida Hawaii Idaho Illinois Indiana

Iowa Kansas Kentucky Loisiana Maine Massachusetts Maryland Michigan Minnesota Mississippi

Missouri Montana Nebraska Nevada Nuevo Mexico Nueva Hampshire Nueva Jersey Nueva York Ohio Oklahoma

Oregón Pennsilvania Rhode Island Tennessee Texas Utah Vermont Washington Wisconsin Wyoming

Destrito federal

• Destrito de Columbia

Arias insulars

Amás important ye o estato libre asociato de Puerto Rico, situato en a mar Caribe.

As siguients islas tamién son administratas por os Estatos Unitos: Samoa Americana, Isla Baker, Guam, Islas Howland, Isla Jarvis, Atol Johnston, Arrecife Kingman, Atol Midway, Isla Navassa, Islas Marianas d'o Norte, Atol Palmyra, Islas Virchens Americanas y as Islas Wake. Se troban todas en l'Ocián Pacifico.

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía d'os Estatos Unidosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Endicadors economicos
Ature	10,2%Otub. 2009
Creximiento d'o PIB	−0,7%2Q 2009 [0,4%2008]
Inflación d'o EPC	−1,5%Agosto de 2008–Agosto de 2009
Deuda publica	$11,947 billons15 d'octubre de 2009
Pobreza	13,2%2008

Os Estatos Unitos tienen una economía mixta capitalista, alimentata por l'abundancia d'os suyos recursos naturals, unas infraestructuras prou bien desenvolicatas y una alta productividat. D'alcuerdo con o Fundo Monetario Internacional, o PIB d'os Estatos Unitos ye de 14.400 billons de dólars, lo que fa un 23% d'o total mundial a tasas de cambeyo de mercato y quasi un 21% d'o producto bruto mundial respective a la paridat de poder adquisitivo (PPP). Ye o PIB más gran d'o mundo, estando alto u baixo un 5% menos que o conchunto d'o PIB d'os países d'a Unión Europea en termins de PPP en l'anyo 2008. O país se sitúa en o puesto diecisieteno mundial por PIB nominal per capita y seiseno por PIB (PPA) per cápita.

Os Estatos Unitos son o primer importador de biens y o tercer mayor exportador, a tamas de que as exportacions per capita son relativament pocas. Canadá, China, Mexico, Chapón y Alemanya son os suyos prencipals socios comercials. En l'anyo 2007 os vehiclos yeran a prencipal mercancía tanto importata como exportata China ye o prencipal tenedor extranchero d'a deuda publica estatounitense. Dimpués d'una expansión que ha durato más de seis anyos, a economía estatounitense ha estato en rexesión dende aviento de 2007. Os Estatos Unitos se clasifican en segundo lugar seguntes o Endice de Competitividat Global.

A Bolsa de Nueva York, en Wall Street.

En l'anyo 2009, s'estima que o sector privato constituye un 55,3% d'a suya economía, estando l'actividat economica d'o gubierno federal d'un 24,1% y l'actividat economica d'os gubiernos locals (incluyindo-ie as transferencias federals) un 20,6%. A economía ye postindustrial, con o sector servicios constituindo un 67,8% d'o PIB, encara que os Estatos Unitos continan estando una potencia industrial. O negocio líder por ingresos brutos ye o comercio a lo por mayor y por menor; por ingresos netos ye a fabricación. Os productos quimicos son o sector líder en fabricación. Os Estatos Unitos son o tercer mayor productor de petrolio d'o mundo, asinas como lo primer importador. Ye o primer productor mundial d'enerchía electrica nucleyar, asinas como de gas natural liquido, fosfatos y sal. Encara que l'agricultura ye nomás un 1% d'o PIB, Estatos Unitos ye o primer productor mundial de panizo y soya. A Bolsa de Nueva York ye o prencipal mercato mundial por volumen de dólars. Coca-Cola y McDonald's son dos d'as marcas más conoixitas a ran mundial.

En o tercer quatrimestre de 2009, o numero de treballadors estatounitenses yera de 154,4 millons de presonas. D'istos treballadors, un 81% teneban treballos en o sector servicios. Con 22,4 millons de traballadors o Gubierno ye a primera fuent d'empleyo. Arredol d'un 12% d'os treballados son afiliatos a bell sendicato, estando un 30% a tasa en Europa Occidental. O Banco Mundial sitúa a los Estatos Unitos como lo país en que ye más fácil contratar y despedir treballadors. Entre 1973 y 2003, l'anyo laboral meyano d'un treballador en Estatos Unitos ha creixito en 199 horas. En parte como resultato d'isto, Estatos Unitos tiene a mayor tasa de productividat d'o mundo. En 2008, tamién lideraba la tasa de productividat por hora, pero actualment Noruega, Francia, Belchica y Luxemburgo son por debant. En comparanza con Europa, os impuestos por propiedat y sobre a renta son por un regular mayors, mientres que os impuestos sobre productos gosan estar menors.

Ingresos y desenvolique humán

D'alcuerdo con a Oficina de Censo d'os Estatos Unitos, os ingresos brutos mdianos por familia en 2007 fuoron de 50.233$. A mediana varía dende os 68.080$ en Maryland dica os 36.338$ en Mississippi. Emplegando as tasas de paritat de poder adquisitivo, a mediana total ye parellana a la d'atras nacions desenvolicatas. Dimpués d'una important cayita mientres meyatos d'o sieglo XX, as tasas de pobreza s'han estabilizato dende primerías d'os anyos 1970, con entre un 11 y un 15% d'os ciudadans vivindo anyalment baixo lo umbral d'a pobreza y un 58,5% vivindo a lo menos un anyo en situación de pobreza entre os 25 y os 75 anyos. En 2007, 37,3 millon d'americans viviban en a pobreza.

O estato d'o bienestar d'os Estatos Unitos ye actualment un d'os más austers entre os países d'o mundo desenvolicato, reducindo poco a pobreza relativa y a pobreza absoluta respecto a la meya d'os países más ricos. Mientres que o estato d'o bienestar americán ha mirato de reducir a pobreza entre as personas de mayor edat, os chovens reciben bien poqueta asistencia. En 2007 UNICEF estudeó a calidat de vida d'os ninos en ventidós países industrializatos, estando Estatos Unitos o zaguero d'els en a clasificavión.

A tamas d'os grans incrementos en a productividat, a baixa tasa d'ature y a baixa inflación, l'aumento d'os ingresos dende 1980 ha estato menor que en as anteriors decadas, menos amplament repartitos y amás acompanyatos d'un aumento en a inseguridat economica. Entre 1947 y 1979, os ingresos netos han puyato más d'un 80% en totas as clases socials, estando amás mayor o creiximiento entre os pobres que entre os ricos. Os ingresos familiars medianos tamién han puyato en totas as clases dende 1980, debito en gran parte a que muitas familias tiene dos sueldos, a la igualación de salarios entre os dos cheners y a l'aumento d'horas de treballo. Estatos Unitos ye o país desenvolicato con mayor desigualdat d'ingresos entre a suya población d'o mundo. Un 1% d'a población bosa un 27,6% de totz os impuestos federals y un 10% d'a población o 54,7%. A riqueza, igual que os ingresos, ye muit concentrata: un 10% d'a población adulta d'o país poseye un 69,8% d'a riqueza, a segunda mayor tasa entre as nacions desenvolicatas. Un 1% d'a población poseye o 33,4% d'a riqueza neta.

Sciencia y tecnolochía

L'astronauta Buzz Aldrin mientres a plegata de l'hombre a la Luna en 1969.

Os Estatos Unitos han estato líders en rechira scientifica y innovación tecnolochica dende o sieglo XIX. En 1876, Alexander Graham Bell recibió a primera patent estatounitense por o telefón. O laboratorio de Thomas Edison desenvolicó lo fonografo, a primera bombiella electrica y a primera camara de vidio. Nikola Tesla estió un d'os pioners d'a corrient alterna, o motor de corrient alterna y a radio. En primerías d'o sieglo XX, as companyías d'automobils de Ransom E. Olds y Henry Ford creyoron a linia de montache. Os Chirmans Wright facioron o primer vuelo en l'anyo 1903.

L'apocheu d'o Nazismo en os anyos 1930 fació que muitos scientificos europeus, incluyindo-ie Albert Einstein y Enrico Fermi, emigraran enta os Estatos Unitos. Mientres a Segunda Guerra Mundial o prochecto Manhattan desenvolicó armas nucleyars, dentrando asinas en a era atomica. A cursa espacial produció un gran empentón en os campos de l'astronautica, a sciencia de materials y os ordinadors. En os Estatos Unitos se desenvolicó tamién l'ARPANET y o suyo succesor, Internet. Hue os prencipals ingresos ta la investigación, un 64%, s'obtienen d'o sector privato. Os Estatos Unitos son líders mundials en publicacions scientificas y factor d'impacto. Os ciudadans americans poseyen muitos productos tecnolochicos en as suyas casas y quasi totz tienen conexión a Internet de banda ampla. O país ye o prencipal productor de comida modificata cheneticament; más d'a metat d'a superficie d'os suyos cautivos son biotecnolochicos.

Transporte

O rete d'autopistas interestatals, que tien una longaria de 46.876 km.

En a vida cutiana o transporte más emplegato en Estatos Unitos ye o coche. En 2003, yeran 759 os automobils por cada 1.000 americans en comparanza con os 472 por cada 1.000 habitants d'a Unión Europea. Alto u baixo un 40% d'os vehiclos personals son furgonetas, toterrenos u cambionetas. L'adulto meyo americán (contando tanto conductors como no conductors) pasa bells 55 menutos conducindo cada día, viachando 29 km.

A industria de l'aviación civil ye de tot pribatizata, mientres que a mayor parte d'os aeropuertos son de propiedat publica. As quatre mayor aerolinias en o mundo por trafico de pasachers son estatounitenses; Southwest Airlines ye a numero uno. D'os trenta aeropuertos de pasachers con mayor trafico d'o mundo, dieciseis se troban en os Estatos Unitos, incluyindo-ie lo mayor d¡o mundo. Mientres que o transporte de mercancías por ferrocarril ye prou estendillato, ye muit poqueta la chent que emplega o tren ta viachar, aintro u entre ciudatz. Nomás un 9% d'os desplazamientos a lo puesto de treballo se fan a traviés d'o transporte publico, mientres que en Europa se fa un 38,8%. L'uso d'a bicicleta ye muit chicot, por debaixo d'os endices europeus.

Enerchía

O mercato enerchetico d'Estatos Unitos ye de 29.000 terawatt-hora anyals. O consumo d'enerchía per capita ye equivalent a 7,7 toneladas de petrolio a l'anyo, en comparanza en Alemanya ye de 4,2 y en Canadá de 8,3 toneladas. En 2005, un 40% d'a suya enerchía s'obtenió d'o petrolio, un 23% d'o carbón y un 22% d'o gas natural. A resta estio subministrata por as fuents d'enerchía renovables Os Estatos Unitos son o primer consumidor mundial de petrolio. Mientres muitas decadas, a enerchía nucleyar ha tenito un papel limitato en relación con atros muitos países desenvolicatos, en parte por l'accident de Three Mile Island en 1979. En 2007 s'han feito requestas ta la construcción de nuevas plantas nucleyars.

Cheografía humana y sociedat

Demografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Demografía d'os Estatos Unidosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Mayors grupos de debampasatos por condato, anyo 2000.

A población total d'Estatos Unitos estimata por a Ofizina de Censo d'os Estatos Unitos ye de 308.049.000 presonas, incluyindo-ie bells 11,2 millons d'inmigrants ilegals que s'estima i viven. Asinas, os Estatos Unitos son o tercer país más poblato d'o mundo dimpués de China y a India. A tasa de creiximiento d'a suya población ye de 0,98%, comparata con o 0,11% d'a Unión Europea. A tasa de naixencias ye de 13,82 por 1.000, un 30% por debaixo d'a meya mundial, encara que ye mayor que qualsiquier país europeu fueras de Albania y Irlanda. En l'anyo fiscal 2008, 1,1 millons d'inmigrants obtenioron a residencia legal. Mexico ha estato mientres más de dos decadas o país d'orichen d'a mayor parte d'os inmigrants; dende 1998, China, India y Filipinas se troban tamién entre os quatre países prencipals d'orichen. Estatos Unitos ye a unica nación industrializata d'o mundo a on que os grans aumentos de población se prochectan.

Os Estatos Unitos tienen una población muit diversa, 31 grupos etnicos tienen más d'un millón de miembros. Os americans blancos son o grupo racial más numeroso; os descendients d'alemans, irlandeses y angleses son tres d'os quatre mayors grupos etnicos d'o país. Os afroamericans son a minoría racial más numerosa y tercer grupo con mayor numero de descendients. Os asiatico-americans son a segunda minoría racial más gran; os dos mayors grupos etnicos son os chineses y os filipinos. En 2008, a población d'Estatos Unitos s'estima que incluyiba bells 4,9 millons de presonas con bell debampasato nativo americán u nativo d'Alaska (3,1 millons nomás con istos debampasatos) y 1,1 millons con bell debampasato hawaiián u oceanico (0,6 millons nomás con istos debampasatos)

Raza/Orichen etnico (2008)
Blancos	79,8%
Afroamericans	12,8%
Asiatico-americans	4,5%
Nativos americans y Nativos d'Alaska	1,0%
Hawaiians y Oceanico-americans	0,2%
Americans multiracials	1,7%
Hispanos (de qualsiquier raza)	15,4%

O creiximiento d'a población hispana u latina (os dos termins son oficials) ye o mayor de totz os grupos etnicos. Bi ha 46,9 millons d'americans descendients d'hispanos que son identificatos como una etnia propia por a oficina censal; o 64% d'istos son descendients de mexicans. Entre 2000 y 2008, a población hispana ha puyato un 32%, mientres que a población no-hispana lo ha feito nomás un 4,3% A mayoría d'o creiximiento ye por inmigración; asinas, en 2007 un 12,6% d'a población estatounitense yera naixita difuera d'o país, estando d'istos un 54% naixitos d'America Latina. A fertilidat ye tamién atro factor important; una muller hispana tien de meya tres fillos. Tanimientres a tasa de fertilidat d'as mullers negras no-hispanas ye de 2,2 fillos y en as mullers blancas no-hispanas d'1,8. As minorías (como son definitos por a Oficina d'o Censo totz os no-hispanos y no blancos multirracials) constituyen un 34% d'a población; y s'estima que serán a mayoría d'a población en l'anyo 2042.

Alto u baixo un 82% d'os americans vien en arias urbanas (seguntes a Oficina d'o Censo, incluyindo-ie tamién os suburbios);, a metat d'istos vive en ciudatz con poblacions de más de 50.000 habitants. En 2008, 273 localidatz teneban una población superior a los 100.000 habitants, nueu ciudatz blincaban d'o millón de residents, y quatre ciudatz global teneban más de 2 millons (Nueva York, Los Angeles, Chicago y Houston). Bi ha cinquanta y dos arias metropolitanas con una población de más d'1 millón d'habitants. D'entre as cinquanta arias metropolitanas con mayor creiximiento, quaranta y siet se troban en l'ueste y o sud. As arias metropolitanas de Dallas, Houston, Atlanta, y Phoenix han creixito en más d'un millón d'habitants entre 2000 y 2008.

As prencipals ciudatz
Puesto	Nuclio	Estato	Pop.	Puesto de l'aria metr.	Pob. aria metr.	Rechión		Nueva York Los Angeles
1	Nueva York	Nueva York	8.363.710	1	19.006.798	Noreste
2	Los Angeles	California	3.833.995	2	12.872.808	Ueste
3	Chicago	Illinois	2.853.114	3	9.569.624	Meyo Ueste
4	Houston	Texas	2.242.193	6	5.728.143	Sud
5	Phoenix	Arizona	1.567.924	12	4.281.899	Ueste
6	Filadelfia	Pennsilvania	1.447.395	5	5.838.471	Noreste
7	San Antonio	Texas	1.351.305	28	2.031.445	Sud
8	Dallas	Texas	1.279.910	4	6.300.006	Sud
9	San Diego	California	1.279.329	17	3.001.072	Ueste
10	San José	California	948.279	31	1.819.198	Ueste
Estimación d'o censo de 2008

Luenga

Ta más detalles, veyer l'articlo Luengas d'os Estatos Unitosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Luengas (2006)
Anglés (nomás)	224,2 millons
Espanyol, encl. Criollo	34,0 millons
Chinés	2,5 millons
Francés, encl. Criollo	2,0 millons
Tagalo	1,4 millons
Vietnamita	1,2 millons
Alemán	1,1 millons
Corián	1,1 millons

L'anglés american ye a luenga nacional de facto. Encara que no bi ha una luenga oficial a ran federal, bellas leis como a lei de requestas de naturalización estandarizan l'anglés. En 2006, bells 224 millons d'estatounitenses, un 80% d'a poblacion mayor de 5 anyadas, charraba nomás l'anglés en casa. O espanyol, charrato por un 12% d'a población en casa, ye a segunda luenga más común y más amplament amostrata. Bells americans refirman a ideya de fer l'anglés luenga oficial, ya que en ye actualment en a lo menos ventidos estatos. Tanto lo hawaiián como l'anglés son idiomas oficials por lei en o estato de Hawaii. Encara que no tienen degún idioma oficial, Nuevo Mexico tien leis que promocionan l'uso de l'anglés y o castellán y Loisiana de l'anglés y o francés. En atros estatos, como California, ye obligatoria la publicación de versions en espanyol de bells decumentos gubernamentals, incluyindo-ie los formularios d'os trebunals. Bells territorios insulars guarencían o reconoiximiento oficial d'as suyas luengas nativas chunto con l'anglés: o samoano y o chamorro son reconoixitos en Samoa Americana y Guam, respectivament; o carolinio y o chamorro son reconoixitos en as Islas Marianas d'o Norte; y o espanyol ye luenga oficial en Puerto Rico.

Relichión

Una ilesia presbiteriana; a mayoría d'americans s'identifican como cristians.

Ta más detalles, veyer l'articlo Relichión en os Estatos Unitosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Os Estatos Unitos son oficialment un estato secular; a primera enmienda a la Constitución d'os Estatos Unitos guarencía o libre eixercicio d'a relichión y prohibe a creyación d'un gubierno relichioso. En un estudeyo de l'anyo 2002, o 59% d'os americans dicioron que a relichión chuga un "papel muit important en as suyas vidas", una zifra muito mayor que en denguna atra nación rica. D'alcuerdo con una enqüesta de 2007, o 78,4% d'os adultos s'identifican como cristians, estando un 86,4% en 1990. Os protestants suposan un 51,3% d'os cristians, mientres que os catolicos son un 23,9%. O estudeyo categoriza como evanchelicos de raza blanca a un 26,3% d'a población, estando o grupo relichioso más gran d'o país; atro estudeyo estima que os evanchelicos de totas as razas son entre un 30% y un 35%. O porcentache de ciudadans de relichions no-cristianas yera en 2007 d'un 4,7%, estando d'o 3,3% en 1990. As prencipals fes no cristianas son o chudaísmo (1,7%), budismo (0,7%), islam (0,6%), hinduismo (0,4%) y unitarismo universalista (0,3%). Un 16,1% d'a poblazión se describiba en l'anyo 2007 como agnostico, ateo u sin de relichión, quan iste porcentache yera en 1990 de 8,2%.

Educación

Ta más detalles, veyer l'articlo Educación en os Estatos Unitosveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Alto u baixo un 80% d'os estudiants universitaires d'Estatos Unitos estudeya en universidatz publicas como a Universidat de Virchinia, Patrimonio d'a Humanidat establita por Thomas Jefferson.

A educación publica americana ye dirichita dende os gubiernos estatals y locals, regulata por o Departamento d'Educación d'os Estatos Unitos a traviés de restriccions a las subvencions federals. Os ninos en a mayoría d'estatos han de prencipiar a escuela a la edat de seis u siet anyadas (por un regular en educación infantil u educación primaria) y rematan con dieciueito anyadas (obtenendo lo dotzeno grau en rematar a escuela segundaria u high school); bells estatos premiten a los estudiants dixar a escuela con dieciseis u diecisiet anyadas. Alto u baixo lo 12% d'os ninos van a escuelas relichiosas privatas. Nomás un 2% d'os ninos son educatos en a suya propia casa. En os Estatos Unitos existen muitas importants institucions d'educación superior tanto privatas como publicas, asinas como community colleges con politicas de libre admisión. D'entre os nordamericans mayors de venticinco anyadas, un 84,6% tienen o graduato escolar, un 52,6% son estudiants universitaires, un 27,2% tienen o tetulo de bachiller y un 9,6% un grado universitario. A tasa d'alfabetización ye alto u baixo d'un 99%. As Nacions Unitas clasifican a los Estatos Unitos, con un endice d'educación de 0,97, en o dotzeno puesto mundial.

Salut

Os Estatos Unitos tienen una asperanza de vida de 77,8 anyos, un anyo menos que a meya d'Europa Occidental y entre tres y quatre anyos menor que Noruega, Suiza y Canadá. En as dos zagueras decadas a posición d'o país en a clasificación mundial de países por asperanza de vida ha cayito dende o puesto 11^eno dica o 42^eno. A mortalidat infantil ye d'un 6,37 por mil, lo que mete a los Estatos Unitos en o puesto 42^eno d'un total de 221 países, por dezaga de totz os países d'Europa Occidental. As tasas de supervivencia a lo cáncer en Estatos Unitos son as mayors de tot o mundo. Alto u baixo un tercio d'a población adulta ye obesa y unatro tercio tien sobrepeso; a tasa d'obesidat, amás alta en o mundo industrializato, s'ha duplicato en o zaguer quatreno de sieglo. A diabetis tipo 2, relacionata con a obesidat, ye considerata como epidemica por os profesionals d'a salut. A tasa d'emprenyaturas entre as adolescents ye de 79,8 por mil mullers, lo que ye quasi quatre begatas mayor que en Francia y cinco mayor que en Alemanya. L'alborto, legal por requesta, ye un tema con muita contraversia. Muitos estatos prohiben a subvención publica de l'alborto y miran de restrinchir-los, requerindo lo premiso paterno, y obligando a un periodo d'aspera. Mientres que a tasa d'albortos ye baixando, o ratio de 241 albortos por 1.000 naiximientos y 15 albortos por 1.000 mullers entre 15 y 44 anyos ye mayor que qualsiquier atra nación occidental.

O Texas Medical Center en Houston, o mayor centro medico d'o mundo

O sistema de salut d'os Estatos Unitos tien muito mayor presupuesto que no en denguna atra nación, tanto en gasto per capita como en porcentache d'o PIB. A Organización Mundial d'a Salut clasifica o sistema de salut estatounitense como lo primero en capazidat de respuesta, pero lo 37^eno en rendimiento total. Os Estatos Untiso son líders en innovación medica. En 2004, o sector no industrial gastó en rechira biomedica tres vegatas más per capita que Europa.

De traza diferent a lo que se fa en atros países, en Estatos Unitos o sistema de salut no ye guaranciato por o gubierno ta totz os ciudadans. En 2004, as companyias d'aseguranzas pagaban un 36% d'os gastos personals de salut, un 15% yera pagato por presonas privatas, y os gubiernos federal, estatals y locals pagaban un 44%. En l'anyo 2005, 46,6 millons d'americans, un 15,9% d'a población, no teneban aseguranza medica, 5,4 millons más que en 2001. A prencipal causa ye l'aumento d'o numero de ciudadans que no tienen treballos que encluyan aseguranza medica. O tema d'os ciudadans sin d'aseguranza ye una qüestión politica de primer orden. Un estudeyo de 2009 estima que a manca d'aseguranza ye asociata con quasi 45.000 muertes anyals. En 2006, Massachusetts se convirtió en o primer estato en incluyir aseguranza medica ta totz os ciudadans. Antiparte, o 22 de marzo de 2010 o president Barck Obama logró l'aprobación d'una reforma d'o sistema sanitario estatounitense ta guarancir a totz os ciudadans una asistencia sanitaria.

Crimen y leis

Mapa con o nivel d'homicidios por condato en os Esttos Unitos.

L'aplicación d'a lei en Estatos Unitos ye a primera responsabilidat d'os cuerpos de policía local y sheriff, con a policía estatal fendo servicios adicionals más amplos. As achencias federals como lo Federal Bureau of Investigation (FBI) y o Cuerpo de Aguacils d'Estatos Unitos tienen funcions especials. A ran federal y en a mayoría d'estatos, a churisprudencia actua baixo un sistema de lei común (dreito anglosaxón, en anglés common law). Os trebunals estatals fan a mayoría de chuicios; encara que os trebunals federals de bells delitos asignatos amás d'as apelacions a los trebunals estatals.

Entre as nacions desenvolicatas, os Estatos Unitos se troban por dencima d'a meya en numero de crimens violentos y más que más de violencia relacionata con armas de fuego y homicidios. En 2007 bi habió 5,6 homicidios por cada 100.000 habitants, tres vegatas más que en a vecina Canadá. A tasa d'homicidios en os Estatos Unitos, que baixó en un 42% entre 1991 y 1999, s'ha mantenito constant dende allora. Os dreitos de posesión d'armas son un polemico tema de debate politico.

Os Estatos Unitos tienen a mayor tasa de población presa d'o mundo, asinas como a mayor población total presa. En primerías de l'anyo 2008, más de 2,3 millons de presonas yeran presas, más d'un de cada 100 adultos. A tasa actual ye alto u baixo siet vegatas mayor que as zifras de l'anyo 1980. Os hombres afroamericans son engarcholatos alto u baixo seis vegatas más que os hombres blancos y tres más que os hombres hispanos. En 2006, o ratio de dentratas de chent en a garchola yera tres vegatas mayor que en Polonia, o siguient país con mayor ratio seguntes a Organización ta la Cooperación y o Desenvolique Economico (OECD). Ye o país a on que más presonas s'engarcholan debito a temas de drogas. Encara que ye abolita en a mayoría d'os países occidentals, a pena de muerte encara existe en os Estatos Unitos por bells crimens federals y melitars y en trenta y seis estatos. Dende l'anyo 1976, quan a Cort Suprema d'Estatos Unitos reinstauró a pena capital dimpués d'una moratoria de quatre anyadas, ha habito más de 1.000 eixecucions. En 2006, estió lo seiseno país con mayor numero d'eixecucions d'o mundo por dezaga nomás de China, Irán, Pakistán, Iraq y Sudán. En 2007, Nueva Jersey se convirtió en o primer estato en abolir de traza lechislativa la pena de muerte dende 1976, seguito de Nuevo Mexico en 2009.

Cultura y ocio

Elementos culturals estatounitenses.

Estatos Unitos ye una nación culturalment diversa, debito a la gran variedat de grupos etnicos, de tradicions y de valors.

A cultura "americana" u "occidental" se deriva prencipalment d'os inmigrants d'Europa occidental, prencipiando con os asentamientos angleses y neerlandeses d'os primers colonizadors. As culturas alemana, irlandesa y escocesa tamién han influito significativament en a cultura estatounitense, asinas como bellas tradicions d'os amerindios nordamericans y d'os esclavos africans. A expansión enta l'ueste metió a cultura estatounitense en contacto con a cultura mexicana, encorporando-la en muitas expresions d'ocio y cocina d'o sud d'os Estatos Unitos, más que más en os estatos orichinalment mexicanos, como Texas, Nuevo Mexico y California. A inmigración masiva d'europeus d'o sud y de l'este d'o continent trayó nuevos elementos.

A cultura estatounitense s'ha descrito como un crisol a on que os inmigrants asimilan a cultura estatounitense unificata que a la vegata encorpora las culturas de totz os inmigrants. Atros modelos, manimenos, suchieren que a cultura no ye un crisol sino que as culturas d'os inmigrants conservan lurs caracteristicas sin de mezclar-se de tot en una cultura unificata. Os sociologos modernos dicen que a maniera en que a sociedat estatounitense conseguirá l'harmonía etnica y racial ye a traviés d'o pluralismo y no pas de l'asimilación, y que por tanto s'ha d'eliminar o concepto d'o "crisol" cultural.

Un component important d'a cultura estatounitense ye o concepto d'o "suenio americán": a faina, o corache y a rasmia, sin d'importar a clase social, fan que una presona amillore as suyas condicions de vida.

En o sieglo XX y lo que levamos d'o XXI, Estatos Unitos ha estato una gran potencia cultural mundial, pero, a tamas de grans personas como William Faulkner, Frank Lloyd Wright u Jackson Pollock, as suyas grans aportacions a o patrimonio mundial no han de buscar-se en as artes tradicionals, sino en a Sciencia, a tecnolochía y en tres d'as ditas artes populars, consideratas chenuinament estatounitenses: o cine, o cómic y a mosica popular.

Mosica, cine y televisión

O famoso sinyal de Hollywood.

A primera cinta comercial d'o mundo s'exhibió en a ciudat de Nueva York en 1894, emplegando o quinetoscopio de Thomas Edison. L'anyo siguient podió veyer-se a primera prochección d'una cinta, tamién en Nueva York, estando Estatos Unitos o país líder en o desenvolique d'o cine sonoro mientres as decadas venideras. Dende primerías d'o sieglo XX, a industria d'o cine estatounitense ha tenito como base prencipal y referent o destrito de Hollywood en a ciudat de Los Angeles (California). O director D. W. Griffith estió clau ta o desenvolique d'a gramatica cinematografica y a cinta Citizen Kane (en aragonés Ciudadán Kane) de l'anyo 1941 gosa considerar-se a millor cinta de totz os tiempos. Actors estatounitenses como John Wayne, Humphrey Bogart u Marilyn Monroe s'han convertito en iconos, mientres que o productor Walt Disney estió líder tanto en as cintas d'animación como en o campo d'o merchandising. Os prencipals estudios cinematograficos de Hollywood han producito as cintas de mayor exito comercial en a historia como Star Wars (1977) u Titanic (1997), y os productors de Hollywood dominan actualment en a industria cinematografica mundial.

O mosico Louis Armstrong en una fotografía de 1953.

Estatos Unitos tien o mayor numero de telespectadors en o mundo, y o tiempo meyo que pasa un estatounitense debant d'a televisión contina puyando, estando ya de cinco horas diarias en 2006. As quatre mayors cadenas de televisión son interpresas privatas. O tiempo meyo que un estatounitense pasa ascuitando a radio ye una miqueta mayor de dos horas diarias. En Internet as pachinas más populars son Facebook, YouTube, MySpace, Wikipedia, Craigslist y eBay.

Os estilos mosicals ritmicos y liricos d'os afroamericans han influenciato muito a mosica estatounitense, fendo-la prou diferent d'a tradición europea. Bells elementos d'expresión d'a mosica folk como lo blues s'han adoptato y transformato en os diferents cheners de mosica popular. O jazz se desenvolicó en os primers anyos d'o sieglo XX gracias a feguras como Louis Armstrong y Duke Ellington. A mosica country se desenvolicó en os anyos 1920, y o rhythm and blues en a decada de 1940. Elvis Presley y Chuck Berry estioron pioners d'o rock and roll a meyatos d'a decada de 1950. En os anyos 1960, Bob Dylan apareixió en o renaiximiento d'a mosica folk ta convertir-se en un d'os millors cantautors y James Brown lideró lo desenvolique d'o funk. Os estilos más modernos d'a mosica estatounitense incluyen o hip hop y a mosica house. Estrelas d'o pop estatounitenses como Presley, Michael Jackson, y Madonna s'han feito muit famosos a ran mundial.

Literatura, filosofía y arte

O escritor Jack Kerouac, una d'as feguras más conoixitas d'a Chenerazión Beat.

En o sieglo XVIII y primerías d'o sieglo XIX, l'arte y a literatura estatounitenses prenioron a mayoría d'os suyos rasgos d'Europa. Escritors como Nathaniel Hawthorne, Edgar Allan Poe u Henry David Thoreau creyoron a meyatos d'o sieglo XIX una nueva escuela literaria estatounitense. Mark Twain y o poeta Walt Whitman estioron importants feguras d'a segunda metat d'ixe mesmo sieglo; Emily Dickinson, quasi esconoixita mientres a suya vida, ye ghue considerata como una poetisa esencial en a literatura estatounitense. Bellas obras que han puesto replegar o sentimiento y caracter nacional como Moby-Dick (1851) de Herman Melville, The Adventures of Huckleberry Finn (1885) de Twain u The Great Gatsby de F. Scott Fitzgerald, se dicen a vegatas a "Gran Novela Americana".

Once ciudadans d'Estatos Unitos han ganato lo Premio Nobel de Literatura, o más recient Toni Morrison en 1993. Ernest Hemingway, o ganador de l'anyo 1954, ye conoxito por estar un d'os escritors de mayor influencia en o sieglo XX. Bells cheners literarios populars como lo Western y o Hard boiled s'han desenvolicato en os Estatos Unitos. Os escritors d'a cheneración Beat ubrioron nuevos enfoques literarios, como por eixemplo escritors postmodernistas como John Barth, Thomas Pynchon y Don DeLillo.

Os trascendentalistas, lideratos por Thoreau y Ralph Waldo Emerson establioron o primer gran movimiento filosofico americán. En rematar d'a Guerra Civil estatounitense, Charles Sanders Peirce y dimpués William James y John Dewey estioron liders en o desenvolique d'o pragmatismo. En o sieglo XX, a obra de W. V. O. Quine y Richard Rorty facio surtir a filosofía analitica entre os academicos estatounitenses. John Rawls y Robert Nozick lideroron o renaiximiento d'a filosofía politica.

A dita Casa Copeland en Oak Park (Illinois), un prochecto de l'arquitecto Frank Lloyd Wright.

En o campo d'as artes visuals, a Escuela d'o río Hudson estió un important movimiento de meyatos d'o sieglo XIX aintro d'a tradición d'o naturalismo europeu. En 1913 a Esposición Internacional d'Arte Moderno en a ciudat de Nueva York, una exposición d'arte modernista europeu, impresionó a lo publico y transformó a scena artistica estatounitense. Georgia O'Keeffe, Marsden Hartley y atros artistas esperimentoron con nuevos estilos, amostrando una gran senbilidat individualista. Os prenipals movimientos artisticos como lo expresionismo abstracto de Jackson Pollock u Willem de Kooning y l'arte pop d'Andy Warhol y Roy Lichtenstein tenioron muita importancia en Estatos Unitos. O modernismo y dimpués o postmodernismo facioron famosos a arquitectos estatounitenses como Frank Lloyd Wright, Philip Johnson u Frank Gehry.

Imachen:Times Square 1-2.JPG

Times Square en Nueva York.

Un d'os primers promotors d'o teatro estatounitense estió lo interpresario P. T. Barnum, qui prencipió a dirichir un compleixo d'ocio en Manhattan en l'anyo 1841. A companyía de Harrigan and Hart produció una serie de comedias mosicals en Nueva York dende os anyos 1870. Ya en o sieglo XX, o mosical moderno emerchió en Broadway; os compositors más famosos de cantas ta mosicals estioron Irving Berlin, Cole Porter u Stephen Sondheim. O escritor d'obras de teatro Eugene O'Neill ganó lo Premio Nobel de Literatura en 1936; atros importants dramaturgos estatounitenses incluyen a quantos ganadors d'o Premio Pulitzer como Tennessee Williams, Edward Albee y August Wilson.

A obra de Charles Ives en os anyos 1910, li fació estar o primer compositor clasico important en os Estatos Unitos; atros importants compositors estioron Henry Cowell y John Cage. Aaron Copland y George Gershwin desenvolicoron una sintesi unica entre as mosicas popular y clasica. As coreografas Isadora Duncan y Martha Graham aduyoron a creyar a danza moderna, mientres que George Balanchine y Jerome Robbins fuoron dos importants feguras d'o ballet mientres o sieglo XX. Unatro medio d'expresión artistico muit important ta os estatounitenses ye a fotografía, tenendo grans fotografos como Alfred Stieglitz, Edward Steichen y Ansel Adams. As tiras comicas y os comics son inventos estatounitenses. Superman, un d'os prencipals comics de superheroes, s'ha convertito en tot un icono estounitense.

Gastronomía

Un chicot centro comercial, con restaurants de comida italiana, americana y chinesa/chaponesa.

A gastronomía en os Estatos Unitos ye parellana a la que se puet trobar en muitos atros paises occidentals. O trigo ye o prencipal cerial. Tradicionalment a cocina estatounitense emplega ingredients como lo pavo, ciervo, trunfas, moniatos, chayote y sirope d'acirón, que ya se feban servir en as cocinas indichenas y d'os primers pobladors europeus. Bells d'os platos más caracteristicos son a barbacoa ta carnes de tocín y vaca, o crabcake, as trunfas fritas y as galletas con pepitas de chicolate.

A soul food, tipica d'os esclavos africans, ye popular en o sud d'os Estatos Unitos y más que más entre os afroamericans en tot o país. As cocinas sincretistas como a cocina criolla de Loisiana, a cocina cajún u a Tex-Mex son importants localment. Platos caracteristicos como a tarta de mazana, o pollo frito, a pizza, as hamburguesas y os hot dogs han tenito influencias de diferents grupos etnicos inmigrants. Tamién se consumen muito as trunfas fritas, asinas como los platos mexicans como por eixemplo os burritos y tacos y os platos italians como a pasta. Os americans por un regular prefieren o café en cuentas d'o té. As industrias de marketing d'as interpresas estatounitenses son responsables de que s'haigan cheneralizato o suco de narancha y a leit como bebitas ta o desayuno. Mientres as decadas de 1980 y 1990 a dieta calorica d'os americans ha puyato en un 24%; a sobén as cadenas de comida rapeda s'han asociato con lo que se diz a "epidemia d'obesidat" americana. Os refrescos gaseosos s'han feito tamién muit populars; iste tipo de bebitas representan o 9% d'a inchesta calorica meyana d'os americans.

Esportes

Quarterback d'un equipe de fútbol americán universitario.

Dende zaguerías d'o sieglo XIX, o béisbol ha estato considerato lo deporte nacional d'os Estatos Unitos; o fútbol americán, o baloncesto y hockey chelo son os atros tres esportes profesionals por equipes más importants. O fútbol americán y o baloncesto universitarios atrayen grans audiencias, estando lo fútbol americán o esporte más popular entre os espectadors. D'antis más os esportes individuals con mayor numero de seguidors yeran o boxeyo y as cursas de caballos, pero actualment tienen más importancia o golf y as cursas d'autos, más que más a NASCAR. O fútbol se chuga prou a rans amateurs y chovenils. Tamién son populars atros esportes como lo tenis y l'atletismo.

A tamas de que a mayoría d'os esportes estatounitenses s'han desenvolicato partindo d'esportes europeus, o baloncesto, o boleibol, o skateboarding, o snowboarding y o cheerleading son inventos estatounitenses. O lacrosse y o surf tienen orichens nativoamericans y hawaians. Dica hue, s'han feito ueito Chuegos Olimpicos en Estatos Unitos. En total en a suya historia, os Estatos Unitos han ganato 2.301 medallas en os Chuegos Olimpicos de Verano, más que dengún atro país, y 216 en os Chuegos Olimpicos d'Hibierno, o segundo país con mayor numero.

Se veiga tamién

• Estatos d'Estatos Unitos.

Enrastres externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre os Estatos Unitos.
• (en) Pachina web oficial d'o Gubierno d'Estatos Unitos.

Bibliografía consultata

• (es) Carmen de la Guardia: Historia de Estados Unidos, Ediciones S.L., Madrit, 2009, ISBN 978-84-7737-221-9
• (es) Maldwyn A. Jones: Historia de Estados Unidos, 1607-1992, Ediciones Cátedra, S.A., Madrit, 1996, ISBN 84-376-1407-4