Groenlandia

Mapa de Gronlandia

Gronlandia (Kalaallit Nunaat en Idioma gronlandés; Grønland en danés), ye un territorio autonomo d'o Reino de Dinamarca. Formau prencipalmén por a isla d'o mesmo nombre ye situau entre l'Ocián Atlantico y l'Ocián Glacial Arctico, en o continent americano. Más d'o 81% d'a suya superficie ye cubierta de chelo, y ye conoixita como a mayor isla d'o mundo, dezaga d'a isla-continent d'Australia. O Primer Menistro actual ye Hans Enoksen.

Etimolochía

En l'anyo 982 o marino y explorador vikingo d'orichen noruego Erik Thorvaldsson (950-1001), clamau "Erik o Royo", navegó enta l'ueste de Noruega, dimpués d'estar forachitau d'Islandia por l'asasinato de quantas presonas, y bi descubrió una isla graniza que nombró en danés como "Grønland" (en aragonés Gronlandia y en anglés Greenland), que tiene o significau en aragonés de «tierra verda», mirando d'ista traza de dar una falsa imachen de fertilidat y asinas atrayer colonizadors. Manimenos, en plegar istos colonizadors, se troboron con un orache chelido y gostil, encara que as condicions climaticas yeran millors en ixas envueltas que no pas hue.

Historia

Escubierta por Erik o Royo enta part de 982, en o sieglo XI s'encetó a suya cristianización y en 1261 quedó baixo soberanía de Noruega. Dimpués d'arruinada a colonización la redescubrioron Frobisher y Davis (s.XVI). Os primers establimientos daneses s'instaloron en 1721. En 1953 Gronlandia deixó d'estar colonia danesa, ta fer parte d'o Reino de Dinamarca y en 1979 obtenió l'autonomía interna, con Gubierno y asambleya lechislativa propios.

Organización politico-administrativa

Gronlandia se trestalla administrativament en tres distritos (landsdele):

• Avannaa (Nordgrønland, en danés)
• Tunu (Østgrønland, en danés)
• Kitaa (Vestgrønland, en danés)

Os nombres daneses quieren decir "Gronlandia d'o norte u septentrional", "Gronlandia oriental" y "Gronlandia occidental", respectivament.

Cheografía

Con 2.166.086 km², Gronlandia ye a isla más gran d'o mundo dimpués d'a isla-continent d'Australia. Quasi un 80% d'o territorio (1.755.637 km²) ye cubierto por chelo, estando a segunda reserva de chelo d'o planeta, por dezaga d'a que bi ha en l'Antarctida. D'atra man, a superficie libre de chelo (410.449 km²) tien más superficie que Chapón, con una baixa densidat de población.

O cabo norte d'a isla ye libre d'a napa de chelo, pus l'aire ye masiau ixuto ta producir a nieu necesaria t'a creyación d'a capa de chelo. Si a napa d'o centro d'a isla se fundise, podrías obserbar cómo o peso de chelo ha fundiu a tierra por debaixo mesmo d'o nivel del mar, fendo que tienga una forma similar a un "cuenco".

As costas occidentals de Gronlandia son sulcadas por una corrient fría, a Corrient d'o Labrador, con auguas de l'Ociano Glacial Arctico y de l'ascenso d'as auguas fundas en a costa occidental de Gronlandia, y icebergs que promanan d'os chelers d'a propia Gronlandia (como se puet veyer en a imachen de satelite d'o chelero de Humboldt, en o norueste de Gronlandia, que se va fendo a pitanzas en plegar en o estreito que desepara Gronlandia d'a isla d'Ellesmere ([1]) y d'atras islas arcticas. O mecanismo hidrolochico u ocianografico d'ista corrient ye diferent d'o d'as atras corrients frías que amaneixen en latitutz muito menors, más amanadas ta os tropicos: igual como pasa en as costas occidentals d'os continents, en as latitutz meyas, as auguas s'endrezan, en a superficie, d'o este ta l'ueste por dos razons: os vientos predominants que soflan dende l'ueste (por a rotación terrestre), y a menor fuerza centripeta d'as auguas superficials (menor que a d'as auguas de mayor fondaria) en estar más aluenyadas d'o centro d'a Tierra. Manimenos en o caso d'a corrient d'o Labrador, l'augua en a superficie queda canalizada y procede de l'Ociano Glacial Arctico en direción sudeste dica a isla de Terranova an que queda tallada de raso por a corrient calida d'o Golfo que s'endreza enta o norueste. Ye dita corrient d'o Labrador (que abría de decir-se millor de Gronlandia), a que explica a presencia d'icebergs en unas latitutz muito menors que no en atras partes d'o Hemisferio Norte: o naufrachio d'o Titanic ye un buen eixemplo d'ista luita entre as dos corrients.

Con un clima polar, nomás tien bellas chicotas zonas costeras an que a temperatura en o berano brinca d'os 10 graus Celsius, asinas que a suya vechetación ye de tundra y l'agricultura inexistent.

Entre 1989 y 1993, bells investigadors norteamericanos y europeus picoron adintro d'a tuca d'a lamina de chelo de Gronlandia, obtenindo dos nuclios chigants de chelo (3,2 km). L'análisis d'a composición quimica d'as capas d'istos nuclios s'ha tornau en un nuevo y sorprendent rechistro d'o cambio d'o clima en o hemisferio norte, produciu en fará ya bells 100.000 anyos y ha puesto contrimostrar que o clima y a temperatura d'o planeta, a ormino, han cambiau rapedament d'un estau estable ta un atro.

Demografía

Capital de Gronlandia, Nuuk

Gronlandia tien una población chicota de 56.000 habitadors, d'os que nomás bell 87% son d'o grupo gronlandés, una mestura d'as razas inuit y d'os europeus. A mayoría d'a población son cristianos evanchelicos (luteranos, por influencia danesa. O danés y o gronlandés son as dos luengas que s'aprenden en a escuela.

A población se concentra en as costas, más que más en o sudueste an que s'asienta Nuuk. La población se concentra en la costas, más que más a sudueste an que se troba Nuuk, a capital. O interior d'a isla ye deshabitau.

Cultura

A cultura de Gronlandia escomencipia con o suyo poblamiento por parte d'os Inuit.

En o sieglo X os vikingos d'orichen noruego pueblan a zona meridional d'a isla, mientres que una nueva ondada Inuit, de cultura Thule, s'introduz en a isla dende o Norte y s'estendilla enta o Sur. D'o choque cultural entre os dos pueblos nos parla a troballa en Bergen, Noruega d'un fragmento de cota de mala vikinga en una latitut alta en a isla, mientres que una figureta tallada en bori de morsa, de clara ascripción Inuit. Os dos obchectivos pueden entenderse como un claro testimonio d'as transaccions comercials entre os dos pueblos.

Dimpués d'un periodo d'enfriamiento enta a fin d'a Edat Meya, os vikingos abandonan a isla, refuchiandose os suyos zaguers pobladors más que más en Islandia. D'istas trazas a isla ye mayoritariament de cultura Inuit dica a plegada d'os daneses en primerías d'o sieglo XVIII. Hue o 80% d'a población ye d'orichen Inuit, y o 20% d'orichen danés.

As distancias en Gronlandia se miden en sinik, en "suenyos" y en o numero de pernoctas que dura un viache. No se puet decir que sía estrictament una distancia porque, seguntes o tiempo y a estación de l'anyo, o numero de sinik puet variar. Tampoco no se puet decir que sía un concepto temporal

Economía

Costa sureste de Gronlandia

Gronlandia padeixió una contracción economica en primerías d'os 90, pero dende 1993 a economía ha amillorau cutio cutio. O gubierno ha seguiu una firme politica fiscal dende a fin d'a decada de 1980, o que ha aduyau a creyar escedents en o presupuesto publico antiparte d'una baixa inflación. Dende 1990 o país ha rechistrau un deficit en o intercambeo economico con o exterior, seguiu d'a clausura d'a zaguera y prencipal mena de cinc en 1990. Hue, a economía pende prencipalment en a pesca y en a exportación de pescaus; a exportación de camarons ye amás gran fuent de dentrada de dibisas, de conchunta con a emisión y venta d'estampetas postals.

Esporte

Gronlandia no ye especialment famosa por os esportes, pero tien bells equipes, entre os qualos cal destacar a suya selección de balonmán, que ha participau bellas vegatas en a fase final d'o Campionato Mundial de Balonmano (en 2001, 2003 y 2007), a selección de fútbol, administrata por a Unión de Fútbol de Gronlandia y afiliata a la UEFA.

Tamién cal destacar a suya partecipación en os Chuegos d'as Islas y en os Chuegos Arcticos d'hibierno.

En a suya capital Nuuk bi ha un estadio con cabida ta 2.000 presonas.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Gronlandia.
• Pachina oficial d'o Gubierno Autonomo.
• Mapa cheolochico de Gronlandia
• Camara ta mirar-se en dreito o regalamiento d'a napa de chelo de Gronlandia